10 

IS 

l^v. 

CO 

<M 



CO 



CO 




FROM -THE- LIBRARY OF 
TR1NITYCOLLEGE TORONTO 




COEPVS 

SCRIPTORVM BCCLB8IA8TIGORVM 
IATINORVM 

EDITVM CONSILIO ET IMPENSI8 

ACADEMIAE LITTERARVM CAESAREAE 
YINDOBONENSIS 

VOL. XXXXVII. 

Q. SEPT. FLORENT. TERTVLLIANI OPERA 



EX EECENSIONE 



AEMILII KROYMANN 

PARS III. 



VINDOBONAE LIPSIAE 

F. TEMPSKY G. PREYTAG 

MDCCCCVI. 



SEPTIMI FLORENTIS 



TERTVLLIANI 



EX KECENSIONE 



AEMILII KROYMANN 



IAKS III. 



VINDOBONAE LIPSIAE 

F. TEMPSKY G. FREYTAG 

MDCCCCVI. 



Typis expressit Rudolphus M. Rohrer, Brunae 



70037 



PRAEFATIO. 



.Mitionis huius ordinem ab Augusto Keifferscheid per tria 
uolumina ita dispositum, ut uolumen secundum et scripta 
codicis Agobardini in tomo prime non edita contineret et 
eos Tertulliani libros, quorum recensio nititur codicibus 
saeculo quinto decimo uetustioribus, l ) ne ultra modum in- 
cresceret huius uoluminis ambitus, ita censuit immutandum 
qui post Eeifferscheidii mortem in uacuam eius prouinciam 
intrauit Georgius Wissowa Halensis, ut utrique illi secundi 
uoluminis parti suum daret fasciculum. e quibus cum ipse sus- 
ciperet adornandum priorem, ut aliquanto celerius procederet 
opus post Keifferscheidii curas nimis diu interceptum, alterius 
ad me detulit Academiae Caesareae Vindobonensis auctoritate 
recensionem, quam inde ab aestate 1901 institutam et non 
sine munificentia Academiae per intercapedinem muneris publici 
peractam iamiam proponimus uiris doctis. 

Continentur igitur in boc uolumine ea Tertulliani opera, 
quae reperiuntur in duobus saeculi undecimi libris manuscrip- 
tis, 2 ) Montepessulano codice (M) et Paterniacensi (P), 
ad quos accedunt editiones princeps et tertia Beati Rhenani 
(E 1 et JR 3 ), Hirsaugiensibus scilicet libris manuscriptis et 
Gorziensi (G) superstructae hodie deperditis. in subsidium 
autem uocantur duo codices Itali, Florentini N et F, et pro 
libris de patientia et de carnis resurrectione editio quae uulgo 

) cf. uol. I praef. p. VI. 

2 ) Quae in codice Paterniacensi exhibentur Tertulliani opera de came 
Christi, de praescriptione haereticorum, aduersus ludaeos non huic 
uolumini sed secundo erant inserenda, quia priora duo in Agobardino, 
postremum in Fuldensi quoque exstat codice. 



VI Praefatio. 

uocatur Gangneiana (J5), rectius autem dicenda Mesnartiana, 
in qua hie illic uel inter uerba uel in margine superest ine- 
moria optimi illius codicis libri Agobardini affinis, ex quo 
primum edidit Martinus Mesnart (a. 1545) nouem illos 
Tertulliani libros, qui nondum exstabant apud Rhenanum. 1 ) ex 
his artis criticae subsidiis cum ad opus accessi, una praesto 
erat Montepessulani codicis collatio ab Augusto Keifferscheid 
qua solebat diligentia elaborata; reliquos libros omnes ego 
ipse excussi, editiones uero iam ab Oehlero collatas sed non 
ubique qua opus erat fide excussas denuo relegi, ei potissimum 
iricumbens negotio, ut accuratius quam libuerat Oehlero distin- 
guerem inter Rhenani primam et tertiam. 

Ac de natura quidem et indole, de origine et cognatione 
totius huius recentioris lectionis memoriae, et manu scriptae 
et in editionibus Rhenani superstitis, cum uberius disputauerim 
in commentariolo meo Actis Acad. Caes. Yindobonensis inserto, 2 ) 
iam breuius licebit colligere quae illic copiosius inuenies 
exposita et argumentis comprobata. 

Archetypus omnium qui hodie supersunt saeculi et undecimi 
et quinti decinii codicum olim fuisse uidetur in bibliotheca 
coenobii Cluniacensis, exaratus in duobus uoluminibus, e qui- 
bus alterum teste illius bibliothecae uetere catalogo 3 ) decem 
continebat Tertulliani scripta et Apologeticum eius, alterum 
septendecim. ad hunc archetypum temporum iniquitate deper- 
ditum sine ulla dubitatione ex nostris codicibus deducendi sunt 
Montepessulanus et Florentinus N.*) exprimere enim 

*) cf. uol. I praef. p. IX sqq. 

2 ) Kritische Vorarbeiten fur den dritten und vierten Band der neuen 
Tertullian-Ausgabe torn. CXL1II. Vindobonae 1900. 

3 ) cf. Delisle, Inventaire des manuscrits de la bibliotheque nationale. 
*) Partem priorem codicis Florentini N ex ipso fluxisse Montepessulano 

docui Kritische Vorarbeiten p. 11 sqq. utrique autem adnumerandum 

esse codicem Gorziensem iam non superstitem, quern in tertia sua 

editione adornanda in usum uocauit Beatus Rhenanus, ibidem compro- 
batum reperies p. 89. 



Praefatio. 



vn 



Montepessulanum uoluminum Cluniacensium alterum, l ) Floreii- 
tinum N utrumque inde liquet, quod ipsum eum, queru indicat 
uetus catalogus, continent librorum numerum. reperiuntur 
enim in Montepessulano et Florentini N parte priore decem 
libri TertuUiani et Apologeticus, in parte posteriore Florentini 
N septendecim, ita ut iste codex plenam et integram nobis 
uideatur praebere archetypi Cluniacensis imaginem. num ad 
eundem fontem redeant reliqui codices, Paterniacensis et 
quae perierunt uolumina Hirsaugiensia, quorum imaginem 
nobis hodie praebet Florentinus F, 2 ) suo iure dubitauerit 
aliquis, quia in illis et liber Apologeticus omnino deest et 
alii libri alio exhibentur ordine, ut relucebit ex tabula infra 
apposita. 3 ) sed Apologeticum librum omnino alienum esse ab 

1) Quin Montepessulanus olim secundum habuerit uolumen meo quidem 
iudicio non potest dubitari. de hac re amplius infra p. XXII. 

2 ) cf. Kritische Vorarbeiten p. 47. 



3 ) Codex Florentinus N 

(saec. XV): 
De patientia 
De carne Christi 
De carnis resurrectione 
Aduersus Praxeam 
Aducrsus Valentinianos 
Aduersus Marcionem libri V 
(Apologeticus) 

De fuga 

Ad Scapulam 

De corona militis 

Ad martyr as 

De paenitentia 

De uirginibus uelandis 

De habitu muliebri 

De cultu feminarum 

De exhortatione castitatis 

Ad uxorem libri II 

De monogamia 

De pallio 



Codex Florentinus F 

(saec. XV) : 
De carne Christi 
De carnis resurrectione 
De corona militis 
Ad martyr as 
De paenitentia 
De uirginibus uelandis 
De habitu muliebri 
De cultu feminarum 
Ad uxorem libri II 
De persecutione (= de fuga) 
Ad Scapulam 
De exhortatione castitatis 
De monogamia 
De pallio 

De patientia dei 
Aduersus Praxeam 
Aduersus Valentinianos 
Aduersus Marcionem 
Aduersus ludaeos 



VIII Praefatio. 

hoc corpore Tertullianeo et ex ipsis ueteris catalog! uerbis 1 ) 
apparet et ex Montepessulano codice; immutandi autem ordinis 
librorum quae fuerint causae, accuratius examinanti baud dif 
ficile erit suspicari. qui enim exarabat ex archetypo librum 
Paterniacensem, cum exemplar suurn descripsisset usque ad 
librum aduersus Valentinianos, animaduertens ingentem ambi- 
tuin operis insequentis (librorum quinque adtiersus Marcionem), 
bos libros suo destinasse uidetur uolumirii 2 ) et pro illis ex 
altero archetypi uolumine substituisse eos quatuor libros anti- 
baereticos, qui etiam pro rerum argumentis coniungendi erant 
cum reliquis antihaereticis, quos modo descripserat. eadem 
autem hac ratione cogendi in unum libros antihaereticos (in 
arcbetypo Cluniacensi, ut docet Elorentinus N, miserrime dis- 
iectos) ductus esse uidetur qui Hirsaugienses scripsit libros, 
qua quidem in re, ut magis adaequaret duorum uoluminum 
ambitum, libros de came Christi et de carnis resurrectione 

Contra ludaeos Aduersus omnes haereses 

Aduersus omnes haereticos De praescriptionibus haereticorum 

De praescriptione haereticorum Aduersus Hermogenem 
Aduersus Hermogenem 

Codex Montepessulanus Codex Paterniacensis 

(saec. XI): (saec. XI): 

De patientia De patientia 

De carne Christi De uera carne domini ( de carne 

De carnis resurrectione Christi) 

Aduersus Praxeam De carnis resurrectione 

Aduersus Valentinianos Aduersus Praxeam 

Aduersus Marcionem libri V Aduersus Valentinianos 

(Apologeticus) Aduersus ludaeos 

Aduersus omnes haereses 
De praescriptione haereticorum 
Aduersus Hermogenem. 

*) Legitur enim in catalogo: continet decem libros 1 ertulliani et 
apologeticum eius et in Montepessulano addidit huuc librum manus 
alia recentior. 

2 ) In tria igitur uolumina disposuisse uidetur opera Tertulliani, ex 
quibus unum ad nos peruenit. num perfecerit quod sibi proposuerat, 
non potest dici. 



Praefatio. VIIII 

et ipsos quidem antihaereticos in partem priorem trans- 
ponere coaetus esse uidetur. x ) ipsorum igitur uoluminum 
Cluniacensium et dispari ambitu et librorum in illis ordine 
non ubique apto inductos esse crediderim libraries illos, ut 
discederent ab ordine tradito. quern ordinem. in uniuersum 
pro rerum argumentis 2 ) digestum, cum nusquam uideam tur- 
batum nisi in partis prioris libro primo et in posterioris partis 
quatuor ultimis, persuadere mihi uix possum hunc esse ilium 
ordinem quern instituerit is, qui totum hoc corpus collegit; 
multo uerisimilius mihi uidetur ordinem ab initio institutum 
siue casu siue consulto aliquando esse immutatum, quod ita 
factum esse putauerim, ut ex archetypo librorum Cluniacen 
sium. in uno exarato uolumine permagno et incipiente a 
libro dc fuga, post librum de pallia auulsi fuerint ei libri, 
quos nunc habemus in Montepessulano et in codicis Florentini 
N priore parte. hos enim si rursus illuc inserueris, habebis 
reuera corpus Tertullianeum pro librorum argumentis apte dis- 
posifrim neque quicquam desiderabis in ordine scriptorum. 

Hoc corpus ab interitu uindicasse de proximo ut uidetur 
imminente baud paruum est meritum coenobii Cluniacensis 
et eorum coenobiorum, quae ant ab illo traxerunt originem 
aut arte illi adhaerebant, Trecense 3 ) dico et Paterniacense 
Transiuranum et Gorziense et Hirsaugiense. unde autem allatus 
sit bibliotheoae Cluniacensi grandis iste thesaurus, cuius ante 
ueterem catalogum parcissima est memoria 4 ), qua regione, 

1 ) Cur in parte priore dirempti sint libri de persecutionc et ad Sca- 
pulam a reliquis duobus, qui ad causam persecutionuin pertinent Chri- 
stianorum (de corona militis, ad martyras), non uideo. 

2 ) Ita in parte prima coniuncta est librorum antihaereticorum pars 
maior; in secunda primum habemus quatuor libros ad persecutionem 
Christian orum pertinentes, deinde quatuor, qui de disciplina ecclesiastica, 
denique tres, qui de castitate Christiana agant. 

3 ) Ex Trecensi coenobio orturn esse codicem Montepessulanum docent 
uerba margini inferior! folii primi inscripta: Ex libris collegii oratorii 
Trecensis. 

4 ) Semel tantum thesauri huius in ueteribu* catalogis factam inueni- 
nms memoriam. legimus enim in uetere catalogo bibliothecae Lauris- 



X Praefatio. 

quo saeculo, a quo uiro sit congestus, dubito, num unquam 
quisquam sit indagaturus. id quidem pro certo potest affirmari, 
ei, qui laudabile hoc negotium suscepit, notitiam fuisse nullam 
neque illius corporis Tertullianei, quod congestum habemus in 
codice Agobardi, episcopi Lugdunensis, neque minoris illius, 
ex quo instruxerunt editiones suas Martinus Mesnart et Sigis- 
mundus Gelenius. dubitari enim nequit, quin, si nouisset ilia, 
aut omnes qui in illis corporibus exstabant libri Tertulliani in 
suum corpus fuerit recepturus aut nullum; e quibus neutrum 
uidemus factum, Gallicanae autem ecclesiae nos debere haec 
tria corpora, etsi pro certo liaberi non potest, eatenus per- 
suasum habebimus, dum certis rationibus demonstrabitur ali- 
unde ea in Galliam translata esse. ceterum in Italia ea orta 
esse equidem haud facile crediderim. illic enim Gelasii 
pontificis decretum tantum ualuisse iam cognitum habemus, 
ut prorsus omnis illic deleta sit Tertulliani memoria. cunctos 
enim qui in bibliothecis Italis asseruantur codices Tertulliani 
deriuatos esse ex duobus illis Florentinis N et F e Germania 
et Gallia saeculo quinto decimo eo apportatis nuper docuimus. 1 ) 
Ad iudicandam autem corporis Cluniacensis iudolem ac 
naturam summi fore momenti cum persuasum haberem. si 
cognoscerem, quae ratio intercederet inter Agobardini lectionis 
memoriam et saeculi undecimi codicum, in commentariolo meo 
supra nominato (p. 16 34) duos hos Tertullianeae memoriae 
testes inter se comparaui, in examen uocatis libri de carne 
Christi capitibus I XI, 2 ) quern librum solum in utroque cor- 



heimensis saeculi X (Seeker, Catalogi antiqui 37, 320 et 321 ; 385 et 386. 
of. Mai, Spic. Rom. V 186): Libri Tertulliani presbyteri: de patientia 
lib. I, de carnis resurrections lib. I, adu. Marcionem lib. V, de carne 
Christi lib. I in uno codice. deinde: liber Tertulliani presbyteri; item 
alius liber Tertulliani. denique: item libri Tertulliani. dubitari uix 
potest, quin haec sint corporis nostri membra disiecta; sed certius de 
hac re iudicare exile catalogi dicendi genus uetat. 

*) cf. commentariolum meum Die Tertullian-Uberlieferung in Italien 
in Act. Acad. Vind. torn. CXXXVIII. Vindobonae 1898. 

2 ) Mutilus est in codice Agobardino hie liber. 



P r a e f a t i o. XI 

pore traditum habemus. quamquam non maiorem nobis sup- 
petere comparationis materiam magnopere dolendum est, id 
tamen singulorum locorum castigatione demonstrasse mihi 
uideor, prae antiquiore memoria omnibus fere in locis con- 
temnendam esse recentiorem, traxisse autem illam hunc mor- 
bum non tam ex incuria librariorum quam ex libidine quadam 
audacissima corrigendi, quae nee ab immutatione uerborum 
abhorruerit nee ab omissione nee ab interpolatione. haec textus 
temeraria recensio utrum eodem modo per totum corpus sit 
adhibita an in aliquibus tantum libris, certis argumentis propterea 
probare non possumus, quia ubique destituti sumus Agobardini 
libri auxilio; tamen neminem, qui interpretandis hums uoluminis 
libris impertiuerit laborem, dubitaturum esse puto, quin in 
omnibus passim deprehendantur correctorum manus, exceptis 
fortasse libris aduersus Hermogenem et aduersus Valentinianos, 
quorum tam misera est condicio, ut a quoquam eos correctos 
esse baud facile credas. ac inedelarum illarum magnam quidem 
partem omnino nos fugituram nemo non uidebit qui examina- 
uerit comparationem a me institutam; ita enim plerumque 
sunt adhibitae, ut, nisi genuinae memoriae praesto sit testis, 
nullo modo possint cognosci, in quibus numero imprimis eas, 
quae ad syntaxin pertinent. *) crebro accidet, ut qui stili Ter- 
tullianei satis sit peritus non dubitet, quin correctoris manu 
immutata sint uerba auctoris, neque uero praeter probabilita- 
tem quicquam mutare audeat. multo sane facilius continget, 
ut interpretatorum inepta additamenta inuestigemus, etsi et 
hac in re, non suppetente scilicet antiquiore memoria, nutabit 
saepius iudicium. quae cum ita sint, sapienti cuique erit certurn 
in huius uoluminis scriptis restituendae uerae Tertulliani libro- 
rum faciei non parem. fore artem criticam, nisi forte casu 
aliquando donetur nobis codex non correctus. 

Ceterum Agobardinum si omittimus, non omni antiquioris 

*) Exempli gratia cum causale in Agobardino baud raro cum indica- 
tiuo coniunctum in codicibus sacculi XI fere imsquam inuenies ita 
usurpatum. 



XII Praefatio. 

lectionis memoria destituti sumus, unde qualis sit condicio 
corporis Cluniacensis iudicare liceat. baud contemnendum enim 
ad bane rem subsidium nobis confert editio Martini Mesnart 
anno 1545 Lutetiae impressa, quam falso loanni Gangneio 
adscribi ex acrosticho intellegitur titulo huius editionis affixo. *) 
is enim uir doctus in edendis duobus huius uoluminis scriptis 
de patientia scilicet et de carnis resurrectione in usum 
uocauit duos alios libros manuscriptos, e quibus alterum, - 
ad librum de patientia adhibitum - - qui fuerit et unde acce- 
perit ignoramus, 2 ) alterum nouimus 3 ). maxime autem dolen- 
dum est, quod non, ut debuit, lios codices pro fundamento 
posuit in recensendis illis Tertulliani libris, sed satis habuit 

1 ) Multum dies haec ipsa (lector candide 
Ardensque lector) commodi tibi attulit 
liursusque dico commodi multum attulit. 
Tertullianum tandem tibi habes integrant 
Ipsumque cunctis expiatum sordibus: 
Non dico ego author em sed authoris opera 
Viris disertis habita summo in pondere 
Subtili ad unguent Cypriano cognita, 
Magnoque may-no, ex parte lapsa tempore 
Et consepulta nunc reuiuiscunt tibi. 
Si legeris, mirabere. potcris interim 
Notasse, quantum caeteris theographis 
Antestet et sententiis et floribus 
Rerumque uarietate quam gratissima. 
Tu frtiere lector muncre, et faustus uale. 

2 ) Inerat olim liber de patientia teste indicuJo etiam in codice Ago- 
bardino neque incredibile mihi uidetur ex parte reuulsa superstites fuisse 
Mesnarti temporibus aliquas lacinias. 

3 ) Est ille codex, Masburensis libri a Sigismundo Gelenio usurpati 
maxirne affinis, ex quo desumpsit nouem ilia scripta, quae non inerant 
in Kbenani codicibus: de testimonio animae, de anima, de spectaculis, 
de baptismo, scorpiace, de idololatria, de pudicitia, de ieiunio aduersus 
psycliicos, de oratione. fuisse autem in hoc codice etiam alios tres libros, 
in quibus edendis codice Masburensi se usum esse testatur Sigismundus 
Gelenius de carnis resurrectione dico et de praescriptione haeretico- 
rum et de monogamia docui in dissertatione mea Quaestiones Ter- 
tullianeae critic ae (Oeniponte 1894) p. 7 9. 



Praefatio. XIII 

uariantes eorum scripturas uel inter uerba recipere uel margin! 
adscribere. qua quidem in re cum uerisimile non sit ilium ea 
qua nos solemus cura ac diligentia esse usum, 1 ) multum abest, 
ut plenam et integram habeamus codicum illorum imaginem. 
et sic tamen ex eis, quae in J5 et Bmg inueniuntur a textu 
Khenaniano diuersa, comprobatur quod supra tulimus de cor- 
poris Cluniacensis recensione iudicium, mendorum scilicet 
magnam partem non incuriae librariorum sed correctorum curis 
adscribendam esse. quoties autem uerborum iacturam uel sin- 
gulorum uel plurium passa sit recentior memoria inde cogno- 
scas, quod in solo libro de patientia sexies in B comparent quae 
in reliquis codicibus prorsus interierunt, in his magnum illud 
in capite tertio decirno lemma, quod ab interitu uindicasse 
non paruum est meritum editionis Mesnartianae. haec autem 
uerborum amissio cum eodem modo etiam in libro de carnis 
resurrections passim occurrat, quid de reliquorum librorum 
integritate iudicandum sit, simul absolutum est. Sigismun- 
dum uero Gelenium, qui ipse quoque in edendo libro de 
carnis resurrectione adhibuisse se testatur codicem suum Mas- 
burensem, Mesnartiani libri maxime affinem si non eundem. 
dignum non esse cui fidem habeamus, indicanti scilicet nus- 
quam quid codici quid ingenio suo debeat, et alibi docuimus 2 ) 
et in ipsa huius libri recensione satis superque inuenimus 
comprobatum. uenditasse enim ilium ingenii sui inuenta pro 
codicis lectionibus non fugiet eum qui comparauerit ubique 
B cum Gelenio. multo difficilius mihi uidetur de eo codice 



*) Mala fide eum rettulisse de eis quae in codicibus suis inuenerat non 
habeo quod suspicer. imrao laudandus mihi uidetur, quod ea quae apud 
Ehenanum omnino uidebat deesse uncinis appositis notauit, sicut et in 
libro de pudicitia quae in codice suo euanuerant spatiis uacuis relictis 
diligenter et accurate indicauit. id solum ei uitio uerti potest, quod plus 
aequo fidem habuisse uidetur Khenani auctoritati, non suo codici super- 
struens nouam editionem sed illius curis. certe segregandus est ut a 
persona loannis Gangnei ita et a iudicio, quod de hoc uiro docto tulit 
CarolusSchenkl (Poetae Christiani minor es uol. 1 337 sqq. et 437 sqq.). 

2 ) cf. Quaest. Tert. p. 8. 



XIHI Praefatio. 

iudicium ferre, ex quo ad eundem ilium librum de carnis 
resurrections adnotasse se dicit uarias lectiones lacobus Pa- 
melius, loannis Clementis Angli dico librum ((7). quern 
codicem etsi baud parui momenti esse concedo in recensendis 
duobus illis scriptis, quae nusquam nisi apud Mesnartium et 
Gelenium comparent, de pudicitia dico et de ieiunio ad- 
uersus psychicos - - cum baud pauca illic seruauerit quae in 
IB et Gel interciderunt, pro reliquis scriptis in deterioris notae 
subsidiis numerandum esse iudico. minime autem sequi eum 
uolui in libro de carnis resurrectione. nam etsi et bic non 
desunt loci, ubi ilium probare reliquos reprobare par sit, 
dubitari nequit, quin et coniecturis et interpolationibus sit 
deprauatus, imprimis ubi scripturae loci afferuntur. 

Haec quoniam disputauimus, ut quale indicium feramus 
pateat de tota ilia memoria, quam debemus coenobio Clunia- 
censi, iam de ipsis manuscriptis et superstitibus et deperditis 
quae in hoc uolumine adhibendo scienda sunt paucis adum- 
brabimus, 

Primum sine dubio inter critica huius uoluminis subsidia 
obtinet locum codex Montepessulanus 54 (Jf), quern etsi 
non ipse contuli tamen meis oculis inspicere non neglexi. est 
liber formae oblongae patens in altitudinem centlmetra tri- 
ginta sex, in latitudinem undetriginta, membranaceus, saeculi 
XI ut mihi uidetur ineuntis, ducenta quinquaginta quatuor 
continens folia 1 ) et exaratus in binis columnis, quarum sin- 
gulae undetriginta habent uersus. est elegantissime scriptus et 
eadem ubique cura et diligentia, ut omnium quos ego uidi 
codicum Tertulliani longe sit nitidissimus. in primo folio uerso 
ab eadem manu, quae codicem ipsum exarauit, praepositus est 
hie titulus: ISTI LIBRI IN HOC CODICE CONTINENTVR: 
DE PACIENTIA LIB I DE CARNE XPI LIB I DE CARNIS 
RESVRRECTIONE LIB I ADVERSVS PRAXEAM LIB I 

*) A manu recent! columnis praepositi sunt numeri. errat autem qui 
id fecit 1116 dinumerans colamaas, cum in numerando a columna 899 
non ad 900 transeat, sed ad 1000. 



Praefatio. XV 

ADVERSVS VALENTINIANOS LIB I ADVERSVS MAR- 
CIONE LIB. V, turn ab alia manu recentiore additum est: Post 
sex supcriorcs adpositus est elegantissimus liber Apologeticus de 
ignorantia del in Cliristo iesu qui perhibetur. usque in finem 
libri quinti aducrsus Mardonem ab eadem manu exaratus est; 
qui postea ab alia manu additus est liber Apologeticus meo 
quidem iudicio a saeculi duodecimi manu scriptus est. prioris 
partis librarius quae in describendo peccauerat non ita raro 
secundum exemplar suum correxit (m. 1), plerumque supra 
uersum adnotansueriorem scripturam, interdum etiam in margine 
uel in spatio inter duas columnas relicto. praeter hanc ipsius 
librarii manum etiam alia hie illic comparet (m. 2) non multo re- 
centior, quae et supra uersum emendauit errata manus prioris et 
(multo saepius) in margine addidit quae inter uerba desidera- 
bantur. has autem lacunas iam in archetypo codicis M fuisse 
inde apparet, quod eaedem etiam in Paterniacensi reperiuntur 
codice. sumpsit igitur haec corrector ille ex alio codice, siue 
ex Hirsaugiensibus libris siue ex libro illorum affini, cum nus- 
quam additum uideamus quod non compareat in codice Flo 
rentine F et editione Rhenani. comparent denique in margine 
Montepessulani uel inter uerba signa quaedam (v siue //) a 
manu recentissima eis locis apposita, qui aut aliquanto obscu- 
riores sunt aut sine dubio corrupt!, quae adnotare consulto 
neglexi. *) prouenit autem hie codex, ut supra diximus, ex 
coenobio Trecensi. 

Codicis Montepessulani maxime affinis est Paterniacensis 
439 (P), membranaceus et ipse quoque saeculi XI, sed exeuntis 
ut uidetur, qui hodie cum libris Beati Rhenani in bibliotheca 
Seletstadiensi asseruatur. est, ut Montepessulanus, oblongae 
formae in altitudinem patens centimetra duodetriginta semis, 
in latitudinem uiginti, centum quadraginta quatuor continens 
folia. 2 ) utrum ab una an a pluribus exaratus sit manibus 

J ) Adnotaui autera ubi haec manus delet quae in M per errorem bis 
ecripta sunt (m. 3). 

2 ) Praeter eos quos supra nominaui libros Tertulliani inueniuntur in 



XVI Praefatio. 

equidem dicere non audeam, cum hie illic diuersitas quaedam 
scripturae deprehendatur, quae tamen non ea est, ut non inter- 
uallis quibusdam ab eadem manu omnia scripta esse credas. 
multo neglegentius exaratus est quam Montepessulanus et a 
librario ipso multis locis correctus, plerumque secundum 
exemplar sed interdum etiam ex coniectura. l ) emendauit autem 
praeterea hunc codicein ex libris Hirsaugiensibus primus editor 
Beatus Ehenanus, supplens ex illis quae in Paterniacensi uide- 
bat omissa et uarias eorum lectiones uel supra uersus uel in 
margine adnotans. 2 ) ita instructum codicem ipsum Frobenio 
typis describendum commodauit, quam ob rem ad uerbum fere 
concordat cum illo Ehenani prima. artiore autem affinitatis 
uinculo cohaerere hunc librum cum Montepessulano quam cum 
Hirsaugiensibns, etsi ad eundem fohtem eos omnes redire 
certum est, cum ex magno eorruptelaruin numero librorum 
MP communium turn ex lacunarum earundem baud paruo 
numero satis liquet, quas in Hirsaugiensibus non fuisse et 
Rhenanus testis est et codex Florentinus F. s ) ceterum quanta 
neglegentia descriptus est Paterniacensis liber passim enim 
hiat lacunis ubi Montepessulanus est integer - - tanta etiam 
corrigendi exemplaris nee non interpolandi audacia. 4 ) corri- 

hoc codice a manu alia recentiore scripta uita S. Simeonis monachi qui 
stetit super columnam et narratio de Dareo incipiens: antiquas per 
historias dum quaererem. 

x ) Ubi id factum est, in apparatu adnotaui corr. m. 1 siue corr. libr. 
ipse; duobus uel tribus locis animaduerti aliam manum (m. 2} et ipsam 
antiquam. 

2 ) Coniecturas suas, ipsas quoque in margine notatas, ab Hirsaugien- 
sium lectionibus ita distinxit Khenanus, ut his alias illis fort, praescri- 
beret. ceterum in margine primae editionis hie illic leguntur quae in 
Paterniacensi non compareant; haec igitur inter imprimendum a Ehenano 
addita sunt. 

3 ) cf. exempli gratia p. 8, 20. 13, 21. 28, 22. 41, 10. 90, 25. 116, 2. 

4 ) Ex suo ipsius arbitrio librarian! codicis Paterniacensis exemplar 
suum correxisse multis locis persuasum habeo, ubi Paterniacensem contra 
Montepessulani et Hirsaugiensium consensum facere uideo, ut p. 2, 17. 
3, 11. 6, 12 et 19 (ubique uel supplendo uel emendando restituit uerum). 



Praefatio. XVII 

gentem autem exemplar suum librarium cum et uerum baud 
raro restituisse animaduertam, etiam eis locis, ubi in Pater- 
niacensi aliqua inueniuntur quae nee in Montepessulano nee 
in Florentine F et Rlienani prima comparent, 1 ) nescio an con- 
iectanti librario debeantur. 

De libris Hirsaugiensibus, 2 ) e quibus anno 1521 Beatus 
Khenanus ea Tertulliani opera edidit, quae in Paterniacensi 

7, 7 et 18. 10, 9 (interpolauit est). 14, 4. 35, 24. 36, 23. 50, 21 (locus 
emendatus). 59, 8 (interpolaait dicens). 61, 27. 63, 23 (consulto omisisse 
uidetur die}. 65, 11. 20. 27 (recto suppleuit ut). 67, 18. 29 (propter 
primariam corruptelam facultatem [5 rocte facultatum] fulso rescripsit 
earn is pro carnibus). 09, 4 (falso coniecit m. 1 quasi pro quia). 70, 11 
(suppleuit ex scripturae loco nouum), 70. 15 (eorum pro illorutn). 71, 3 
(remouit iniuria accusatiuum graecum). 71, 5 (bis uerum restituit). 72, 4 
(falso post quia indicatiuum restituifc pro coniunctiuo). 73, 3. 75, 5. 17 
(interpolauit hominis\ 85, 25. 86, 8 (correxit iiunc locum secundum 
similem locum 59, 14). 98, 12 (consulto correxit sed in quod, sed falso). 
102, 25. 109, 17. 110. 17 (audacter et falso pro facta\m\ rescripsit 
uiuentem). 188, 9 (interpolauit uocem parere). sufficere puto haec exempla 
ad comprobandum quod supra tuli indicium. 

x ) Velut in memorabili illo loco p. 9, 22, ubi uocabulum moras, sine 
dubio necessarium et aptum, nee in M nee in HP comparet. 

2 ) Hos et Paterniacensem librum quoin odo nactus sit enarrat in prae- 
fatione Ehenanus: Prosequelamur anno supcriori eximium ilium ciuilis 
pnidcntiae et optimarum liticrarum antistitem Vdalricum Zasium, cum 
sodalitatis litter ariae salutandae gratia Seletstadium uenisset, Colmariam 
usque, quo cum uenissemus insignem ilium bonorum studiorum fautorem 
Dn. lacobum Zimmermanum, illic Decanum, adiuimus. In cuius biblio- 
theca libris exquisitissimis instmcta, forte uetustum quendam codicem 
arripui, quern is ex Paterniaco Transiurano coenobio (Peterlingen) 
commodum attulerat. Hunc cum me uideret auidius euoluere, pro suo 
candore pcrmisit, ut mecum auferrem. Deinde cum paulo post agerem 
Argentorati intellexisscmque Thomam Eappium ad Thermas Hercinias 
quas uulgus Syluestrcs appellat projicisci uelle, rogaui liominem, ut 
Hirsaugiense coenobium quod illinc non mulium abest adiret. Is nego- 
tium id lubens suscepit. atque audi fortunam uixdum biduum 
fuerat in Therm-is, cum Bcuerendus Abbas Hirsaugiensis .... illuc quo- 
que lotum uenit. Quae res cffecit, ut facllius impetraret quod uolebat- 
Itaque Tertulliani libros secum attulit, quos ab illo paulo post Basileae 
agens accepi non minori gaudio, quam si gemmas milii misisset. 1 

X XXXVII. Tert. III. ^ 



XV1IJ Praefatio. 

non exstabant, 1 ) rectius nunc quam antea iudicare licet, quia 
Rhenani prima (E 1 ) comparata cum Florentine F ueram in 
uniuersum et integram nobis permittit restituere illorum ima- 
ginem. ubiubi enim prima Ehenani cum codice F facit Hir- 
saugiensem nos habere certum est, ubi uero F cum M(PN) 
facit contra jR 1 . Rhenani coniecturam agnoscendam esse non 
minus liquet. 2 ) ceterum qua aetate fuerint conscripta uommina 
Hirsaugiensia, quia tacet Rhenanus, scire non possumus, quam- 
quam inde, quod ille ubiubi praesto erat Paterniacensis ilium 
pro fundamento posuit, iure fortasse concludas Rhenanum hunc 
codicem antiquiorem iudicasse libris Hirsaugiensibus et ob earn 
rem fide digniorem. quantum autem deperditis libris in uerbis 
auctoris constituendis adiudicandum sit auctoritatis et quo 
uinculo coniuncti fuerint cum Montepessulano et Paterniacensi, 
firmioribus iam positis fundamentis dici posse existimo. ac 
primum quidem id hac nostra recensione palam factum est 
rion tantum intercedere inter Hirsaugienses et reliquos, quan 
tum intercedere uidebatur quamdiu non satis distinctae erant 
editiones Rhenanianae; rnaiorem enim numerum discrepanti- 
arum, quae in tertia Rhenani reperiuntur, non Hirsaugiensibus 
sed coniectanti Rhenano deberi iam potest cognosci. ueriorem 
tamen archetypi imaginem praebere codicem Montepessulanum 
quam Hirsaugienses uix fugiet quemquam, qui locos discre- 
pantes perlustrauerit. sicut enim in immutandis quorundam 

*) Sunt hi libri: de corona militis, ad martyr as, de paenitentia, de 
uirginibus uelandis, de habit u muliebri, ad uxorem, de persecutione, ad 
Scapulam, de exhortatione castitatis t de monogamia, de pallio, aduersus 
Marcionem. 

2 ) Arti emendandi multo etiam magis studuit Rhenanus in editione 
secunda a. 1528 emissa, in qua adornanda nulla adhibuit noua codicum 
subsidia, maxime autem in tertia, quae prodiit a. 1539 (E 3 ), non solum 
Gorziensis libri quam interea acceperat collatione sed etiam ipsius con- 
iecturis permultis locis emendata. propterea, cum eas quas postmodum 
probauit medelas etiam in tertiam receperit, secundae editionis rationem 
nullam censuimus habendam, eo accuratius autem distinximus inter pri- 
mam et tertiam, ut tandem aliquando cognosci possit, quid codicibus 
quid ingenio suo debeat Rhenanus. 



Praefatio. XVIIII 

uocabulorum forinis, quae grammaticorum regulis obstrepere 
uidebantur, satis audacem fuisse Hirsaugiensiuin librarium iam 
prius animaduertimus, 1 ) ita et ab interpolationibus quamuis 
paruulis non prorsus eura abstinuisse concedendum est. 2 ) tamen 
multum abest, ut Hirsaugiensibus possimus care re. baud paucis 
enim locis - - etsi in ipsis quoque saepius interciderunt sin- 
gula uocabula 3 ) - - ex illis suppler! possunt quae in Monte" 
pessulano et Paterniacensi omnino desiderantur; 4 ) quin immo 
non desunt loci, ubi Hirsaugienses integros, Montepessulanum 
ceterosque interpolates esse iudicandum sit, ut loco memora- 
bili p. 303, 15 (cf. etiam p. 46, 6). quae cum ita sint, id 
certum est Hirsaugienses non esse descriptos ex eodem exem 
plar! ex quo Montepessulanum et Paterniacensem; ad eundem 
tamen fontem omnes tres redire cum absolutum sit, super- 
est, ut Montepessulanum et Paterniacensem propter lacunas 
communes secundo gradu distare censeamus ab archetype Clu- 
niacensi, de Hirsaugiensibus autem, utrurn ex ipso archetype 
an ex apographo eius fluxerint, in suspense reliriquamus 
iudicium. ceterum de liac re certius iudicare liceret. nisi libri 
Hirsaugienses, a Ehenano cum Paterniacensi in prela Frobeniana 
commissi, prorsus interiissent; tune enim cognosci posset, 
quantum mutauerit in illis manus correctoris, cuius mention em 
facit Khenanus in margine editionis suae (cf. Imius uoluminis 

l ) cf. Krit. Vorarl). p. 10. ad quae exempla adiungo haec ex libris 
aduersus Marcionem collecta: agnoscere pro adcognoscere (464, 8 saepius), 
multiplicatis pro multificatis (ibidem), pepercit pro parsit (496, 27), nent 
pro neunt (519, 20), suffodi pro suffodiri (521, 16). 

-) cf. in libris adu. Marcionem 304, 18 (sit). 324, 27 (est). 409, 26 
(est). 421, 12 (est}. 464, 21 (dei alterius). 521, 22 (ut). 554, 17 (inquit,. 
584, 1 (e-rit}. 

3 ) In libris aduersus Marcionem hoc quadragies fere factum est, cum 
duobus tantum locis (481, 14. 496, 20) tota membra intercideiint. 

4 ) In libris aduersus Marcionem sex locis tota membra omittit Monte- 
pessulanus (296, 22. 350, 20. 374, 6. 453, 22. 549, 12. 567, 7), cum 
singula uerba in eo aliquanto rarius (uicies fere) omissa uideamus, quani 
in Hirsaugiensibus. 

b* 



XX Praefatio. 

p. 3, 2). fieri enim potest, ut et uariarum lectionum et inter- 
polationum magna pars non codici sed corrector! illi debeatur. 

Nunc paucis etiam de quinti decimi saeculi libris manu- 
scriptis, de Florentinis F et N et de eo codice, quern in 
adornanda tertia editione in usum uocauit Beatus Ehenanus, 
Gorziensem dico hodie deperditum, de quibus omnibus latius 
disputaui KritiscJie Vomrbeiten p. 4 13. 

Asseruatur codex Florentinus F (Conuenti soppressi VI, 
10) in bibliotheca Magliabechiana. est chartaceus (38 X 30), 
in duabus partibus exaratus, e quibus priorem secundum sub- 
scriptionem descripsit anno 1426 in coenobio Pforzhinensi 
frater Johannes de Lautenbach, posteriorem ibidem eodemque 
anno 1 ) frater Thomas de Lypha. fiuxisse hunc codicem ex 
apographo Hirsaugiensium olim in coenobio Pforzhinensi asser- 
uato nunc deperdito satis certis rationibus probasse mihi 
uideor. 2 ) neglegentissime autem exaratum fuisse illud apogra- 
phum ex ingenti et lacuriarum et mendorum 3 ) numero cogno- 
scitur, quibus caruisse Hirsaugienses ex prima Khenani editione 
scimus. quamuis autem malae sit notae, tamen non omnino 
contemnendum est eius auxilium. ubicumque enim pro funda- 
mento posuit Ehenanus Paterniacensem in usum tantum ad- 
hibitis Hirsaugiensibus, cum nee accurate nee plene excussisse 
cognoscatur quos prae Paterniacensi neglexit codices, quantum 
nos adiuuet Florentinus .Fin restituendis libris deperditis facile 
intellegitur, nee semel inde suum redditum esse puto Tertul- 
liano. in eis autem libris, quos ex solis Hirsaugiensibus edidit 
Khenanus, sicut in hoc uolumine libros aduersus Marcionem, 
cum non adnotauerit ubique, ubi codices ubi iudicium suum 

*) cf. Die Tertullian-Uberlieferung in Italien p. 13. 

2 ) Kritische Vorarbeiten p. 67. 

3 ) Quam feci huius codicis collationem plenam et integram non ex 
press! nisi ad librum de patientia, ut qualis eius sit condicio inde possit 
cognosci; ceterum, ne inutili et raolesta abundantia oneraretur apparatus 
criticus, in notandis uariis eius lectionibus parcior quara profusior esse 
malui, imprimis in quarto et quinto aduersus Marcionem libro, ubi et 
lacunas adnotare desii. 



Praefatio. XXI 

sit secutus, id nobis praestat auxilii codex jP, ut iam liquido 
discernere liceat coniecturas Rhenani ab eis, quae debuit codi- 
cibus. 

In eadem autem bibliotheca Magliabechiana asseruatur etiam 
alter codex Florentinus N (Conuenti soppressi VI, 9), ipse 
quoque chartaceus (39 X 32) et a duabus manibus in duabus 
partibus 1 ) exaratus. atque priorem quidem hums codicis par- 
tem ex ipso Montepessulano descriptam esse, quippe in qua 
non solum prima sed et secunda Montepessulani manus cor- 
rectrix compareret, cum prius pro explorato iam habuerim, 
hodie eadem fiducia non audeam asserere. potest enim hie 
Florentinus etiam Gorziensis libri esse apographum hodie deper- 
diti, cuius collationibus in tertia sua usus est Beatus Rhena- 
nus. 2 ) sciri enim nequit, -- quamquam tacet de hac re Rhe- 
nanus - - num manus correctorum Montepessulani etiam in 
illo codice comparuerint, ut et hinc fluere potuerint in Floren- 
tinum. utut autem iudicandum est de horum codicum inter 
se affinitate, quin ad Montepessulanum redeant non potest 
dubitari, quam ob rem pro eis Tertulliani libris, quos et ille 
continet, prorsus sunt neglegendi. 8 ) suboritur autem hoc loco 
quaestio, unde acceperint hi codices 4 ) ea Tertulliani scripta, 
quae in Montepessulano non continentur. ac primum quidem 

*) Dirimuntur hae partes, quarum utriusque in fine subscriptio com- 
paret nulla, duobus foliis uacuis relictis. 

2 ) Dicit in praefatione hanc collationem diligentia et dexteritate 
Huberti Custinei uiri cum pietate turn eruditione excellentis adiuuante 
Dominico Florentine sodali peractam esse euro, clarissimi luris consulti 
D. Claudii Cantiunculae Ferdinandi Caesaris a consilioC uarias autem 
huius collatioi .A lectiones exscripsit Khenanus in adnotationibus suis 
singulis libris praefixis. 

3 ) Attameti ad librum de patientia notaui omnes codicis N lectiones 
uarias, ut qualis sit possit cognosci. animaduertendum autem est satis 
audacter et non sine magna corrigendi temeritate depingere librarium 
exemplar suum, quippe qui nee a coniecturis nee ab immutationibus et 
interpolationibus abhorreat. 

4 ) Totum corpus in Gorziensi exstitisse ex Rhenani adnotationibus 
liquet. 



XXII P r a e f a t i o. 

in eis opusculis, quae in Paterniacensi exstant, in Montepes- 
sulano non comparent, codices NG in uniuersum contra Hirs- 
augienses cum Paterniacensi facere uidemus, ex quo tamen 
in his partibus eos fluxisse ne credamus lacunae impediunt 
solius Paterniacensis propriae. eandem autem rationem inter- 
cedere inter GN et Birsaugienses in eis scriptis, quae ex soils 
Hirsaugiensibus edidit Khenanus, uoluminis quarti apparatus 
criticus docebit. absolutum igitur cum sit nee ex Hirsaugien 
sibus nee ex Paterniacensi ilia scripta desumpta esse, ueri- 
simillimum mihi uidetur, quod iam antea suspicatus eram, 1 ) 
habuisse olim Montepessulanum etiam alterum uolumen reliqua 
continens corporis Cluniacensis opuscula nunc deperditum et 
superesse huius uoluminis memoriam, quamquam deprauatam 
nee integram, in solo hodie codice Florentino N (et in colla- 
tionibus Gorziensis), unde apparet, quanti nobis futurus sit in 
quarti uoluminis libris recensendis hie quern nemo usque adhue 
exeussit liber manuscriptus. 

Haec de codicum fundamentis, quibus nititur huius uoluminis 
recensio. infirma ea esse et fallacia cum post primum omnes 
deinceps cognouissent editores, pro sui quisque ingenii faculta- 
tibus ernendando auctori nauauerunt operam, e quibus quid 
quisque praestiterit nunc paticis erit adumbrandum. palma sine 
dubio adiudicanda est Beati Rhenani admirabili ingenio, 
qui postquam anno 1521 primam editionem emisit prae tem- 
poris angustiis, ut ipse profitetur, plus aequo maturatam, per 
uiginti fere annos et interpretando et emendando auctori tarn 
strenuam tamque indefessam adhibuit industriam, ut in sequen- 
tibus duabus editionibus annis 1528 et 1539 emissis et 
emendatlor semper et adnotationibus plenior prodiret Tertulli- 
anus. cui quantum profuerit singulare eius ingenii acumen ac 
iudicii sobrietas prima quaeque huius uoluminis pagina melius 
docebit quam uerbosissima nostra laudatio. quain feliciter autem 
exerceat emendandi artem, testes aunt imprimis libri acluersus 
Hermogenem et aduersus Valentmianos, quos ex codicibus 

!) Kritische Vorarbeiten p. 13. 



Praefatio. XXIII 

tanta corruptelarum multitudine deprauatis ita edere, ut non 
modo possint legi sed ut et emendationum maior pars ab 
omnibus qui sequebantur editoribus sit probata, baud mediocris 
sane critici ingenii est testimonium. et mutasse quidem ilium 
baud raro uerba auctions, ubi nos ex melius iam perspecto 
sermone Tertullianeo mutandi necessitatem agnoscere non 
possumus, id ei crimini uertere obtrectatoris magis quam 
iusti iudicis esse putauerim. magis sane in ea re mibi uitu- 
perandus uidetur Rhenanus, quod permultis locis, ubi praeter 
codicum auctoritatem quid ausus est mutare, in adnotationibus 
singulis libris praefixis id commemorare neglexit. inde enim 
posteriores omnes neque enim Eigaltium hie excipio neque 
Oehlerum - - in eum inciderunt errorem, ut Ehenani coniec- 
turas pro codicum memoria acciperent et mendis male a Rhe- 
nano emendatis suam superstruerent emendationem. nam inde 
a Martino Mesnart omnes pro fundamento posuerunt tertiam 
Rhenani, prima eius aut omnino neglecta ant non ea qua opus 
erat diligentia inspecta, Mesnartius quidem et Geienius 
ita, ut ubicumque noua codicum subsidia adbibere non poterant, 
tertiam Rhenani repetere satis habuerint nulla adhibita sua 
cura. ac Mesnartio quidem id certe laudi dandum est, quod 
quaecumque debuit codicibus a se primum in auxilium uocatis 
uncinis includenda curauit et ubi contra Rhenani auctoritatem 
suos codices sequi ausus non est, uarias eorum lectiones in 
margine adnotauit. sed cum in his libris edendis hie illic etiam 
suas coniecturas uel margin! adscripsisse uel inter uerba rece- 
pisse eum satis compertum sit, 1 ) baud facile incumbit editor! 
negotium, ut ubi id factum sit ubi non, ex singulorum locorum 
ratione cognoscat. Mesnartianae editioni suam superstruxit 
Sigismundus Gelenius, qui etsi baud paucos Tertulliani 
locos splendidissimis emendauit medelis, ineo quidem iudicio 
plus obfuit Tertulliano quam profuit. neglecta enim ea, quam 

*) Saepissime id factum esse in eis librie, quos primus edidit Mes 
nartius ex suo codice uetustissimo recte animaduerterunt Klussmannus 
et Reifferacheidius. 



XXIIII Praefatio. 

adhibentem animaduertimus Mesnartium in notandis codiciun 
lectionibus cura nusquam omnino significauit, quid ex codicis 
sui fide quid ex coniectura nouauerit, quod equidem magis 
consulto ab eo factum quam incuria oinissum crediderim, sci 
licet ut eo maiorem strueret coniecturis suis fidem. ea certe 
est uariarum lectionum quae apud ilium in libro de carnis 
resurrectione inueniuntur condicio, ut prae manu scriptorum 
testium fide omnes fere contemnendas duxerim et in emen- 
dando ubique a Mesnartio reliquisque procedere maluerim 
quam a Gelenio, qui quantum ingenio suo in immutandis sine 
causa auctorum uerbis indulserit aliunde quoque notum est, 
sicut ex Arnobio et Ammiano Marcellino. ceterum apud poste- 
riores propter ipsam ijlam artem tacendi usque adeo inuenit 
fidem, ut neglecto Mesnartio et Rhenano ubique fere ilium 
secuti sint, nisi quod aliquot locis de fide eius dubitauerunt 
Oehlerus et saepius etiam Eeifferscheidius in primo huius 
editionis uolumine, quern tamen plus aequo illi confisum esse 
alibi docuimus. 1 ) quod quidem seuerum de Gelenio indicium 
cum comprobari nequeat nisi ex singulorum locorum castiga- 
tione. hie proferre tantum mini liceat, comprobatione eius 
relicta epilegornenis aliquando edendis. 

Quae post Gelenii curas anno 1562 prodiit noua Tertulliani 
editio a lacobo Pamelio instructa saepiusque exinde repetita, 
etsi non tarn emendando quam interpretando Tertulliano inser- 
uiuit Ehenani adnotationibus indicibusque et correctis et auctis, 
non tamen nullis instructa erat nouis codicum subsidiis. 
praeter enim ilium, quern supra nominaui codicem loannis 
dementis Angli, qui qualis fuerit notae iam diximus, Vati- 
canos quosdam codices 2 ) in usum se uocasse testatur, quos 



*) Quaest. Tert. criticae in eis quas scripsi ad libros de baptismo, de 
pudicitia, de ieiunio aduersus psychicos animaduersionibus. 

2 ) Vnura adhibuit ad libros aduersus ludaeos, de praescriptione hae- 
reticorum, aduersus omnes haereses, aduersus Hermogenem, duos ad 
libros V aduersus Marcionem, tres ad reliquos omnes corporis Tertul- 
lianei libros. 



P r a e f a t i o. XXV 

tamen certius indicare neglexit. ex his fuisse unum codicem 
N, qui nunc Florentiae asseruatur, uel apographum eius, etsi 
hodie iam non inuenitur in bibliotheca Vaticana, satis liquet 
ex uariis lectionibus inde repetitis, quae ubique fere cum illo 
codice faciunt. *) reliqui omnes ex eorum numero erant, qui 
adhuc in Vaticana reperiuntur, descripti a me in commentariolo 
supra nominato 2 ) et ad unum omnes reducti ad codicem Flo- 
rentinum F siue ad apographum eius manu Nicolai de Nicolis 
exaratum. qui libri quod unde prodiissent et quanti essent 
aestimandi iudicare nullo pacto potuit Pamelius, sine ratione 
eum et iudicio illis usum esse nemini erit mirum. passim 
igitur, prout libuit iudicio eius, nouiciorum librorum quam 
fallacissimis subsidiis subuenire ausus est Tertulliano, qui 
quantam illinc labem traxerit uix potest dici. nam etsi ex 
codice ^(siue eius apographo) suum interdum reddidit auctori, 
tamen et in hoc codice adhibendo tantopere inter Khenani et 
codicis sui auctoritatem nutat iudicio, ut libidinem suam magis 
quam rationem uideatur sequi. ubi uero praeter omnem codi- 
cum auctoritatem mutare quid audet, nescio ntrum saepius 
in eis 1 quae bene se habent iniuria offenderit an falsis coniec- 
turis tentauerit quae corrupta esse recte senserat. certe non 
ita multis locis coniecturam Pamelianam inter uerba recipere 
potuimus, eo saepius autem remouendae erant quas ex parte 
probauerant posteriores interpolationes eius, siue ex deteriorum 
codicum auctoritate siue ex ipsius coniectura uerbis auctoris 
intextae. imprimis enim sacrae scripturae locos, sicubi dissentire 
Uidebat a Vulgata quam dicimus receiisione. secundum illam uel 

*) Quod uti patefiat, etsi, ubicumque Montepessulanum habemus, 
prorsus nullum codicis N esse usum demonstrauimus adnotare Pamelii 
cum illo libro contra reliquos consensum non superfluum duxi, id quod 
propterea etiain factum scito, ut quantum Montepessulani propago a 
parente iam abstiterit melius cognoscatur. ceterum ubi ex hoc codice 
Pamelius uerum restituit, nihil significaui, ubique earn rationem secutus, 
ut ubi superstites sunt ipsi libri manuscript!, quid ex eis desumpserint 
priores editores non cornmemorarem. 

2 ) cf. Die Tertullian-Uberlieferung in Italien p. 25 et 1819. 



XXVI Praefatio. 

immutare interdum uel supplere sui iuris esse putabat similique 
licentia in receiisendo libro tertio aduersus Marcioneni usus est 
libro aduersus ludaeos, ex quo interpolasse magis illud opusculum 
quam emendasse eum non satis a posterioribus cognitum esse 
putauerim. sic Pamelianae editionis quantum ad uerba auctoris 
constituenda perexiguus esset usus, nisi instructa esset Latini 
Latinii, Ludouici Carrionis, loannis Harrisii emendationibus 
et coniecturis, in quibus imprimis laudandus est Latinius, qui 
baud uno loco uerborum corruptelis necessarian! et aptam 
medelam adhibuit. 

Eaiidem hanc Pamelianam recensionem repraesentat sequens 
editio a Francisco lunio adornata et Franeckerae anno 1597 
in lucem emissa, cui adiectae sunt editoris in singulos libros 
animaduersiones et in calce libri, postquam totum iam opus 
absolutum erat, codicis Fuldensis ad libros Apokyeticum et 
aduersus ludaeos scripturae discrepantes. l ) atque utinam placuis- 
set huic uiro docto,, neglecta Pameliana ad antiquiorum testium 
redire fidem nouamque inde instruere Tertulliani operum recen 
sionem! inter ueteres enim editores uix unus est, qui iudicii 
acumine et eruditione ei par sit, qui tarn diligenter obserua- 
uerit Tertullianei stili proprietatem, nemo, inde ad eraendan- 
durn optime instructus in adnotationibus suis thesaurum con- 
gessit et obseruationum et emendationum et coniectaneorum, 
quem et huic nostrae recension! magno usui fuisse grato aiiimo 
confitemur. est enim in illo ueri inueniendi naturalis quaedam 
uis et tarn strenue tamque nauiter intellegendis auctoris sub- 
tilitatibus dat operam, ut etiam in erroribus eius semper fere 
ueri aliquid inueniri possit. id eo expressius duxi profitendum, 
quo magis ill! obtrectantem animaduerto nouissimum editorem 
Franciscum Oehlerum. 2 ) neque enim lunius mihi hie uitupe- 
randus uidetur sed Oehlerus, qui non raro quae palmar! con- 



J ) De Fuldensi libro plenius disputabitur in secundi uolurainis pro- 
legomenis. 

2 j cf. Oehleri praefationem p. XVIII. 



Praefatio. XXVJI 

iectura restituerat ille aut praeter codicum quani putabat fidem 
spreuit aut insulsis suis inuentiunculis remouit. 

Quae autem desiderabatur noua Tertulliani operum recensio 
hand ita multo post instituta est a Nicolao Kigaltio. is 
enim quern Mesnartius hie illic tantum in usum uocauerat 
codicem Agobardinum primus integrum excussit et praeterea 
recentioris memoriae optimum testem. Montepessulanum, in 
eis libris quos ille continet pro fundamento posuit editionis 
suae, Lutetiae anno 1634 impressae, quae quin post Khenani 
et Mesnartii curas plurimum contulerit ad ueram Tertulliani 
imaginem recuperandam non potest dubitari. nam milies fere, 
ut dicit editor, ex codicibus illis sua arripuit Tertullianus. 
maxime uidelicet ex Agobardino. attamen non ita usum esse 
Kigaltium nouis suis subsidiis, ut et debuit et potuit. ex: 
codicibus accuratius excussis melius liodie perspici potest, 
quam antea. ut enim taceam de Agobardino, in quo excutiendo 
utpote lectu difficillimo crebro eum errauisse constat, etiam 
in eis libris, in quibus Montepessulani auxilio utebatur, multum 
abest, ut codicem sumn qua opus erat fide sequatur ducem. 
hoc eo factum est, quod et ille, uti priores, Khenani coniec- 
turas - - seductus scilicet editoris in notis silentio - - pro 
codicum memoria accepit, in eundem errorem inductus de 
Khenano, in quern de Fuluio Ursino, 1 ) cuius emendationes 
margini editionis Pamelianae adscriptas et inde in librum 
archiepiscopi Tolosatium Car. Monchalli transscriptas uelut 
antiquae memoriae noua subsidia adhibuit sanandis uerborum 
corruptelis. sed hae quidem in re, quam primus cognouit 
Franciscus Oehlerus, excusandus magis quam inculpandus mihi 
uidetur Kigaltius, quia curae Fuluianae Francofurti ad Moenum 
anno 1612 ab loanne a Wouwer ex manuscripto bibliothecae 



*) cf. quae dicit in praefatione: Sequens aetas Fuluium Ursinum 
tulit, qui certe codices inspexerat longe meliores Rhcnanianis, contentus 
excerptas inde lectiones editionis Pamelianae- maryinibus adnotasse, sed 
ne possessoribus quidem exemplarium nominatis. 



XXVIII Praefatio. 

Vaticanae 1 ) editae, 2 ) emendationum maiorem partem ex uetere 
codice desumptam proterua fronte contendunt. quod quamquam 
cum Oehlero pro mendacio puto accipiendum, tain en non tan- 
turn quantum ille detrain uelim Ursini splendido ingenio, in 
emendando tarn felici, ut praeter Ehenanum et lunium neminem 
tarn saepe ex coniectura uerum inuenisse existimem quam 
Fuluium Ursinum. Usus est autem Kigaltius praeter eos 
quos supra nominaui codices etiam excerptis ex aliis quibus- 
dam codicibus scripturis, quorum notitiam hodie habemus 
nullam, margini editionis Ehenanianae ut uidetur adscriptis,, 
in quibus nominandus est codex Diuionensis, qui tamen, quan 
tum ex parcissima eius memoria licet iudicare, malae fuit 
notae, ut recte iudicauit Oehlerus. de emendatore autem Kigaltio 
si iam ferendum est iudicium, id ei imprimis laudi uelim uerti, 
quod editorum omnium primus, ne dicam solus, perspexit 
recentioris memoriae codices omnes ad unum correctorummanus 
passos esse. 3 ) qua cognitione instructus interpolatorurn inepta 
commenta hie illic delere ausus est, in quibus ante eum nemo 
offenderat, sicut et in supplendis eis, quae incuria librariorum 
intercidisse putabat, prioribus aliquanto est audacior. in coniec- 
tando parcus est sed adeo felix, ut coniecturarum eius maiorem 
partem inter uerba recipiendam duxerimus. 

Praetermissis quas sequens aetas tulit editiones, Semle- 
rianam dico Halis annis 1769 1776 impressam et Migni- 
anam (Patres latini uol. I et II), quippe quae tantum non in 
omnibus exprimant editionem Kigaltianam, 4 ) ad nouissimam 

*) Adseruari adhuc in Vaticana manuscriptum illud uidi, comparare 
cum Wouweri editions prae temporis angustiis non potui. 

2 ) Sub titulo: Ad Q. Sept. Florentis Tertulliani opera emendationes 
epidicticae. loannes a Wouwer Francofurti ad Moenum. Impendio 
Eulandiorum. Typis Eichterianis MDCXII. 

3 ) cf. quae dicit in praefatione: Quod si ueterum librorum (saeculi 
scilicet undecimi codices) appettes fidem, etiam ueterum librorum fide 

falsissimae lectiones adseruntur. nam sunt et libri ueteres deprauatissime 
correcti, neque ulla sj)es reducendae unquam ueritatis, nisi tarn ueteres 
nanciscamur, ut sint omnium correctorum antiquitate uetustiores. 

4 ) Non omnino eas a me neglectas esse docebit apparatus criticus. 



Praefatio. XXVIIII 

iam accedamus Tertulliani operum editionem recensendam a 
Francisco Oehlero annis 1853 1854 Lipsiae eniissam 
tripertitam et apparatu critico et commentario perpettio in- 
structam et dehinc editione minore repetitam. cuius editionis 
cum uideam quot iudices tot fere exstitisse uituperatores 
eosque seueros, x ) ego quidem defensoris malim suscipere partes 
quam uituperatorum augere numerum. multi enim procul 
dubio sudoris est opus, quippe in quo id quod ante 

Oehlerum susceperat nemo - - mirabili diligentia et fide pro 
rei difficultatibus satis probabili congestae sint omnium fere 
quae antecesserant editionum uariantes scripturae et quidquid 
uel in interpretando uel in emendando praestiterant singuli, 
adiectis praeterea et ipsius continua interpretation e 2 ) et testi- 
moniorum nominum rerum indicibus. 3 ) curis his Oehlerianis, 
non contemnendis profecto et ne hodie quidem omnino obso- 
letis, quanto minus uelim obtrectari, tanto exertius in ea re 
accusatoribus Oehleri adstipulandum putauerim, quod philo- 
logorum desideriis nusquam fere satisfacit illius editio. an 
quern putas usum editionis criticae, quae criticae artis funda- 
mento, librorum manuscriptorum recensione, omnino careat? 
si enim omittimus codicem Agobardinum, cuius duas attulit 
collationes a Stephano Baluzio et Hildebrando elaborataSj 
eorum codicum, quibus nituntur quas adhibuit ueteres edi- 
tiones, non modo suis oculis inspexerat nullum sed ne ab aliis 
quidem collationes eorum curauerat instruendas. 4 ) destitutus 

1 ) In his imprimis nominandus est Ernestus Klussmann in Hilgen- 
feldii annalibus uol. Ill a. 1860 p. 82100; 363393 (respondit Oehle- 
rus uol. IV a. 1861 p. 20411). 

2 ) Interpretationis huius maiorem partem desumptam esse ex adnota- 
tionibus ueterum editorum ipse profitetur praef. p. XXII. 

3 ) Hi indices Rhenanianis Pamelianisque multo auctiores et emenda- 
tiores, quamquam satis multa in eis desiderantur, sine dubio curarum 
Oehlerianarum optima pars sunt. magnopere auteni dolendum est, quod 
usus eorum erratorum multitudine plus solito maiore molestissimum in 
modum impeditur. 

4 ) Satis habuit Montepessulani et Paterniacensis specimina tantum 
afferre eaque minima. 



XXX P r a e f a t i o. 

igitur omni certa et probata ratione dignoscendi, quae uera 
esset et genuina lectionis memoria. quid uirorum doctorum in- 
uentum, suspicandi magis et hariolandi quam recensendi 
suscepit negotium. quod etsi magno ei tribuendum est uitio, 
neque enira ignorabat, ubi asseruarentur codices illi - 
tamen magis in ea re mihi uituperandus uidetur, quod quern 
melius potuit consumere laborem in excutiendis perspectioris 
fidei codicibus, eum perdere maluit in deterrimae notae libris 
castigandis, Leydensi scilicet libro et Vindobonensi, qui quanti 
essent aestimandi unde iudicaret prorsus habebat nihil. imde 
enim potuit iudicari horum codicum indoles, ex Jtalis dico 
codicibus, liuius memoriae lacinias tantum liabuit collatioimm 
casque per uarios libros Tertulliani dissipatas. etsi igitur 
quod de eis ferendum esset indicium scire non potuit. non 
solum narias eorum lectiones, quarum prorsus nullus est usus, 
continue adnotauit, sed et ad uerba auctoris constituenda eas 
adhibere ausus est. atque utinam qui in interpretando Ter- 
tulliano tantum laboris consumpsit quantum ante eum fere 
nemo, ingenita saltern ac natural! quadam, sicut lunius Ursi- 
nus alii, subuenire potuisset scriptori suo recte iudicandi et ueri 
inueniendi facultate! satis enim superque reliquerant priores, 
quae clamitare quodammodo uiderentur emendatoris artem, in 
quibus imprimis eos locos numero, qui peruersa librariorum 
distinguendi ratione ita erant obscurati, ut aut nullam omnino 
aut non satis perspicuam interpretationem admitterent. atenim 
tantum abest, ut debita huic re! adhibita cura in integrum 
talia restituat. quae nullius noui codicis opera sanari poterant, 
ut ne offendere quidem plerumque in eis uideatur. emendator 
uero Oehlerus utrum risum saepius an bilem mihi moueat, 
incertus liaesito. coniecturarum enim eius. quas ipse inter 
uerba recepit, rnagnam partem talem esse iudico, ut ne dispu- 
tare quidem de eis opus esse putem, quippe ex quibus liqueat 
non satis perspexisse Oehlerum, quid dicere uoluerit Tertul- 
lianus. sed et ubi iusta ratione offendit recteque quid loci 
ratio ac sententia postulet cognoscit. celerior mihi uidetur in 
corrigendo quam in indagando uero felicior, qua re, cum boni 



Praefatio. XXXI 

nielius sit inimicum, effectum est, ut perraro ingenii Oehleriani 
inuenta uerbis inserenda censuerimus. *) quin immo, quo rarius 
ilium prodesse uideo non satis emendato auctori, eo saepius 
obesse eum deprehendo ab aliis iam in integrum restitute, 
relegatis enim saepissime in notas aliorum uerissimis emen- 
dationibus, in quibus imprimis nomino Scaligerum lunium 
Ursinum. aut librorum corruptelas aut sui ingenii commenta 
substituere audet uel minus probabilia uel aperte falsa, et 
hoc quidem omnium maxime dedecori esse puto nouissimp 
editori, utpote qui nulla magis re ostenderit se suscepti negotii 
difficnltatibus non satis esse parem. 

Superest, ut cle hac mea recensione pauca addam. qua quid 
praestiterim aliorum cum sit iudicare, ego quam in recen- 
sendo rationem sim secutus breuiter iam exponam, pollicitus 
iam hie me in epilegomenis aliquando, cum totum edendi 
auctoris negotium absolutum erit, de singulis relaturum, cui 
officio, quo magis immutata uidetur his meis curis Tertulliani 
librorum facies, eo minus uelim deesse. ac de recensionis 
huius fundamentis. ut breuibus iam colligam quae supra dis- 
serui, haec fere scienda suntlegentibus: ducem sequor.ubicumque 
praesto est, codicem Montepessulanum, recentioris memoriae 
ut antiquissimum ita et optimum testem. cum quo Paternia- 
censis codex cum ad unum redire uideatur fontem, non ipsum 
Cluniacensem archetypum sed apographum eius, huic libro 
hunc potissimum usum uindicandum puto, ut, ubi adest 
Montepessulanus, quid in communi fonte fuerit, cognoscendi 



*) Cui iudicio cum refragari ex parte uideam torai primi recensioneni 
a Reifferscheidio institutam (cf. H. Hoppe, Syntax und Stil des Ter- 
tullian p. IV not.), tacere non possum meo quidem iudicio plus aequo 
indulgere coniectanti Oehlero Reifferscheidium multumque me ab illo 
dissentire. ex ea autem re, quod in soils libris aduersus nationes ducen- 
ties quinquagies bis coniecturae Oehleri a Reifferscheidio comprobatae 
sunt, eo minus iudicium ferre licet, quia pro misera horum librorum in 
codice Agobardino condicione multo saepius hiulcis quam deprauatis 
Tertulliani uerbis hie subuenit Oeblerus, qua in re quo difficilius inue- 
nitur uerum eo facilius recipitur probabile. 



XXXJI \ Praefatio. 

nobis det copiam, ubi deest ilie, in deficientis succedat locum, 
una cum nouicio libro Florentine j\ r , qui ex Montepessulano 
deriuatus est. iuxta Montepessulanum autem eiusque cognatos 
non omnino contemnendos esse supra docuimus archetypi 
Cluniacensis alios testes, Hirsaugienses libros in Rhenani prima 
superstites et illorum nepotem Florentinum F. nam etsi ali- 
quanto suspectioris sunt fidei et in dubiis cedere debent 
meliori testi, non modo seruare liaud ita raro uidentur quae 
in altera familia prorsus interciderunt sed etiam ueriora inter- 
dum praebere aut quomodo medendum sit cormptelis indicare 
uiam. et qualis hie sit usus libri nouicii Florentini F in eis 
potissimum script-is cognoscitur, quae ex Paterniacensi quam 
ex Hirsaugiensibus mahiit edere Rhenanus. nam etsi in his 
quoque libris recensendis non omnino respuit libros illos liodie 
deperditos, magnam tarn en uariantium in illis scripturarum 
part em adnotare aut incuria neglexit aut consuito noluit, e 
quibus non ita paucas Florentini libri auxilio ab obliuione 
uindicatas emendando auctori adhibendas censuimus. -- Cete- 
rum excussis his codicibus et quam maxima fieri potuerit cura 
inter se comparatis nihil aliud praestabimus, nisi ut quid 
in Cluniacensi archetype fuerit certius agnoscamus. quod 
quamuis et necessarium sit et utile cognoscere, tamen et haec 
codicibus nostris antiquior memoria quantum distet a genuina 
auctoris scriptura et ex difficultatibus interpretationis potest 
disci passim oborientibus et ex ea quam instituimus com- 
paratione inter Agobardini et Mesnartiani codicis antiquis- 
simam et hanc reeentiorem memoriam. inde autem instructi 
duas potissimum esse causas corruptelarum, uerborum scilicet 
iacturas et correctorum interpretamenta, in constituendis auc 
toris uerbis uel maxime operam dedimus, ut inuestigatis 
interpolatorum commentis et librariorum omissionibus pristi- 
nam restitueremus uerborum faciem. qua in re cum neminem 
temeritatis incusaturum me confidam, multo sane difficilius 
adstipulaturos scio uiros doctos, ubi interpretandi difficultati 
bus coactus inuertendum duxi ordinem uerborum, quod non 
ita raro factum esse concedo, maxime in libro de patientia. 



Praefatio. XXXIII 

ac uicinorum quidem uerborum transpositionem non grauiorem 
esse medelae rationem quam eorum immutationem, quae per 
coniecturam fieri solet, si non aliunde sciremus, ex ipsa li- 
brorum nostrorum condicione possemns discere, in singulis 
fere paginis nutantis uerborum ordinis exempla praebentium. 
quod autem tota etiam membra ab eo loco, quo consensu 
librorum leguntur, mouenda alioque transferenda duxi, hoc 
cum neminem editorum adhuc ausum esse uideam, 1 ) eo dif- 
ficilius ab aliis probatum iri non sum nescius. ad ultimum 
igitur hoc criticae artis subsidium si interdum confugere non 
nolui, id non leuiter a me factum uelim scias, sed inita iterum 
iterumque ratiocinatione et cum aliis uiris doctis communi- 
cata. nouum praeterea et hoc in mea editione inuenias, 
quod in libris aduersus Marcionem primo et secundo, quos 
bis se edidisse testatur auctor in exordio libri secundi, 
duplicis huius recensionis hie illic inuenta uestigia in mar- 
gine appositis sigmate et antisigmate indicanda curaui. et 
interim cum sperem ex ipsa re liquere locos his signis notatos 
ferri non posse alium iuxta alium, quippe qui idem dicant 
uerbis uarie compositis, tarn en et haec comprobanda relinquo 
epilegomenis aliquando adiciendis. per se ipsam autem satis 
commendari putauerim quam passim institui aliam distinguendi 
rationem, duobus imprimis remediis usus, quibus subuenirem 
Tertulliano praue adhuc intellecto siue coniecturis sine neces 
sitate tentato: parentheseos significatione et aduersarii ficti 
uerborum. et uellem quidem licuisset mihi nouam plane ad- 
ornare capitum distinctionem. ea enim, quae a lacobo Pamelio 
facta est, 2 ) equidem uix excogitari posse crediderim infeliciorem, 
utpote qua separentur quae artissime inter se cohaerent et 
coniungantur quae argumento plane sunt diuerso. sed ne 



*) Solum I. van der Vliet uno loco hac emendandi ratione usum in- 
uenio, qui (Stud, eccles. p. 66) felicissima obseruatione uerba uindicanda 
erat procacitas aetatis uerecundiam debentis ex libri aduersus Marcionem 
capite 16 in capitis 14 finem transposuit (cf. p. 355, 4). 

*) In ea editione quae prodiit Parisiis anno 1583. 

XXXXVII. Tert. III. C 



XXXIIII Praefatio. 

obessem commoditati eorum, qui aliis utuntur editionibus, a 
distinctione usitata discedendum non putaui, nisi ubi unius 
eiusdemque sententiae membra - - id quod re uera alicubi 
factum est per duo capita disposita inueniebam. l ) in 
apparatu critico instruendo non acquieui codicum uariantes 
scripturas adnotare, sed usum secutus paulo iam uulgatiorero 
passim inserui et immutationum argumenta quam breuissime 
concepta et locorum difficiliorum interpretationes siue uer 
siones, id quod in auctore tain difficili non sine causa factum 
esse putauerim. 

Keputanti autem mecum, quantum differat haec quae nunc 
impressa est tertii huius uoluminis recensio ab ea, quam ante 
hos duos annos imprimendam miseram Vindobonam, auxilii 
mihi uenit in mentem, quo me adiuuit Augustus Engel- 
brecht. ut enim taceam de indefessa eius in plagulis per- 
legendis sedulitate et diligentia, ipse^quoque pro sua parte 
recensendi auctoris ita suscepit negotium, ut aduersarii quo- 
dammodo teneret partes, in unumquemque quaternionem litteris 
mecum communicans, quae probaret quae minus probaret, 
additis passim quae meis inuenisse sibi uidebatur probabiliora. 
qua re etsi duplo fere mihi augebatur labor, magno cum 
fructu eum a me adhibitum libenti gratoque animo confiteor. 
iterum enim iterumque recogitare coactus et animo uoluere 
quae immutanda censueram, multa prorsus omittenda multa 
secundum illius iudicium rescribenda duxi, nee raro accidit, 
ut denuo aggressus rem et corruptelae sedem rectius cogno- 
scerem et inde medelam inuenirem. hue si addo, quod etiam 
in testimoniis et inueniendis et recte indicandis utilissima me 
adiuuit opera, satis me habere puto, quod huius uoluminis 
alterum eum nominem editorem. Post hunc nomino 
Henricum Hoppe, cuius liber Syntax und Stil des Ter- 



l ) Sero me monitum esse doleo ab amico Monacensi, ut paragraphis 
singulorum capitum marginibus appositis inseruirem commoditati eorum, 
qui Linguae Latinae Thesauro congerendo dant operam. sed opere iam 
semiperfecto huius rei rationem habere iam non potui. 



Praefatio. XXXV 

tuttian inscriptus, qui prodiit Lipsiae anno 1903, dum iam in 
prelis erat opus, a me in auxilium uocari potuit multumque 
uel in emendando uel in interpretando auctore mihi pro- 
fuit. Haud paruum denique fructum percepi ex curis 
I. van der Vliet Harlemensis, qui in libro suo Studio, eccle- 
siastica (Lugduni Batauorum 1891) ad huius uoluminis libros 
de patientia et aduersus Mardonem coniectanea quaedam 
congessit, in quibus baud pauca tarn sagaciter et lepide 
inueni emendata, ut inter uerba ea recipere non dubitauerim. 
Prodeat igitur iam in lucem hoc uolumen, non parai sane 
laboris opus, sed pluris iucundi. quo si aliquantum profuisse 
uidebor Latinorum auctorum difficillimo et obs curis simo, is 
satis magnus mihi huius laboris erit fructus. ceterum quarn 
fallax sit emendandi ars, praesertim cum tarn infirmis funda- 
mentis nitatur, ipse re satis expertus, ab alio libens grato 
animo discam, si quid uel ad interpretandum uel ad emen- 
dandum auctorem contulerit probabilius. multa enim quin 
inemendata reliquerim, multa quin melius possint sanari, non 
dubito: id autem mihi uindico, quod ubiubi suberat interpre- 
tandi aliqua difficultas, tacendo earn dissimulare, ut interdum 
fieri solet, nolui. 

Scripsi Dusseldorpi ad Ehenum, Id. Nou. a. MDCCCCV. 

Aemilius Kroymann. 



INDEX SIGLORVM. 



M = Montepessulanus 54 saec. XI. 

P Paterniacensis 439 saec. XI. 

A T = Florentinus Magliabechianus Conu. soppr. VI, 9 saec. XV. 

F = Florentinus Magliabechianus Conu. soppr. VI, 10 saec. XV. 

B editio Martini Mesnart Parisina a. 1545 (uulgo Gangneiana). 

Bmg = margo editionis Mesnartianae. 

R ] editio princeps Beati Rhenani a. 1521 (Paterniacensi superstructa 
et Hirsaugiensibus libris .hodie deperditis). 

J?s = editio tertia Rhenani a. 1539. 

Pi l mg, E z mg = margines harum editionum. 

R = consensus barum editionum. 

G - lectiones libri Gorziensis a Rhenano in tertia editione usurpati. 

C = lectiones codicis loannis Clementis Angli a lacob.o Painelio 
usurpati. 

Gel - editio Sigismundi Gelenii a. 1550. 

Pam editio lacobi Pamelii a. 1579. 

lun editio Francisci lunii a. 1597. 

Eig - = editio Nicolai Rigaltii a. 1634. 

Seal = losephus lustus Scaliger. 

Urs = Fuluius Ursinus. 

Lat Latinus Latinius. 

Eng = Augustus Engelbrecht. 

fort. suspiciones meae dubitanter prolatae. 

f corruptelae, * siue ** siue *** lacunae signa. 

CO duplicis recensionis signa in libris I et II aduersus Marcionem de- 
prehensae. in adnotatione critica stellulae * singulas litteras erasas 
indicant. 

L j his uncinis textui interpositis includuntur eae litterae, quae in M iam 
euanuerunt; iisdem uncinis in adnotatione critica adhibitis inclu 
duntur eae litterae, quae in codicibus nostris omissae solius B 
debentur memoriae. 



INDEX LIBRORVM. 



.1. De patientia (MPNFBWR*) 1 

II. De carnis resurrectione (MPFCBR^R*} 25 

III. Aduersus Hermogenem (PNFR 1 R Z ) 126 

III!. Aduersus Valentinianos (MPF&R*) 177 

V. Aduersus omnes haereses (PNFR 1 R*) 213 

VI. Aduersus Praxean (PMFRW) 227 

VII. Aduersus Marcionem libri quinque (MFR^R 3 ) 290 



I. 

DE PATIENTIA. 

1. (jonfiteor ad dominum deurn satis ternere me, si non 
etiam impudenter, de patientia componere ausum, cui praestan- 

5 dae idoneus omnino non sim, ut homo nullius boni, quando 
oporteat demonstrationem et commendationem alicuius rei 
adortos ipsos prius in administratione eius rei deprehendi et 
constantiam comrnonendi propriae conuersatioiiis auctoritate 
dirigere, ne dicta factis deficientibus erubescant. atque utinam 

jo erubescere istud remedium ferat, uti pudor non exhibendi 
quod aliis suggestum imus exhibendi fiat magisterium, nisi 
quod bonorum quonmdam sicuti et malorum intolerabilis 
magnitude est, ut ad capienda et praestanda ea sola gratia 
diuinae inspirationis operetur. nam quod maxime bonum, id 

15 maxime penes deum, uec alius id quam qui possidet dispensat, 
ut cuique dignatur. itaque uelut solacium erit disputare super 
eo, quod frui non datur, uice languentium, qui, cum uacent 
a sanita L te, de bonisj eius tacere non norun L t. itaj miserrimus 
ego, semper ae t ger calojribus impatientiae quam n L on obtijneo 

20 patientiae sanitatem e L t suspiremj et inuocem et perorem 
neces L se est, cum recorder et in meae imbeci L llitatiSj contem- 
platione digei\o bonanij fidei ualitudinem et dominicae disci- 
plinae sanitatem non facile cuiquam, nisi patientia adsideat, 
prouenire. ita praeposi L ta dei rejbus est, ut nullum praeceptum 

15] cf. I Cor. 12, 11. 

2 INCIP DE PACIENTIA MN, INCIP DE PACIENTIA TERTVL- 
LIANI P, DE PACIENTIA DEI F 5 sim MNF, sum P uulgo 8 com- 
mendi F 10 illud F 11 suggestura imus J?, suggestu minus P, sug 
gestum minus M N. suggestum unus F 14 bonum id maxime om. P (in mg. 
add. libr. ipse) 17 uice PMN, mee F cum PMN, eum F 18 abhinc 
usque in finem huius capitis in codice M mulia, euanuerunt, quae in con- 
textu indicaui uncinis paruulis (LJ) 24 praeposita F, proposita PMN 

XXXXVII. Tert. III. 1 



2 Quinti Septimi Florentis Tertulliani, 

L obirej quis, nullum opus domino complacitum perpetrare 
extrane L us a patijentia possit. bonum ei L us etiamj qui caeca 
uiuunt summae u L irtutisj appellatione honorant. philosophi 
quidem, qui alicu L ius sapijentiae animalis deputantu L r, taiijtum 
illi subsignant, ut, cum L interj sese uariis sectarum libid L i- 5 
nibusj et sententiarum aemulatio L nibuSj discordent, solius ta L men 
pajtientiae in commune me L mores huicj uni studiorum suorum 
com L miserintj pacem. in earn conspirant, in L eam foedejrantur, 
in illam adfectatio L ne uirjtutis unanimiter student; L omnem sapien- 
tiaej ostentation em de pati L entia praefjerunt. grande testi L moniumj 10 
eius est, cum etiam uanas saeculi L disciplinjas ad laudem 
et gloriam L promouet., aut numquid poti L us inhijria, cum 
diuina res in saecu L laribjUS artibus uolutatur? L sed uide/int 
illi, quos mox sapitentiae sujae cum saeculo destructae ac 
L dedecOjratae pudebit. is 

2. Nobis ex L ercendaej patientiae auctoritajtem nonj adfectatio 
humana cani L nae aeqUjanimitatis stupore for L mata,j sed uiuae 
ac caelestis dis L ciplinaej diuina dispositio dele L gat, dejum 
ipsum ostendens patien L tiae exejmplum iam primum, qui 
L florem ljucis huius super iustos et in L iustos ajequaliter spargit, 20 
qui tem L porum_, officia, elementorum seruitia, itotius, geniturae 
tributa dignis isimul, et indignis patiatur occur L rere.j sustinens 

14] cf. Es. 29, J4 (I Cor. 1, 19). 20] cf. Matth. 5, 45. 
1 obire FR, obicere NP (corr. ob in eff m. 2) 2 a patientia 7 . 
patientia FN caeca uiuunt (cf. I 555, 12: subterran e u m et subaqua- 
neum uiuere) .R, caeca uiuat P (uiuant cor?, m. 1} MN, ex ea uiuunt F 
o honorant jR, honorent P (corr. R) MNJB, honorarent F 4 animalis 
Urs (id est <loxtx^?, quae opponitur itveofxaTniff sapientiae, id est Christi- 
(mae. cf. p. 23, 19 sqq.): animalia PMNF 7 in commune om. P 
(add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 8 rneam . . mearn M (corr.) F 

9 in illam scripsi : illam in PMNR\ illi in R*B adfectatione PMN. 
adfectione F unanimiter sapientiae om. F 12 promoueat (e,at ex 
et a m. T) P 13 uoluntatur F 15 decoratae F 17 uiuae ac-P, 
uiua ac MNB, uiua a te F 18 delegat J? 3 , diligat P (in mg.: alias 
dirigat) MNFR* deum ipsum de.um F 19 quae F 22 patiatur 
PMN (cf. p. 36, 10. U): patitur F Pam Rig Oehlerus occurrere 
PMNF, <simul> occurrere Gel 



I. De patientia 13. 3 

ingratissimas na L tionejS ludibria artium et opera L manuumj 
suarum adorantes, nomen |famiH,am ipsius persequentes, 
luxu L riamj auaritiam iniquitatem majignitajtem cotidie in- 
solescentem, L ut suaj sibi patientia detrahat. plures enim 

5 dominum idcirco non credunt, quia. saeculo iratum tamdiu 
nesciunt. 

3. Et haec quidem diuinae patientiae species, quasi de 
longinquo, fors ut de supernis aestimetur. quid ilia au- 
tem, quae inter homines palam in terris quodammodo 

10 manu adprehensa est? nasci se deus in utero patitur 
matris [expectat] et natus adolescere sustinet et adultus 
non gestit agnosci, sed contumeliosus insuper sibi est et a 
seruo suo tinguitur et temptatoris congressus solis uerbis 
repellit. cum de deo fit magister docens hominem eua- 

i& dere mortem, ob salutem scilicet ueniam offensae patientiae 
eruditum, non contendit, non reclamauit nee quisquam in 
plateis uocem eius audiuit; arundinem quassatam non fregit, 
linum fumigans non restinxit. nee enim mentitus fuerat 
propheta, immo ipsius dei contestatio, spiritum suum in 

20 filio cum tota patientia collocantis. nullum uolentem sibi 
adhaerere non suscepit, nullius mensam tectumue despexit: 

14] loh. 3, 2. 16] cf. Matth. 12, 1920. cf. Es. 42, 23. 

2 familiam PMN (in margine editionis principis adnotat Rhenanus: 
in Hirsaujriensi qnidam hunc locum sic emendarat: nomen cum fanrilia), 

cum familia F 3 luxuria, auaritia insolescentes fort. 4 sibi 

PMN, eis F 5 tamdiu FN, tain diuine M (corr. m. 1) P (corr. It) 
6 nesciuit F 8 sors F extimetur N 11 expectat seclusi (inter- 
pretamentum esse uidetur olim uocdbulo sustinet superscriptum, quod 
pro expectare ponere solet auctor}: expectat F, et expectat PMN 
12 gestit P, gestiet MNF cingitur F 13 et om. F 14 deo scripsi: 
domino PMNF 15 ob salutem F, absolute M, absolute P, absolitam 
N, absolutam cod. Diuionensis teste Rigaltio uenire offensa patien 

tia F 16 eruditum scripsi: eruditus PMNF eruditus. nou uulgo 

r 

18 lumen F extinxit N (corr. m. 1), resstrinxit F 20 filium N 
patientia tota N 

1* 



4 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

[atquin ipse lauandis discipulorum pedibus ministrauit] non 
peccatores, non publicanos aspernatus est, non illi saltim 
ciuitati, quae eum recipere noluerat, iratus est, cum etiam 
discipuli tarn contumelioso oppido caelestes ignes repraesen- 
tari uoluissent; ingratos curauit, insidiatoribus cessit. parum 5 
hoc, si non etiam proditorem suum secum habuit nee con- 
stanter denotauit. cum uero traditur, cum adducitur ut pecus 
ad uictimam, -- sic enim non magis aperit os quam 
agnus sub tondentis potestate - - ille, cui legiones 
angelorum. si uoluisset, uno dicto de caelis adfuissent, ne 10 
unius quidem discentis gladium ultorem probauit. patientia 
domini in Malcho uulnerata est. itaque et gladii opera 
maledixit in posterum et sanitatis restitutione ei, quern non 
ipse uexauerat, satisfecit per patientiam, misericordiae matrem. 
taceo, quod figitur; in hoc enim uenerat. numquid tamen is 
subiendae morti etiam contumeliis opus fuerat? sed saginari 
uoluptate patientiae discessurus uolebat: despuitur, uerbe- 
ratur, deridetur, foedis uestitur, foedioribus coronatur. mira 
aequanimitatis fides: qui in hominis figura proposuerat latere, 
nihil de impatientia hominis imitatus est. hinc uel rnaxime, 20 
Pharisaei, dominum agnoscere debuistis; patientiam huiusmodi 
nemo hominum perpetraret. talia tantaque documenta, quorum 
magnitude penes nationes quidem detrectatio fidei est, penes 

3] cf. Luc. 9, 5256. 8] Es. 53, 7. 9] cf. Matth. 26, 53. 
11] cf. Matth. 26, 51. loh. 18, 10. 12] cf. Matth. 26, 52. 13] cf. Luc. 22, 51. 
21] cf. I Cor. 2, 8. 

1 atquin ministrauit seclusi (neque enim humiliationis domini sed 
patientiae eius hie afferuntur exempla [cf. quern supra attulit auctor 
locum scripturae], suscipientis benigne uel sustinentis patienter eos, qui 
aut indigni sint beneuolentia eius propter malos mores aut ei insidientnr, 
id quod de discipulis domini non potest dici) 4 repraesentare F 9 con- 

e 

dentis F 10 uoluissent N 11 ducentis P (corr. m. 1; R margini 
adscripsit: Hirs. habet: discentis) 12 et om. F 15 nunquam F 

16 subiendae M (ien ex icien) NF, subiciendae P (corr. JB), subigendae 
Bmg, subeundae RB uulgo 17 uerberatur MNF, flagellatur N 18 foe 
dis oribus P (corr. R) 19 aequanimitas F 20 huic uel F 21 pa 
tientiam PF, patientia MN 



I. De patientia 34. 5 

DOS uero ratio et structio, satis aperte non sermonibus modo 
in praecipiendo sed etiam passionibus domini (in) sustinendo 
probant his, quibus credere datum est, patientiam dei esse 
naturam, effectual et praestantiam ingenitae cuiusdam pro- 

5 prietatis. 

4. Igitur si probos quosque seruos et bonae mentis pro 
ingenio dominico conuersari uidemus, - - siquidem artificium 
promerendi obsequium est, obsequii uero disciplina morigera 
subiectio est quanto magis nos secundum dominum 

10 moratos inueniri oportet, seruos scilicet dei uiui, cuius iudi- 
cium in suos non in compede aut pilleo uertitur, sed in 
aeternitate aut poenae aut salutis? cui seueritati declinandae 
uel liberalitati inuitandae tanta obsequii diligentia opus est, 
quanta sunt ipsa, quae aut seueritas comminatur aut libera- 

15 litas pollicetur. et tamen nos non de hominibus modo ser- 
uitute subnexis uel quolibet alio iure debitoribus obsequii, 
uerum etiam de pecudibus, etiam de bestiis oboedientiam 
exprimimus, intellegentes usibus nostris eas a domino prouisas 
traditasque. meliora ergo nobis erunt in obsequii disciplina 

20 quae nobis deus subdit? agnoscunt denique ** quae oboe- 
diunt: nos cui soli subditi sumus, domino scilicet, auscultare 
dubitamus? at quam iniustum est, quam etiam ingratum, 
quod per alterius indulgentiam de aliis consequaris, idem 
illi, per quern consequeris, de temetipso non rependere! 

25 nee pluribus de obsequii exhibitione debiti a nobis domino 
deo. satis enim agnitio dei, quid sibi incumbat, intellegit. ne 

1 instructio F et Hirsaugiensis teste Ehenano aperta F 2 prae- 
ciendo F in add. lun 4 effectum Rig: effectam PMNF 8 pro- 
merendae F 9 secundum L dominumj moratos B, secundum moratos 
PMNF 11 pileo F uulgo 16 subnexis Seal: subnixis PMNF alio 
uiro N 19 tractasque F in om. N 20 lacunam signaui: 

<primi cuiuslibet dominium eidem>que oboediunt fort. 21 ascultare 

N 22 ac quam N 23 consequatur F 25 debiti (i in a corr. 
m. 1} P, debite MNF, debita R uulgo: nee fle plurima obsequii ex 
hibitione non debite a uobis domino deo gratias non agere F 26 nee 
tamen F 



6 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tamen ut extraneum de obsequio nideamur interiecisse, 
ipsum quoque obsequium de patientia trahitur. numquis non 
patiens obsequitur aut patiens obluctatur? quam ergo domi- 
nus deus, omnium bonorum et demonstrator et acceptator, 
in semetipso circumtulit, quis de bono eius late retractet? 5 
cui item dubium sit omne bonum, quia ad deum pertineat, 
pertinentibus ad deum tota mente sectandum? per quae in 
expedite et quasi in praescriptionis compendio [et commendatio 
et exhortatioj de patientia constitutum est. 

5. Verumtamen procudere disputationem de necessariis fidei 10 
non est otiosum, quia nee infructuosum. loquacitas in aedifi- 
catione nulla turpis, si quando turpis. itaque si de aliquo 
bono sermo est, res postulat contrarium quoque boni recen- 
sere. quid enim sectandum sit, magis inluminabis, si, quid 
uitandum sit, proinde digesseris. consideremus igitur de impa- is 
tientia, an sicut patientia in deo, ita aduersaria eius in aduersario 
nostro nata atque comperta sit, ut ex isto appareat, quam prin- 
cipaliter fidei aduersetur. nam quod ab aemulo dei conceptum 
est utique non est amicum dei rebus, eadem discordia est 
rerum quae et auctorum. porro cum deus optimus, diabolus e 20 
contrario pessimus, ipsa sui diuersitate testantur neutrum alterius 
facere, ut nobis non magis a malo aliquid boni quam a bono 
aliquid mali editum uideri possit. igitur natales impatientiae 
in ipso diabolo deprehendo. iam tune, cum dominum deum 

2 sic emendauit hunc locum Fr. Leo: numquam impatiens obsequitur 
aut patiens quis non PE^MNF (non am. R^B); duplici forma eadem 
dicta erant nunc commixta: 1) numquis non patiens? 2) nurnquam im 
patiens 3 obluctatur -R 3 , oblectatur PMNFM 1 4 dominus deus scripsi: 
dominus PMNF acceptator PM, acceptor NFR 5 in scripsi: deus 
in PMNF late retractet NR 1 , latere tractet PMF, latere retractet 
R 3 B 6 quia R, qui MNF, quo P (corr. R) 9 et commendatio et 
exhortatio del. Rig (in expedite = breuiter cf. Apol. 47: expedite prae- 
ecribitur, adu. Herm. 33: expedita summa est) constitutum PMNF, 
constituta B reliqui 10 procudere Seal: procedere PMNF 12 si 
de P (si s. u. a m. 7), de MNF 14 illuminabit N quid scripsi: 
quod PMNF 19 eadem P (in my. a m. 1}: earum MNF 21 alterius 
Ew. Bruhn: alteri PMNF 23 editum Bmg: dictum PMNF 



I. De patientia 4 5. 7 

uniuersa opera, quae fecisset, imagini suae, id est homini, 
subiecisse impatienter tulit. nee enim doluisset, si sustinuisset, 
nee inuidisset homini, si non doluisset. adeo decepit eum. 
quia inuiderat; inuiderat autem, quia doluerat; doluerat (autem,) 
5 quia patienter utique non tulerat. quid prius fuerit ille 
angelus perditionis, mains an impatiens, contemno quaerere, 
palam cum sit aut impatientiam ab malitia aut malitiam 
ab impatientia auspicatam deinde inter se conspirasse et indi- 
uiduas in uno patris sinu adoleuisse. at enim quam prius 

10 senserat. per quam [primus] delinquere intrauerat, de suo 
experiment*) quid ad peccandum adiutaret (in)structus, ean- 
dem impingendo in crimen homini aduocauit. conuenta 
statim illi muiier, non temere dixerim, per conloquium 
ipsum eius afflata est spiritu impatientia infecto. usque 

15 adeo numquam omnino peccasset, si diuino interdicto patien- 
tiam perseruasset. quid, quod non sustinuit sola conuenta, 
sed apud Adam, nondum maritum, nondum aures sibi deben- 
tem, impatiens etiam taeendi est ac traducem ilium eius, 
quod a malo hauserat, facit? perit igitur et alius homo per 

20 impatientiam alterius, perit(urus) mox et ipse per impatientiam 
suam utrobique commissam et circa dei praemonitionem et circa 
diaboli circumscriptionem, illam seruare, hanc refutare non 
sustinens. hinc prima iudicii, unde delicti, origo; hinc deus 

1] cf. Gen. 1, 26. 

3 nee R, nee enim PMNF non om. F 4 autem addidi 5 prius 
scripsi: primum PMNF 1 sit aut N Oehlerus: sit an P (corr. an in 
aut m. T) MF, sit Rreliqui ab scripsi: cum PMNF 9 prius scripsi: 
primus PMNF 10 primus om. R 3 B, praebent reliqui delinquere = 
das Sundigen cf. 605, 17 intrauerat Pam: intrauerit PMNGF 11 ad 
iutaret MNR ?> . adiuuaret P (u ex t a m.. T) FR 1 instructus Urs: 
structus PMNF 14 ipsa F usque adeo notione rariore = quin 
etiam cf. p. 323, 17 15 <ut> numquam Urs si perseruasset 

om. N in diuino P (in del. R) 16 perseruasset M, praeseruasset PF 
17 adamandum maritum F 18 ac traducem ilium Lat: ad traducem 
ad ilium MNF, ad traducem ilium P 19 igitur M (in ras.) 20 peri- 
t(urus)> scripsi: perit PMNF 21 praemotionem N 23 deus om. F 



8 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

irasci exorsus, unde offendere homo inductus. [inde in deo 
prima patientia, unde indignatio prima, qui tune maledic- 
tione sola contentus ab animaduersionis impetu in diabolo 
temperauit.] aut quod crimen ante istud impatientiae admissum 
homini imputatur? innocens erat et deo de proximo amicus 5 
et paradisi colonus. at ubi semel succidit impatientiae, 
desiuit deo sapere, desiuit caelestia sustinere posse, exinde 
homo, terrae datus et ab oculis dei eiectus, facile usurpari 
ab impatientia coepit in omne. quod deum offenderet. nam 
statira ilia semine diaboli concepta malitiae fecunditate 10 
iram filium procreauit. editum suis artibus erudiit. quod 
enim ipsa Adam et Euam morti inmerserat, docuit et filium 
ab homicidio incipere. frustra istud impatientiae adscripserim^ 
si Cain ille primus homicida et primus fratricida oblationes 
suas a domino recusatas aequanimiter nee impatienter tulit, 15 
si iratus fratri suo non est, si neminem denique interemit. 
cum uero nee occidere potuerit nisi iratus nee irasci nisi 
impatiens, demonstrat quod per iram gessit ad earn referen 
dum, a qua ira suggesta est. [per] haec impatientiae tune 
infantis quodammodo incunabula, ceterum quanta mox mere- 20 
mental nee mirum. nam si prima deliquit, consequens est ? 
ut, quia prima, idcirco et sola sit matrix in omne delictum, 

1 inde temperauit seclusi (quae enim hie proferuntur prorsus con- 
traria sunt eis, quae in antecedentibus dicit auctor; illic enim deus 
delicti impatiens, hie pattens dicitur. praeterea quae sequuntur: aut 
quod crimen sqq. coniungi non possunt nisi cum uerbis unde offendere 

horno inductus) 6 at PR^MF, aut WB ubi semel NFG, ubi PJR 1 , 

& 

ubi M (in mg. semel a m. 1) succidit PMN, succubuit F (cubuit 

Hirsaugiensis teste JKhenano) 1 desinit desinit FR 1 posse, exinde 
uulgo 9 offendet F 10 semina F 11 irae F erudiit PM, eru- 
diuit NF 12 ipsa scripsi (sc. impatientia}: ipsum PMNF immise- 
rat F< 13 illud F 14 si earn F 15 a domino WNG, ad dominum 
PMFH 1 16 si (prius) om. B 17 uero scripsi: ergo PMNF 18 gessit 
I? 3 , cessit PMNFE 1 19 per seclusi: post mauult Eng, suggesta est 
per haec impatientiae uulgo distinguitur 20 ceterum incrementa om. M 
(add. in mg. m. 2) P (add. in mg. E ex Hirsaugiensi) ceterum = sed, 
ut saepius 21 nam si B, si PMNF 



I. De patientia 5. 9 

defundens de suo fonte uarias criminum uenas. de homi- 
cidio quidem dictum est. sed ira editura a primordio, etiam 
quascumque postmodum causas sibi inuenit ad impatientiam 
ut ad originem sui confert. siue enim quis inimicitiis siue 

5 praedae gratia id scelus conficit, prius est, ut aut odii aut 
auaritiae fiat impatiens. quidquid compellit, sine impatientia 
scelus non est ut perfici possit. quis adulterium sine libi- 
dinis impatientia subiit? quod et si pretio in feminis cogitur, 
uenditio ilia pudicitiae titique impatientia contemnendi lucri 

10 ordinatur. haec ut principalia penes dominum delicta. nam 
ut compendio dictum sit, omne peccatum impatientiae adscri- 
bendum. malura impatientia est boni. nemo impudicus non 
impatiens pudicitiae et improbus probitatis et impius pie- 
tatis et inquiettis quietis. ut malus unusquisque fiat, bonus 

15 perseuerare non potent, talis igitur excetra delictorum cur 
non dominum offendat improbatorem malorum? an non ipsum 
quoque tsrahel per impatientiam semper in deum deliquisse 
manifestum est. exinde. cum oblitus brachii caelestis, quo 
Aegyptiis adflictationibus fuerat extractus, de Aaron deos 

20 sibi duces postulat, cum in idolum auri sui conlationes 
defundit? tarn necessarias enim Moysei cum domino congre- 
dientis impatienter exceperat moras. post mannae escatilem 
pluuiam, post petrae aquatilem sequellam desperant de domino, 
tridui sitim non sustinendo. nam haec quoque illis impa- 

tientia a domino exprobratur. ac ne singula peruagemur: 



19] cf. Exod. 32, 14. 22j cf. Exod. 16, 14. cf. Exod. 17, 6. 

23J cf. Exod. 15, 2225 (I Cor. 10, 4). 

1 terminum F 3 a inpatientia N 4 conferret F 7 scelus Ew. 
Bruhn: sui PMNF perfici* M, perficit F libidinis om. N 8 co 
gitur uenditio ilia pudicitiae uulgo; rectius distinxit Eng 10 nee ut F 
15 excetra M i mg Bmg: exetra M, exedra PN, et ecclesia F; excetra = 
hydra, quae semper noua ex se parit delicta (Eng) 16 ipsum om. N 
19 deos sibi MN, sibi deos J? 3 #, deos om. PB* 20 duces om. M (in 
mg. add. m. 1) 21 moysei PMNR 1 , moysi FR* egredientis F 
22 moras P, om. MNF 23 sequelam PN 24 fridui F 



10 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

numquam non per impatientiam delinquendo (per impatientiam) 
perierunt. quoinodo autem nianus prophetis intulerunt, nisi 
per impatientiam audiendi? domino autem ipso, per impa 
tientiam etiam uidendi. quodsi patientiam inissent, libera- 
rentur. 5 

6. Ipsa adeo est, quae fidem et subsequitur et antecedit. 
denique Abraham deo credidit et iustitiae deputatus ab illo 
est: sed fidem eius patientia probauit, cum filium immolare 
iussus ad fidei. non temptationem dixerim, sed typicam 
contestationem, - - ceterum deus quern iustitiae deputasset 10 
sciebai - tarn graue praeceptum, quod nee domino perfici 
placebat, patienter et audiuit et, si deus uoluisset, implesset. 
merito ergo benedictus, quia et fidelis; merito fidelis, quia 
et patiens. ita fides patientia inluminata, cum in nationes 
seminaretur per semen Abrahae, quod est Christus, et gratiam 15 
legi superduceret, ampliandae adimplendaeque legi adiutricein 
suam patientiam praefecit, quod ea sola ad iustitiae doc- 
trinam retro defuisset. nam olim et oculum pro oculo et 
dentem pro dente repetebant et malum malo fenerabant. non- 
dum enim patientia in terris, quia nee fides, scilicet interim 20 
im patientia occasionibus legis fruebatur. facile erat absente 
domino patientiae et magistro. qui postquam superuenit et 
gratiam fidei patientia composuit, iam nee uerbo quidem 

7] cf. Gen. 15, 6. 13] cf. Gen. 22, 17. 18. 18] cf. Exod. 21, 24. 

1 per impatientiam addidi (hoc enim dicere unit auctor: quia omnium 
ddictorum causa fuit impatientia, eadcm et causa fuit interitus) 2 de- 
lere olim uolui ut spuria uerba quomodo autem etiam uidendi, ut 
quae refragari uideantur eis : quae supra dicit auctor: ne per singula 
peruagernur. sed animaduertendum est duo hie patientiae genera ab auc- 
tore distingui, subsequentis scilicet fidem et antecedents (cf. L 6). ut 
autem supra subsequentis patientiae exempla proferuntur, ita hie ante- 
cedentis 3 ipso MNF, ipsi Puulgo 9 iussus MNF, iussus est Puulgo 
10 parenthesin indicaui: contestationem. ceterum deus .... sciebat. tarn 
uulgo 12 amplesset F 15 per sanctum abrahae F 16 aductricein F 
17 sapientiam P (in mg. patientiam corr. E ex Hirsaugiensi) 18 et olim F 



I. De patientia 57. H 

lacessere nee fatue quidem dicere sine iudicii periculo licet, 
prohibita ira restrict! animi, compressa petulantia manus, 
exemptum linguae uenenum. plus lex quam amisit inuenit. 
dicente Christo: diligite inimicos uestros et maledi- 

scentibus benedicite et orate pro persecutoribus 
uestris, ut filii sitis patris uestri caelestis. uides. 
quern nobis patrem patientia adquirat. 

7. Hoc principali praecepto, quo ne digne quidem male- 
facere concessum, uniuersa patientiae disciplina succincta est. 

10 iam uero percurrentibus nobis causas impatientiae cetera 
quoque praecepta suis locis respondebunt. si detrimento rei 
t amiliaris animus concitatur, omni paene in loco contemnendo 
saeculo scripturis dominicis commonetur; nee maior ad pecu- 
niae contemptum exhortatio subiacet. quam quod ipse dominus 

15 in nullis diuitiis inuehitur. semper pauperes iustificat, diuites 
praedamnat. ita detriment(or)um patientiae fastidium opulentiae 
praeministrauit, demonstrans per abiectionem diuitiarum lae- 
suras quoque earum computandas non esse. quod ergo nobis 
appetere minime opus est. quia nee dominus appetiuit, detrun- 

20 catum uel etiam ademptum non aegre sustinere debemus. 
cnpiditatem omnium malorum radicem spiritus domini per 
apostolum pronuntiauit. earn non in concupiscentia alien! 
tan turn constitutam interpretemur: nam etquod nostrum uidetur 
alienum est; nihil enim nostrum, quoniam dei omnia, .cuius 

25 ipsi quoque nos. itaque si damno adfecti impatienter sense- 

11 cf. Matth. 5. 22. 4] Matth. 5, 44. 21] cf. I Tim. 6, 10. 

3 exemtum PM exerapto ueneno F 1 adquirat? RB 8 aliter 
distinxi capita: uulgo inde a uerbis iatn uero incipit c. VII quo 
scripsi: quando PMNF (quod indicatiuum non admittit apud Tertul- 
lianum) digne (id est iure) PMNE^, linguae FR 1 9 concessum F, 
concessum est PMN uerba uniuersa succincta est in libris mss. post 
praecepto tradita hue transtuli 12 contemnendo MF, de contemnendo 
PN 14 contemtum PR 16 detrimentorum Urs: detrimentum PMNF 
reliqui 17 abroctionem N 22 non om. F alicui F 25 impati- 
entes erinms R 3 



12 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

rimus, de non riostro amissum dolentes adfines cupiditatis 
deprehendemur. alienum quaerimus, cum alienum amissum 
aegre sustinemus. qui damni impatientia concitatur terrena 
caelestibus anteponendo, de proximo in deum peccat. spiritum 
enim, quern a domino sumpsit, saecularis rei gratia concutit. 5 
libenter igitur terrena amittamus, (ut) caelestia tueamur. 
totum licet saeculum pereat, dum patientiam lucrifaciam. iam 
qui minutum sibi aliquid aut furto aut ui aut etiam ignauia 
con constanter sustinere constituit, nescio an facile uel ex 
animo ipse rei suae manum inferre possit in causa elemosynae. 10 
quis enim ab alio secari omnino non sustinens ipse ferrum 
in corpore suo ducit? patientia in detrimentis exercitatio 
est largiendi et communicandi. non piget donare eum, qui 
non timet perdere. alioquin quomodo duas habeas tunicas 
alteram earum nudo dabit, nisi idem sit, qui auferenti tuni- 15 
cam etiam pallium offerr-e possit? quomodo amicos de mam- 
mona fabricabimus nobis, si eum in tantum amauerimus, 
ut amissum non sufferamus? peribimus cum perdito qui 
hie inuenimus, ubi habemus amittere. gentilium est omnibus 
detrimentis impatientiam adhibere, qui rem pecuniariam 20 
fortasse animae anteponant. nam id faciunt, cum lucri cupidita- 
tibus quaestuosa pericula mercimoniorum in mari exercent, 
cum pecuniae causa etiam in foro nihil f damnationi timen- 
dum adgredi dubitant, cum denique ludo et castris sese 
locant, cum peruia inmemores bestiarum latrocinantur. nos 25 
uero secundum diuersitatem, qua cum illis sumus, non ani- 

14] of. Luc. 3, 11. 151 cf. Matth. 5, 40. 16] cf. Luc. 16, 9. 

1 de non nostro Rig: non de nostrO PMNF 3 sustineamus P (del. 
a m. 1} 5 a deo N 6 libentes F Hirsaugicnsis teste Rhenano ut 
addidi 8 furto aut ui B, furto PMNF 10 possit scripsi: posset 
PMNF elemosine PMNF 13 quae F 17 fabricamus F 18 per 
dito qui scripsi: perdito. quid PMNF 19 amittere? uulgo 20 pe- 
cuniarum F 21 id scripsi: et PMNF, quid Lat 25 peruia (offene 
Rdumlichkeiten) PMNFR 1 , per uiam R 3 reliqui inmemores PMNFR^B 
mg, more R*B, in inorem Oehlerus bestiarum id est canum (Eng] 
26 qua cum illis in M bis; del. m. 3: qua contrarii illis sumus fort. 



I. De patientia 78. 13 

mam pro pecunia, sed pecuniam pro anima deponere conuenit, 
seu sponte in largiendo seu patienter in amittendo. 

8. Ipsam animam ipsumque corpus in saeculo isto expo- 
situm omnibus ad iniuriam gerimus eiusque iniuriae patien- 
5 tiam subimus: minorum delibatione laedemur? absit a seruo 
Christi tale inquinamentum, ut patientia maioribus tempta- 
tionibus praeparata in friuolis excidat! si manu quis tempta- 
uerit prouocare, praesto est dominica rnonela: uerberanti te, 
inquit, in faciem etiam alteram genam obuerte. 

10 fatigetur improbitas patientia tua; quiuis ictus illi sit dolore 
et contumelia constrictus. plus improbum ilium caedis susti- 
nendo, grauius a domino uapulaturum; ab eo enim uapulabit, 
cuius gratia sustines. si linguae amaritudo maledicto siue 
conuicio eruperit, respice dictum: cum uos maledixerint, 

15 gaudete. dominus ipse maledictus in lege est et tamen 
solus est benedictus. igitur dominum serui consequamur et 
maledicamur patienter, ut benedicti esse possimus. si parum 
aequanimiter audiam dictum aliquod in me proteruum aut 
nequam, reddam et ipse amaritudinis uicem necesse est, 

20 aut cruciabor impatientia muta. cum ergo (re)percussero 
maledictis, quomodo secutus inueniar doctrinam domini, 
qua traditum est non uasculorurn inquinamentis, sed eorum, 
quae ex ore promuntur, hominem communicari, item: 



8] Matth. 5, 39. 14] Matth. 5, 11. 15] cf. Deut. 21, 23. Gal. 
3, 13. 22] cf. Marc. 7, 15. 18. 

3 ipsum qui corpus Oehlerus 5 subimus. minorum uulgo deli 

batione .R 3 , deliberatione PMNFR 1 6 in patientia N 8 prouocare JS 3 , 
prouocari PMNFE^ 10 qui ius P, cuius J? 1 illi scripsi: ille PMNF 
12 uapulaturum scripsi: uapulaturus PMNF, uapulat MB, uapulabit Lat 
uerba grauius uapulaturum in libris mss. post constrictus tradita hue 
transtuli enim om. P (add. N ex Hirsaugiensi) uapulabit R, 
uapulauit PMNF 15 benedictus F 20 repercussero scripsi: per- 
cussero PMNF 21 maledictis Eng: maledictus PMNF, maledicto 
Bmg doctrinam om. P (add. R ex Hirsaugiensi) M (add. m. 1) 
23 promunitur P (corr. JF?) communicari Pimg: communicare PMN, 

coinquinari F et Hirsaugiensis teste Rhenano 



14 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

manere nos omnis uani et superuacui dicti reatum? sequitur 
ergo, ut a quo nos doniinus arcet, idem ab alia aequanimiter 
pati admoneat. hie iam (ui)de patientiae uoluptatem. nam omnis 
iniuria, seu lingua seu manu incussa, cum patientiam offen- 
derit, eodem exitu dispungetur, quo telum aliquod in petra 5 
constantissimae duritiae libratum et obtusum. concidet enim 
ibidem inrita opera et infructuosa et nonnumquam repercussum 
in eum, qui misit, reciproco impetu saeuiet. nempe idcirco 
quis te laedit, ut doleas, quia fructus laedentis in dolore laesi 
est. ergo cum fructum eius euerteris non dolendo, ipse doleat 10 
necesse est amissione fructus sui. tune tu non modo inlaesus 
abis, quod etiam solum tibi sufficit, sed insuper aduersarii 
tui et frustratione oblectatus et dolore defensus. haec est 
patientiae utilitas et uoluptas. 

9. Ne ilia quidem impatientiae species excusatur, [in amis- 15 
sione nostrorum] cui aliqua doloris patrocinatur adsertio. 
praeponendus est enim respectus denuntiationis apostoli, 
qui ait: ne con tristemini dormitione cuiusquam, 
sicut nationes, quae spe carent. et merito. credentes 
enim resurrectionem Christi in nostram quoque credimus, 20 
propter quos ille et obiit et resurrexit. ergo curn constet de 
resurrectione mortuorum, uacat dolor mortis, uacat et impa- 
tientia doloris. cur enim doleas, si perisse non credis? cur 
impatienter feras subductum interim quem credis reuersurum? 
profectio est quam putas mortem, non est lugsndus qui ante- 25 
cedit, sed plane desiderandus. id quoque desiderium patientia 

1] cf. Matth. 12, 36. 18] I Thess. 4, 13. 

2 dominus arcet jB, dominus PMNF 3 admonuerat E l mg hie iam 
uide scripsi: hie iam de PM, hie de N, ne iam de F, adiciam de 
Oehlerus uoluptatem scripsi: uoluntatem PMNF, uoluntate RB, 

uoluptate Gel reliqui 4 iniuria P (a ex e), iniuriae MNF patien 
tiam P, patientia MNF, <in>patientia fort. 6 concedet F 8 misit 
scripsi: remisit P (r del. R) MNF,. emisit E uulgo 12 abis Gel: 
ibis PMNFB 14 uoluptas Urs: uoluntas PMNF 15 excusator F in 
amissione nostrorum seclusi 16 cui scripsi: ubi PMNF 22 uacat 
(alt.) doloris om. F 23 enim F, ergo PMN 



I. De patientia 8 10. 15 

temperandum. cur enim immoderate feras abisse quern mox 
subsequeris? ceterum impatientia in huiusmodi et spei nostrae 
male ominatur et fidem praeuaricatur. et Christum laedimus, 
cum euocatos quosque ab illo quasi miserandos non aequani- 
5 miter accipimus. cupio, inquit apostolus, recipi iam et 
esse cum domino, quanto melius ostendit uotum! Christi- 
anorum ergo uotum, si alios consecutos impatienter dolemus, 
ipsi consequi nolumus. 

10. Est et alius summus impatientiae stimulus, ultionis 

10 libido, negotium curans aut gloriae aut malitiae t sed et gloria 
ubique uana et malitia numquam non domino odiosa, hoc 
quidem loco cum maxime, cum alterius malitia prouocata 
superiorem se in exsequenda ultione constituit et remunerans 
nequam duplicat quod semel factum est. ultio penes errorem 

15 solacium uidetur doloris, penes ueritatem certamen redarguitur 
malignitatis. quid enim refert inter prouocantem et prouo- 
catum, nisi quod ille prior in maleficio deprehenditur, at ille 
posterior? tamen uterque laesi hominis domino reus est, 
qui omne nequam et prohibet et damnat. nulla in male- 

20 ficio ordinis ratio est, nee locus secernit quod similitudo 
coniungit. par factum par habet meritum. absolute itaque 
praecipitur malum malo non rependendum. quomodo id 
obseruabimus, si fastidientes * in fastidio ultionis non eri- 
mus? quern autem honorem litabimus domino deo, si nobis 

25 arbitriuin defensionis arrogauerimus? nos putres, uasa 
fictilia! seruulis nostris adsumentibus sibi de conseruis ulti- 

5] Phil. 1, 23. 22] cf. Kom. 12, 17. 25] cf. Ps. 2, 9. Apoc. 
2, 27. 

6 domino PM, christo NF 1 ergo uotum om. R l (etiam in P haec 
uerba deleuit Ehenanus) 11 uana et Lat: una et PMN, unaque F 
12 cum (prius) om. B alterius PMNF, ab alterius B 15 certamen 
Rig: certam PMNF, contra Oehlerus 17 ille posterior, attamen fort. 
18 tamen = jedenfalls laesores F 19 omnem B 20 nee R, ne 
P (c add. R) MN, nonne F 21 uerba par meritum in libris mss. 
post rependendum tradita hue transtuli 23 lacunam signaui: maleficii 
inter ddisse puto 



16 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

onem grauiter offendimur eosque, qui nobis patientiam 
obtulerint suam, ut memores humilitatis seruitutis suae, 
dominici honoris diligentes non probamus modo, sed ampli- 
orem, quam ipsi sibi praesumpsissent, satisfactionem facimus. id 
nobis in domino tarn iusto ad aestimandum, tarn potent! 5 
ad perficiendum periclitatur? ** hoc se nobis repromittit 
dicens: uindictam mi hi, et ego uindicabo, id est: 
patientiam tibi, et ego patientiam remunerabo. cum enim 
dicit: no-lite iudicare, ne iudicemini, nonne patientiam 
flagitat? quis enim non iudicabit alium, nisi qui patiens erit 10 
non defendendi? quid ergo credimus iudicem ilium, si non 
et ultorem? quis idcirco iudicat, ut ignoscat? ac si ignoscet, 
tamen iudicantis impatientiam cauerit et honorem unici 
iudicis [id est dei] abstulerit. quantos uero casus huiusmodi 
impatientia incursare consueuit! quotiens paenituifc defen- is 
sionem! quotiens instantia eius deterior inuenta est causis 
suis! quoniam nihil impatientia susceptum sine impetu transigi 
nouit, nihil impetu actum non aut offendit aut conuit aut 
praeceps abit. iam si leuius defenderis, insanies, si uberius, 
oneraberis. quid mihi cum ultione, cuius modum regere non 20 
possum per impatientiam doloris? quodsi patientiae incubabo, 
non dolebo; si non dolebo, ulcisci non desiderabo. 

11. Post has principales impatientiae materias ut potuimus 
regestas quid inter ceteras euagemur, quae domi, quae foris? 

7J Deut. 32, 35. 9J Matth. 7, 1. 

2 suae Eng: ius PMNF 3 diligentes, noil uulgo 5 iustara N de- 
stinandum F, extimandum N 6 quae infra 1. 11 inserui: quid ergo ulto 
rem in libris mss. hoc loco, post periclitatur, leguntur lacunam signaui; 
<(ecce, ipse in)> fort, supplendum. 8 tibi scripsi: mihi PMNF 11 defen 
dendi Gel: defendi PMNF 12 quis R, qui F, quia PMN at si F 
13 cauerit scripsi: cauit PMNF id est dei seclusi, abstulerit scripsi: 
abstulit PMNF 15 incursare Pam: incusare PMF, incurare N (corr. 
r in B m. 1) consueuit Urs: consueuerat PMNF quetiens paeni- 
tuit defensionem om. F 17 transigi impel u om. P (add. R in mg. 
ex Hirsaugiensi) 19 abit scripsi: abiit PMNF defenderis scripsi: 
defendaris PMNF 20 oneraberis FR, oneraueris PMN non om..F 



I. De patientia 1011. 17 

lata atque diffusa est operatic mail multiplicia aspidum 
incitamenta iaculantis, et modo paruula modo maxima, si 
paruula de sua mediocritate contemnas, maximis pro sua 
exuperantia cedas. ubi minor iniuria, ibi nulla necessitas 

5 impatientiae. at ubi maior iniuria, ibi necessarior iniuriae 
medela, patientia. cert-emus igitur quae a malo infliguntur 
sustinere, ut hostis studium aemulatio nostrae aequanimitatis 
eludat. si uero quaedam ipsi in nos aut imprudentia aut 
sponte etiam superducimus, aeque patienter obeamus quae 

10 nobis imputamus. quodsi a domino nonnulla credimus incuti, 
cui magis patientiara quam domino praebeamus? quin insuper 
gratulari [et gaudere] nos docet dignatione diuinae castiga- 
tionis. ego, inquit. quos diligo castigo. o seruum illurn 
beatum, cuius emendationi dominus instat, cui dignatur 

io irasci, quern admonendi dissimulatione non decipit! undique 
igitur adstricti sumus officio patientiae administrandae, qua 
aequa ex parte aut erroribus nostris aut mail insidiis aut 
admonitionibus domini interiienimus. eius officii magna 
merces, felicitas scilicet, quos enim felices dominus nisi 

2" patientes nuncupauit dicendo: beati pauperes spiritu, 
illorum est enim regnum caelorum? nullus pro- 
fecto spiritu pauper nisi humiiis. quis autem humilis nisi 
patiens? quia nemo subicere sese potest sine prima patientia 
subiectionis ipsius. beati, inquit, flentes atque lug en tes. 

25 quis talia sine patientia tolerat? itaque talibus et aduocatio 
et nsus promittitur. beati mites, hoc quidem uocabulo 
impatientes rion licet omnino censeri. item cum pacificos 

13] Apoc. 3, 19. 20] Matth. 5, 3. 24] Matth. 5, 4. 26] Matth. 5, 5. 
1 est om. N aspidum Bmg (cf. p. 502, 18 sqq.), spiritus PMNFB 
2 si scripsi: sed PMNF 4 exuberantia P (b ex p a m. 1) F ubi 
nulla F 6 patientia JB 1 , patientiae PMNFB 3 8 in imprudentiae f 
11 qui insuper N 12 et gaudere seclusi (ut interpretamentum uocdbuli 
gratulari) 13 quos ego, inquit, diligo F quos om. M (add. m. 1) 
16 qua aequa scripsi: quia qua PMNF, quaqua Urs 17 aut (tertium) 
del. Seal, quern sequitur Oehlents, sed cf. 1. 15 18 interueniamus N 
22 spiritu P, spiritus MNF autem scripsi: enim PMNF 

XXXXVII. Tert. III. 2 



18 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eodem titulo felicitatis notat et filios del nuncupat, numquid 
impatientes pacis adfines? stultus hoc senserit. cum uero 
gaudete et exultate dicit, quotiens uos maledicent 
et persequentur, merces enim uestra plurima in 
caelo. id utique non [exultationis] impatientiae pollicetur, 5 
quia nemo in aduersis exultabit, nisi ante contempserit ea. 
nemo contemnet, nisi patientiam gesserit. 

12. Quod (ad) pacis gratissimae deo attinet disciplinam. 
quis omnino impatientiae natus uel semel ignoscet fratri suo, 
non dicam septies et septuagies septies? quis ad iudicem 10 
cum aduersario suo dirigens negotium conuenientia soluet, 
nisi prius iram delerit, duritiam amaritudinem, uenas scilicet 
impatientiae, amputarit? quomodo remittes et remittetur tibi, 
si tenax iniuriae per absentiam patientiae fueris? nemo 
conuulsus animum in fratrem suum munus apud altare 15 
perficiet. nisi prius, reconciliando fratri reuersus, ad patientiam 
fuerit. sol super iram nostram si occiderit, periclitamur. non 
licet nobis una die sine patientia manere. atenim cum omnem 
speciem salutaris disciplinae gubernet, quid minim, quod 
etiam paenitentiae ministrat? solita lapsis subuenire, haec 20 
expectat. haec exoptat, haec exorat paenitentiam quando- 
que inituris salutem. quantum boni utrique confert, cum 

1] cf. Matth. 5, 9. 3] Matth. 5, 12. 11. 10] cf. Matth. 18, 22. Luc. 
17, 4. 13] cf. Liw. 6, 37. 15] cf. Matth. 5, 23. 24. 17] cf. Eph. 4, 26. 
2 hos stultus F 5 exultationis seclusi 6 exultabit E 3 , exultauit 
PMNFR 1 contempserit ea N, contempserint ea PM, ea contempse 
rit RBF 8&&add.Lat attinent NF 9 ignoscet jR 3 , ignoscit PMNFR 1 
10 et scripsi; sed PMNF, sed et Rig, uel Lat ad iudicem cum B, 
iudicem cum PMNF, indicium cum Urs, iudicium Oehlerus 12 iram delerit 
scripsi: iam doleret PMNF, animi dolorem Urs, iam dolorem Ciacconius 
uenas Ew. Bruhn: uenena PMNF 13 amputarit Urs: amputaret PMNF 
14 abstinentiam F fueris patientiae N 16 reuersus, <reuersus> van 
der Vliet: at ego ellipsin, quam dicimus, hie agnosci malim 20 patientiae 
Bmg: paenitentiae <patientia>/or^. ministrat? solita scripsi: ministrat, so- 
litae PMNF 21 exorat Pam: et ortat MF. exortat PJV, etortat GR Z , exhor- 
t&tmR l mgB, om.R i uerba\\a.ec exortat 22 uerba cum disiuncto sustineri, 
quae in libris mss.paulo supr a post lapsis subuenire leguntur,liuc transposui 



I. De patientia 1112. 19 

disiuncto matrimonio ex ea tamen causa, qua licet seu 
uiro seu feminae a diuiduitatis perseuerantia sustineri 
alterum adulterum non facit alterum emendat. sic et illis 
dominicaruin similitudinum exemplis de paenitentia saluis 

5 adest: erroneam ouem patientia pastoris requirit et inuenit - 
nam impatientia unam facile contemneret, sed laborem inquisi- 
tionis patientia suscipit et humeris insuper aduehit, baiulus 
patiens, peccatricem derelictarn; ilium quoque prodigum filium 
patientia patris et recipit et uestit et pascit et apud impa- 

10 tieutiam irati fratris excusat. saluus est igitur qui perierat, 
quia paenitentlam iniit; paenitentia non periit, quia patien- 
tiam inuenit. iam dilectio, summum fidei sacramentum, Chri- 
stiani nominis thesaurus, quam apostolus totis uiribus 
sancti spiritus commendat, cuius nisi patientiae disciplinis 

15 eruditur? dilectio, inquit, maguanimis est: id a patientia 
surait. benefica est: malum patientia non facit. non 
aemulatur: id quidem patientiae proprium est. nee proter- 
uum sapit: modestiam de patientia traxit. non inflatur, 
non proteruit: non eiiim ad patientiam pertinet. nee 

20 sua requirit: suffert ** sua, dum alteri prosit, nee inci- 
tatur: ceterum quid impatientiae reliquisset? ideo, inquit. 
dilectio omnia sustinet, omnia tolerat, utique quia 
patiens. merito ergo numquam excidet. nam cetera euacua- 
buntur consummabuntur exhaurientur: linguae scientiae pro- 

25 phetiae, permanent autem fides spes dilectio: fides, quam 

5] Luc. 15, 46. 8] cf. Luc. 15, 1132. 15] I Cor. 13, 4. 5. 
17] I Cor. 13, 5. 22] I Cor. 13, 7. 23] cf. I Cor. 13, 8. 13. 

2 a diuiduitatis perseuerantia scripsi :&& uiduitatis perseuerantiamPJf JV.F 
3 adulterum .R 3 , ad alterum PMNFE 1 4 de paenitentia saluis scripsi 
(cf. 1. 10): de patientia sanctis PMNF 5 pastoris patientia F 11 periit 
lun: pent PMNF 12 iam scripsi: nam PMNF 15 id a patientia scripsi: 
ita patientia MN, ita patientiam PF uulgo 19 proteruit 5, preterit FE (ex 
Hirsaugiensi), poterit PMA 7 20 lacunam signaui: suffert <patientia amit- 
tere> sua /or*, (cf. 12, 18), suffert sui <damnum>i%, sed patientiae mentio 
nullo modo deesse potest 21 reliqui esset/ori. 24 consummabuntur ex 
haurientur: linguae scripsi: consummabuntur. exbauriuntur linguae PMNF 
25 autem MNF, om. P reliqui 

2* 



20 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

Christ! patientia induxit, spes, quam hominis patientia expectat, 
dilectio, quam deo magistro patientia comitatur. 

13. Usque hue de patientia tantum simplici et uniformi 
et tantum in animo constituta, cum eandem etiam in corpore 
demerendo domino multipliciter adlaboremus, utpote quae & 
ab ipso domino in corporis quoque uirtute edita est, siquidem 
rector animus facile communicat spiritus inuecta cum habi- 
taculo suo. quae igitur negotiatio patientiae in corpore? 
inprimis adflictatio carnis, hostia domino placatoria per 
humiliationis sacrificium, cum sordes cum angustia uictus "> 
domino libat, contenta simplici pabulo puroque aquae potu, 
cum ieiunia coniungit, cum cineri et sacco inolescit, haec 
patientia corporis precationes commendat, deprecationes adfir- 
mat; haec aures Christi (et) dei aperit, seueritatem dispergit, 
clementiam elicit, sic ille rex Babylonius offenso domino 15 
cum squalore et paedore septenni ab humana forma exulasset, 
immolata patientia corporis sui et regnum recuperauit et, 
quod optabilius homini est, satis deo fecit, iam si altiores 
et feliciores gradus corporalis patientiae digeramus, eadem 
sanctitati quoque praecurat continentiam carnis: haec et 20 
uiduam tenet et uirginem adsignat et uoluntarium spadonera 
ad regna caeli leuat. quod de uirtute animl uenit in carne 
perficitur. carnis patientia in persecutionibus denique proeliatur. 
si fuga urgeat, incommoda fugae caro inilitat. si et career 

15] cf. Dan. 4, 25 sqq. 21] cf. Matth. 19, 12. 

1 hominis patientia expectat B, homini patienti induxit PMNF 
3 tantum Eng: tandem PMNF 4 eadem jR 3 5 adlaboremus scripsi; 
adlaborem PMNFR 1 , adlaboret jR 3 6 totum hoc lemma inde a uerbis 
corporis quoque usque ad prophetae quae (p. 21, 11) in PMNF non 
comparet; attulit haec primum editio Mesnartiana (B) ex codice nunc 
deperdito 7 spiritu Eng 9 adflictatio Gel: adfectatio B 10 cum 
Gel: cur B 11 contenta Gel: contecta B puroque aquae Gel: puro 
quoque B 14 Christi <et> dei lun: Christi dei B, Christi fort, delen- 
dum 15 elicit Gel: eligit B 19 digeramus Gel: degeramus B 
20 praecurat J5, procurat Gel 24 <aduersus> incommoda Rig: <ad> 
incommoda Oehlerus; sed nescio an per figurae quam dicimus etymo- 
logicae liberiorem usum hoc dictum sit 



I. De patientia 1214. 21 

praeueniat, caro in uinculis, caro in ligno, caro in solo; 
ilia et in paupertate lucis, ilia et in penuria mundi. cum 
uero producitur ad experimentum felicitatis, ad occasionem 
secuudae intinctionis, ad ipsum diuinae sedis ascensum, nulla 

5 plus illic quam patientia corporis. si spiritus prompt us, 
sed caro in firm a, ubi salus spiritus sine patientia et 
carnis ipsius? at cum hoc dominus de came dicit, infirmam 
pronuntians, quid ei firmandae opus sit, ostendit, patientia scili 
cet aduersus omnem subuertendae fidei uel puniendae paraturam, 

10 ut uerbera, ut ignem, ut crucem bestias gladium constantissime 
toleret, quae prophetae, quae apostoli sustinendo uicerunt. 

14. His patientiae uiribus secatur Esaias et de domino non 
tacet, lapidatur Stephanus et ueniam hostibus suis postulat. 
o felicissimum ilium quoque, qui omnem patientiae speciem 

15 aduersus omnem diaboli uim expunxit! quern non abactae 
fgreges, non] illae in pecore diuitiae, non filii uno ruinae 
impetu adempti, non ipsius denique corporis in uulnere crucia* 
tus a patientia fide domino dedita exclusit, quern diabolus 
totis uiribus frustra cecidit. neque enim a respectu dei tot 

20 doloribus auocatus ille est, sed constitit nobis in exemplum 
et testimonium tarn spiritu quam carne tarn animo quam 
corpore patientiae perpetrandae, ut neque damnis saecula- 
rium nee amissionibus carissimorum nee corporis quidem 
conflictationibus succidamus. quale in illo uiro feretrum deus 

25 de diabolo extruxit, quale uexillum de inimico gloriae suae 

5]Matth.26,41. 13]cf.Act.7,59. ISjcf.Iobl, 15,17. 16]cf.Iobl,19. 
1 praeueniat 2?, premat Urs 2 ilia et in scripsi (bis): et in ilia B 
(bis) penuria Urs (ex de res. earn. 8: cum maceratur teterriino lucis 
exilio, penuria mundi etc.; mundi hie intellege XOCJAOV = Toilette): 
patientia B 6 uerba sine patientia in libris mss. post sed caro tradita 
hue transtuli 9 paraturam ut Pam: paratur ant B, paratum ut Gel 
11 apostoli sustinendo uicerunt B, apostolis sustinendo uicerunt P, apo- 
stolis sustinendo uicerit R (ex Hirsaugiensi, ni fattor) MNF 13 et 
B, sed PMNF postulat (a ex e) P 15 abactae scripsi: abacti PMNF 
16 greges non seclusi: non abacti greges, non igne caeli ablatae (cf. 
lob 1, 16) in pecore diuitiae Eng 17 ulcere Urs 19 enim a PMN, 
omnia F 20 in om. N 25 de diabolo B, diabolo PMNF 



22 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

extulit, cum ille homo ad orrmern acerbum nuntium nihil 
ex ore promeret nisi <deo gratias , cum uxorem iam malis 
delassatam et ad praua remedia suadentem execraretur! quid 
ridebat deus, quid dissecabatur malus, cum lob inmundum 
ulceris sui redundantiam magua aequanimitate desiringeret, 5 
cum erumpentes bestiolas inde in eosdem specus et pastus 
refossae carnis ludendo reuocaret! itaque operarius ille 
uictoriae dei retusis omnibus iaculis temptationum lorica 
clipeoque patientiae et integritatem mox corporis a deo recupe- 
rauit et quae amiserat conduplicata possedit. et si filios quo- 10 
que restitui uoluisset, pater iterum uocaretur. sed maluit in illo 
die reddi sibi: tantum gaudii, securus de domino, distulit: susti- 
nuitiam uoluntariam orbitatem, ne sine aliqua patientia uiueret. 
15. Adeo satis idoneus patientiae sequester deus: si iniu- 
riam deposueris penes eum, ultor est; si damnum, restitutor 15 
est; si dolorem, medicus est; si mortem, resuscitator est. 
quantum patieiitiae licet, ut deum habeat debitorem! nee inme- 
nto [enimj. omnia enim placita eius tuetur, omnibus mandatis 
eius interuenit: fidem munit, pacem gubernat, dilectionem 
adiuuat, humilitatem instruit, paenitentiam expectat, exhomolo- 20 
gesin adsignat, carnem regit, spiritum seruat, linguam frenat, 
manum continet, temptationes inculcat, scandala pellit, mar- 
tyria consummat, pauperem consoiatur, diuitem temperat, 
inn rmum non consumit, ualentem non extendit, fidelem delectat. 
gentilem inuitat, seruum domino, dominum deo commendat. 25 
leminam exornat. uirum adprobat; amatur in puero, laudatur 
in iuuene, suspicitur in sene; in omni sexu, in omni aetate 
formosa est. age iam, sis. et eftigiem habitumque eius 

2] cf. lob 2, 9. 10. 10 1 cf. lob 42, 10. 

1 acerbum ountium B, aceruum runtiorum PMNF 3 delapsatam N 
4 dissucabatur M, dissicabatur N 1 refossae W mg: refor masse PMNFE\ 
foraminosae W 9 recuperatam & 10 conduplicata # 3 , centuplicata 
PMNF& 12 securus de MNF, securus sic (c ex t R) de P uulgo 
3 iam Urs: tarn PMNF 17 debitorem! nee Eng: debitorem? nee uulgo 
18 enim del Gel 24 consumit extendit ttcripsi: extendit consumit 
PMNF 27 suspicitur R, suscipitur PMNF 28 sis Tun: si PMNF 



I. De patientia 1416. 23 

comprehendamus. uultus illi tranquillus et placidus, frons 
pura, nulla maeroris aut irae rugositate contracta; remissa 
aeque in laetum modum supercilia, oculis hurnilitate, non 
infelicitate deiectis; os taciturnitatis honore signatum; color r 

5 quails securis et innoxiis; motus frequens capitis in diabolum 
et minax risus; ceterum amictus circum pectora candidus 
et corpori impressus, ut qui nee inflatur nee inquinatur. 
sedet enim in throno spiritus eius mitissimi et mansuetissimi, 
qui non turbine glomeratur, non nubilo liuet, sed est tene- 

10 rae serenitatis, apertus et simplex, quern tertio uidit Helias. 
nam ubi deus, ibidem et alumna eius, patientia scilicet. 
cum ergo spiritus dei descendit, indiuidua patientia comi- 
tatur eum. si non cum spiritu admiserimus, in nobis mo- 
rabitur semper? immo nescio, an diutius perseueret. sine 

is sua eomite ac ministra omni loco ac tempore angatur necesse 
est. quo.dcumque inimicus eius inflixerit, solus sustinere non 
poterit, carens instrumento sustinendi. 

16. Haec patientiae ratio, haec disciplina, haec opera, - 
caelestis et uerae. scilicet Christiana non, ut ilia patientia 

20 gentium terrae, falsa probrosa. nam ut in isto quoque 
domino diabolus aemularetur, quasi plane ex pari - - nisi 
quod ipsa diuersitas mali et boni aequaliter magnitudinis 
par est - - docuit et suos patientiam propriam, illam dico, 
quae maritos dote uenales aut lenociniis negotiantes uxorum 

25 potestatibus subicit, quae aucupandis orbitatibus omnem coacti 
obsequii laborem mentitis adfectionibus tolerat, quae uentris 

10] cf. Ill Reg. 19, 12. 

6 circumspector ac candidus F 7 te qui F inquinatur Urs: in- 
quietatur PMNF 11 alimenta F 13 <(eam> si lun: sed fadllime 
suppleueris mente ex antecedentibus: patientiam si nos R 3 B 14 diu 
tius hie absolute positum uidetur = auch nur eine Idngere Zeit 18 di 
sciplina R 3 , disciplinae PMNFR 1 19 uerae PMNF, uera Gel, uere R l 
aliter distinxi: et uerae (siue uera), scilicet Christianae (siue Christiana). 
uulgo Christiana PF, christiane (e ex a a m. 5) M, christianae N Rig 
22 magnitudinis PMN, magnitudine F 



24 Quioti Sept. Flor. Tert. De Pat. 16. 

operarios eontumeliosis patrociniis gulae subiectione libertatis 
addicit. talia natlones patientiae studia nouerunt et tanti 
boni nomen foedis operationibus occupant; patientes riua- 
liurn et diuituin et inuitatoruin, impatientes solius del uiuunt. 
sed uiderint sua et sui praesidis, quam patientiam sub terra 5 
ignis expectat. ceterum nos amemus patientiam dei, patientiam 
Christ! : repeadamus illi quam pro nobis ipse dependit; 
offeramus patientiam spiritus, patientiam carnis, qui in resur- 
re.ctione.in carnis et spiritus credimus. 

I gulae subiectione libertatis scripsi: subiectione libertatis gulae 
PMNF 2 dicit P (addicit JR in mg. ex Hirsaugiensi) 3 patiefltes 
riualium et diuitum et inuitatorumj B, patientes PMNF 5 prae- 
sidis Urs: praesides PMNF quam patientiam scripsi: quam patientia 
PHNF) patientia, quara Urs, quern sequuntw posteriores sub terra 
scripsi: subter PMNF 1 dependit Pam: defendit PMNF EXPLIC 
DE PACIENTIA PMN, de pacientia explicit F 



II. 

DE CARNIS RESVRRECTIONE. 

1. riducia Christianorum resurrectio mortuorum. illam cre- 
dentes sumus; hoc credere ueritas cogit; ueritatem deus 

5 aperit. sed uulgus inridet, existimans nihil superesse post 
mortem, et tamen defunctis parentat, et quidem impensissimo 
officio pro moribus sepultorum, pro temporibus esculentorum. 
ut quos negat sentire quicquam etiam desiderare praesumat. 
at ego magis ridebo uulgus tune, cum ipsos quoque defunctos 

10 atrocissime exurit, quos postmodum gulosissime nutrit, isdem 
ignibus et promerens et offendens. o pietatem de crudelitate 
ludentem! sacrificat an insultat, cum crematis cremat? 
plane cum uulgo interdum et sapientes sententiam suam 
iungunt. nihil esse post mortem Epicuri schola est. ait et 

is Seneca, omnia post mortem finiri, etiam ipsam. satis est autem, 
si non minor philosophia Pythagorae et $mpedoclis et 
Platonici immortalem animam e contrario reclamant, immo 
adhuc proxime etiam in corpora remeabilem adfirmant. etsi 
non in eadem, etsi non in humana tantummodo, ut Euphorbus 

15] cf. Seneca Troad. 397. 

INClFDE CARNIS RESURRECTIONS MPF, De resurrectione carnis 
jR uulgo 3 illam MF, ilia P uulgo 5 aperit, sed uulgo 6 parentat 
scripsi: parentant PMF 1 sepultorum scripsi: eorum PMF escu 
lentorum PMF, sepultorum Bmg (quam uariam lectionem ad eorum, 
non ad esculentorum adscribere uoluisse puto Mesnartium) 8 negat 
PMF, negant B praesumat PMF, praesumant B 9 tune, cum 
ipsos quoque scripsi: tune quoque cum ipsos PMF 13 sententiam 
L suamj B, seutentiam PMF 14 scola PMF 16 mimon P (corr. R) 
Empedoclis et Oehlerus: empedocli sed PMF, Empedocli. sed et Urs 
18 adhuc proxime cf. adhuc tune p. 545, 20 adfirmant, etsi 

uulgo etsi PM, et F 19 Euphorbus JS, euphorbius PMF 



26 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in Pythagoram, Homerus in pauum, re(dire) censeantur, certe re- 
cidiuatum aniniae corporalempronuntiauerunt,tolerabilius mutata 
quam negata qualitate, pulsata saltern, licet noh adita ueritate. 
ita saeculum resurrection em mortuorum nee cum errat ignorat. 

2. Si uero et apud deum aliqua secta est Epicureis magis 5 
adfinis quam prophetis, sciemus, quid audiant a Christo 
Saducaei. Christo enim seruabatur omnia retro occulta nu- 
dare, dubitata dirigere, praelibata supplere, praedicata reprae- 
sentare, mortuorum certe resurrectionern non modo per semet- 
ipsum uerum etiam in semetipso probare. nunc autem ad 10 
alios Saducaeos praeparamur, partiarios sententiae illorum: 
dimidiam agnoscunt resurrectionern, solius scilicet animae, 
ita aspernati carnem, sicut et ipsum dominum carnis. nulli 
denique alii salutem corporali substantiae inuident quam 
alterius diuinitatis haeretici. ideoque et Christum aliter is 
disponere coacti, ne creatoris habeatur, in ipsa prius carne 
eius errauerunt, aut nullius ueritatis contendentes earn secun- 
dum Marcionem et Basiliden aut propriae qualitatis secun- 
dum haereses V alentini et Appellen. atque ita sequitur, ut 
salutem eius substantiae excludant, cuius Christum consortem 20 
negant, certi illam summo praeiudicio resurrectionis instruc- 
tam, si iam in Christo resurrexit caro. propterea et nos 
uolumen praemisimus ( de carne Christi , quo earn et solidam 
probamus aduersum phantasmatis uanitatem et humanam 
uindicamus aduersus qualitatis proprietatem, cuius condicio 25 
Christum et hominem et filium hominis inscripserit. carneum 
enim atque corporeum probantes eum, proinde et obdu- 
cirnus praescribendo nullum alium credendum deum praeter 

r>] cf. Matth. 22, 2333. 

1 re<dire> censeantur Eng: recenseantur PMF recenseantur. certe 
uulgo 3 saltern Bmg: salute PMF adita FB, addita PM 13 uo- 
cabulum ita in libris mss. post illorum (11) traditum hue transposui 
16 creatoris Bmg: creator carnis PMF 20 consortem negant B, negant 
PMF 22 resurrexit FGel: resurrexerit PM 24 uanitatem PM, natiui- 
tatem F aduersum = gsgen; aduersus (25} = angesichts 27 ob- 
ducimus absolute positum = obsiegen cf. p. 404, 4 



II. De Carnis Eesurrectione 1 2. 27 

creatorem, dum talem ostendimus Christum, in quo dinosci- 
tur deus, qualis promittitur a creatore. obducti dehinc (et> 
de deo carnis auctore et de Christo c.arnis redemptore, iam 
et de resurrectione carnis reuincentur. congruenter scilicet 

5 hoc ferine modo dicimus ineundam cum haereticis disceptatio- 
nem, nam et ordo semper a principalibus deduci exposcit 
ut de ipso prius constet, a quo dicatur dispositum esse quod 
quaeritur, atque adeo et haeretici ex conscientia infirmitatis 
numquam ordinarie tractant. certi enim, quam laborant in 

10 alterius diuinitatis insinuations aduersus deum inundi omnibus 
naturaliter notum de testimoniis operum, certe et in sacra- 
mentis priorem et in praedicationibus manifestiorem, sub 
obtentu quasi urgentioris causae, id est ipsius humanae 
salutis ante omnia requirendae, a quaestionibus resurrectionis 

i* incipient, quia durius creditur resurrectio carnis quam una 
diuinitas; atque ita tractatum uiribus ordinis sui destitutum 
et scrupulis potius oneratum depretiantibus carnem paulatim 
ad alterius diuinitatis temperant sensum exipsa spei concussione 
et demutatione. deiectus enim unusquisque uel motus de 

20 gradu eius spei, quam susceperat apud creatorem, facile iam 
declinatur ad alterius spei auctorem, etiam ultro suspicandum. 
per diuersitatem enim promissionum diuersitas insinuatur 
deorum. sic multos inretitos uidemus, dum ante de resur 
rectione carnis eliduntur quam de unione diuinitatis. [eli- 

^ dunt] igitur quantum ad haereticos demonstrauimus, quo 
cuneo occurrendum sit a nobis. et occursum est iam suo 
quoque titulo: de deo quidem unico et Christo eius aduersus 
Marcionem, de came uero domini etiam aduersus quatuor 



2 et de scripsi: de PMF 4 congruenter scilicet hoc lun: congru 
enter scilicet, et hoc Eig, congruenter scilicet et de deo carnis auctore 
et de christo carnis redemptore hoc PMF Qparenthesin indicaui 8 quae 
ritur. atque uulgo 9 laborant PMF, laborent R uulgo 17 depretian 
tibus carnem J5, depreciatibus carnis PMF 18 ad alterius jB, alterius 
PMF 21 ultra F 24 elidunt seclusi: <se> elidunt de la Cerda 
26 occurrendum Gel: decurrendum PMF iam Bmg: etiam PMF 



28 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

haereses, ad hanc maxime quaestionein praestruendarn ; uti 
nunc de sola carnis resurrectione ita digerendum sit, tamquam 
penes nos quoque incerta, id est penes creatorem, nain et 
multi rudes et plerique sua fide dubii et simplices plures, quos 
instrui dirigi muniri oportebit quia et (ex) hoc latere unio 5 
diuinitatis defendetur. sicut enim negata carnis resurrectione 
concatitur, ita uindicata constabilitur. animae autem sa- 
lutem credo retractatu carere. omnes enim fere haeretici 
earn, quoquo modo uolunt, tamen non negant. uiderit unus 
aliqui Lucanus nee huic quidem substantiae parcuns, quam 10 
secundum Aristotelem dissoluens aliud quid pro ca subicit, 
tertium quiddam resurrecturus, neque anima neque caro, id 
est non homo, sed ursus forsitan, qua Lucanus. habet et 
iste a nobis plenissimum de omui statu animae stilum. quam 
inprimis immortalem tuentes, solius carnis et defeetionera 15 
agnoscimus et refectionem cum maxime adserimus, redactis 
in ordinarium materiae corpus si qua et alibi pro causarum 
incursione praestricta distulimus. nam ut quaedam praelibari 
sollemne est, ita et differri necesse est, dummodo et prae- 
libata suppleantur suo corpore et dilata reddantur suo 20 
nomine. 

3. Est quidem et de communibus sensibus sapere in dei 
rebus, sed in testimonium ueri, non in adiutorium falsi, quod 
sit secundum diuinam, non contra diuinam dispositionem. 
quaedam enirn et natura nota sunt, ut Immortalitas animae 25 
penes plures, ut deus noster penes onmes. utar ergo et 

2 digerendum sit J3, digerandum sit F, digeram PM 3 nos quoque 
incerta id est JB, nos quoque incertam uel F, nos incertum dum sit 
quoque certum PM 3 parenthesin indicaui 4 caue mutes quid in 
or dine uerborum. intellege enim: viele, sehr viele und nodi mehr; cf. 
p. 31, 5. 6. (Eng\ 5 ex add. Eng 6 defenditur F 8 retractatus 
= Zweifel 9 quomodo PR 1 12 .tertiunij quiddam B, quiddam 

PMF resurrecturus Gel: resurrecturum PMF 13 qua Gel: tamquam 
PMFB 14 stilum, quam uulgo 15 et defectionem L agnoscimus et 
refectionemj B, et defectionem PMF 22 de communibus JPJ? 3 , com 
munibus P (in mg.: alias de communibus) H^-M (add. de s. u. m. 1} 



II. De Carnis Kesurrectione 23. 29 

sententia Pktonis alicuius pronuntiantis : omnis ariima 
im mortal! s; utar et conscientia populi contestants deum 
deorum; utar et reliquis communibus sensibus. qui deum 
iudicem praedicant: deus uidet* et deo commendo . at cum 

5 aiunt: mortuum quod mortuum et uiue dum uiuis et post 
mortem omnia finiuntur, etiam ipsa\ tune meminero et cor 
uulgi cinerem a deo deputatum et ipsam sapientiam saeculi 
stultitiam pronuntiatam, tune, si haereticus ad uulgi uitia 
uel saeculi ingenia confugerit, discede, dicam, <ab ethnico, 

10 haeretice; etsi unum estis omnes, qui deum fingitis, dum 
hoc tamen in Christi nomine facis, dum Christianus tibi 
uideris, alius ab ethnico es; redde illi suos sensus, quia 
nee ille de tuis instruitur. quid caeco duci inniteris, si uides? 
quid uestiris a nudo, si Christum induisti? quid alieno uteris 

15 clipeo, si ab apostolo armatus es? ille potius a te discat 
carnis resurrectionem confiteri quam tu ab illo diffiteri; 
quia si et a Christianis negari earn oporteret, sufficeret 
illis de sua scientia, non de uulgi ignorantia instrui*. adeo 
non erit Christianus qui earn negabit, quam con fitentiir 

20 Christiani, et his argumentis negabit, quibus utitur non 
Christianus. aufer denique haereticis quae cum ethnicis 
sapiunt, ut de scripturis solis quaestiones suas sistant, et 
stare non poterunt. communes enim sensus simplicitas ipsa 
commendat et compassio sententiarum et familiaritas opinio- 

25 num, eoque fideliores existimantur, quia nuda et aperta et 
omnibus nota definiunt; ratio autem diuina in medulla eat, 
non in superficie, et plerumque aemula manifestis. 

1] cf. Plato Phaedrus c. 24. 5] cf. Seneca Tread. 397. 6] cf. 
Es. 44, 20. 7] cf. I Cor. 1, 20. 3, 19. 14] cf. Gal. 3, 27. Bom. 13, 
14. 15] cf. Eph. 6, 13-18. 

5 uiue dum Gel: uiuendum PMF, uiuum dam B, uiuidum Bmg 8 pro- 
nuntiatam. tune uulgo haereticus PMF, et haereticus Gel 12 ab 
ethnico es J5, ab ethnico PMF 13 si uides B, si uideris PM (syll. ri eras.), 
si uidens-F 1 , si uidens <es> fort. 17 et a PMF, a Gel 20 utuntur non 
christiani C 21 aufer .R 3 , aufers PMFR 1 quae cum Gel: quaecunque 
PMF 25 fideliores FR 3 , fidelioribns PR\ fideliores** M (es in ras,} 



30 Quinti Septimi Plorentia Tertulliani 

4. Itaque haeretici inde statim [incipiunt] praestruunt et 
inde dehinc intcrstruunt, unde sciunt facile capi mentes, de 
communione fauorabili sensuum. an aliud prius uel magis 
audias ab haeretico quam ab ethnico? et non protinus et 
non ubique conuicium carnis, in originem, in materiam, in 5 
casum, in omnem exitum ems, inmundae a primordio ex 
faecibus terrae, inmundioris deinceps ex seminis sui limo, 
friuolae infirmae criminosae onerosae molestae et post totum 
ignobilitatis elogium caducae in originem, terram, et cada- 
ueris nomen, et de isto quoque nomine periturae in nullum 10 
inde iam nomen, in omnis iam uocabuli mortem? hancne 
ergo, (ait) uir sapiens, et uisui et contactui et recordatui tuo 
ereptam persuadere uis, quod se receptura quandoque sit in 
integrum de corrupto. in solidum de casso, in plenum de 
inanito, in aliquid omnino de nihilo, et utique rehibentibus 15 
earn ignibus et undis et aluis ferarum et rumis alitum 
et lactibus piscium et ipsorum temporum propria gula? 
adeone autem eadem sperabitur quae intercidit, ut claudus 
et luscus [caecus] et leprosus et paralyticus reuertantur, 
ut redisse non libeat ad pristinum? an integri, ut iterum 20 
talia pati timeant? quid turn de consequentiis carnis? rursusne 
omnia necessaria illi et inprimis pabula atque potacula? et 
pulmonibus halandum et intestinis aestuandum et pudendis 
non pudendum et omnibus rnembris laborandum? rursus ulcera 
et uulnera et febris et podagra? et mors redoptanda? nimirum 25 
naec erunt uota carnis recuperandae. iterum cupere de ea 



1 incipiunt seclusi praestruunt et inde scripsi; et inde praestruunt PMF 
4 <tam> ab haeretico Urs et non protinus om. Gel 8 molestae 
post onerosae admodum friget 12 ait addidi 13 persuadere ^lis., J5, 
persuadere PM, persuadeare F 15 redhibentibus ^ 3 uulgo . 16 earn 
ignibus GNR*, ea imaginibus PF, earn ignibus (ex ea imaginibus) M 
aluis PFGW, alius MW 17 lactibus GNR\ iactibus PMFR1 ipso 
rum ..temporumj^, ipsorum PMF 18 ut.B, etPMF 19 caecus seclusi: 
luscus caecus PMF, luscus <et> caecus Gel 23 halandum Eng: natan- 
dum TMF 25 febris L et podagra^ IB, febris PMF podagra et uulgo 



II. De Carnis Eesurrectione 45. 31 

euadere . et nos quidem haec aliquanto honestius pro stili 
pudore. ceterum quantum etiam spurciloquio liceat illorum. 
in congressibus experiri (est) tarn cthnicorum quam haereti- 
corum. 

5 5. Igitur quoniam et rudes quique de communibus adhuc 
sensibus sapiunt et dubii et simplices per eosdem sensus 
denuo inquietantur et ubique in primis iste in nos aries 
temperatur, quo carnis condicio quassatur, necessario et a 
nobis carnis primum condicio munietur, uituperatione lauda- 

10 tione depulsa. ita nos hetoricari quoque prouocant haeretici, 
sicut etiam philosophari. futtile et friuolum istud corpus- 
culum, quod malum denique appellare non horrent, etsi 
angelorum fuisset operatio, ut Menandro et Marco placet, 
etsi ignei alicuius extructio aeque angeli, ut Appelles docet, 

is sufficeret ad auctoritatem carnis secundae diuinitatis patroci- 
nium. angelos post deum nouimus. iam nunc quisquis ille sum- 
mus deus haeretici cuiusque est, non inmerito ab ipso quoque 
deducerem carnis dignitatem, a quo uoluntas producendae ei 
adfuisset. utique enim prohibuisset fieri quam fieri scisset, si fieri 

20 noluisset. ita et. secundum illos aeque caro dei res. nihil 
operis non est eius. qui passus est esse. bene autem, quod 
et plures et clariores quaeque doctrinae totam hominis 
figulationem deo nostro cedunt. quantus hie sit, satis nosti 
qui unicum credidisti. incipiat iam tibi caro placere, cuius 

25 artifex tantus est. sed et mundus , inquis, dei opus est, et 
tamen praeterit habitus huius mundi, apostolo quoque 
auctore, nee idcirco restitutio mundi praeiudicabitur, quia 

26] I Cor. 7, 31. 

1 aliquanto FR, aliquando P (corr. R) M 3 experiri <est)> scripsi: 
experiri PMF, experire Oehlerus 1 in primis J?, inprimis PMF, pri 
mus Gel 9 uituperationem laudatione depellas Gel 11 etiam om. F 
futtile PM, et futile F 14 ignei alicuius <domini> fort. (cf. adu. 
omnes haereses cap. 6) 21 non est eius MF, non est eius est PR 1 , 
non eius est I? 3 22 et plures PMF, plures Gel clariores scripsi: duri- 
ores PMNFB quaeque MF, queque (e pr. ex o) P, quoque R 27 prae 
iudicabitur FR 3 , praeiudicatur PM (add. bi s. u. m. 1} R l 



32 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

del opus est. et utique si uniuersitas inreformabilis post 
decessum, quid portio ? plane, si portio umuersitati adaequatur. 
ad distantiam enim prouoeamus: primo quidem, omnia quod 
sermone dei facta sunt [et sine illo nihil], caro autem et 
sermone dei constitit propter formam, ne quid sine sermone 5 
(fieret) -- faciamus enim bom in em ante praemisit -- et 
amplius maim propter praelationem, ne uniuersitati compara- 
retur: et finxit, inquit, deus ho mine ra. magnae sine 
dubio differentiae ratio, pro condicione scilicet rerum. minora 
enim quae fiebant eo, cui fiebant, si quidem homini fiebant, 10 
cui mox a, deo addicta sunt. merito igitur, ut famtila, iussu 
et imperio et sola uocali potestate uniuersa processerant, 
contra homo, ut dominus eorum, in hoc ab ipso deo extructus 
est. [ut dominus esse possit, dum fit a domino.] hominem 
autem memento earn em proprie dici, quae prior uocabtilum 15 
hominis occupauit: et finxit deus hominem, limum de 
terra, iam homo, qui adhuc limus et insufflauitin 
faciem eius flatum uitae, et factus est homo, id 
est limus, in an imam uiuam, etposuit deus hominem, 
quern finxit. in paradiso. adeo homo figmentum prim o, 20 
dehinc totus. hoc eo commendarim, uti quicquid omnino 
homini a deo prospectum atque promissum est non soli 
animae uerum et carni scias debitum, [ut] si non ex consortio 
generis, certe uel ex priuilegio nominis. 

4] cf. loh. 1, 3. 6] Gen. 1, 26. 8] Gen. 1, 27. 16] Gen. 2, 7. 
19] Gen. 2, 8. 

1 sibi P (corr. E) 2 adaequaretur/0 ^. 3 primo quidem cf. p. 33, 1: 
persequar itaque propositum sqq. omnia = uniuersa cf. I. 2. 7. 12. 
omnia quod F, quod omnia MPuulgo 4 et sine illo nihil seclusi: pror- 
sus enim obscurant haec uerba antitheseos perspicuitatem 4 nihil. caro 
uulgo 5 constetit C sermone. faciamus uulgo 6 fieret addidi 
8 inquit, deus hominem Gel: deus hominem inquit PMF intellego : ratio 
(soil, qua facta sunt et caro et reliqua) magnae (soil, est) differentiae 
10 siquidem uulgo 14 ut dominus a domino seclusi (in hoc intellege: 
ut dominus esse possit) possit PMF, posset Gel 17 parenthesin 
indicaui 23 suas M ut seclusi 



II. De Carnis Resurrectione 56. 33 

6. Persequar itaque propositum, Si tamen tantum possim 
carni uindicare, quantum contulit illi qui earn fecit, iam 
tune gloriantem, quod ilia pusillitas, limus, in manus dei, 
quaecumque sunt, peruenit, satis beatus etsi solummodo 

5 contactus. quid enim, si nullo amplius opere statim de 
contactu dei figmentum constitisset? (non) adeo magna res, 
[agebatur] quae ista materia extruebatur. itaque totiens hono- 
ratur, quotiens manus dei patitur, dum tangitur, dum decer- 
pitur, dum deducitur, dum effingitur. recogita totum illi deum 

10 occupatum ac deditum, manu sensu opere consilio sapientia 
prouidentia et ipsa inprimis adfectione, quae liniaraenta 
ducebat. quodcurnque enim limus exprimebatur, Christus 
cogitabatur, homo futurus. quod et limus, et caro sermo, 
quod et terra tune, sic enim praefatio patris ad filiurn: 

isfaciamus hominem ad imaginem et sirnilitudinem 
no s tram, et fecit hominem deus. id utique quod 
finxit, ad imaginem dei fecit ilium, scilicet Christi. 
et sermo enim deus, qui in effigie dei constitutus non rapinam 
existimauit pariari deo. ita limus ille iam tune imaginem 

20 induens Christi futuri in came non tantum dei opus erat 
sed et pignus. quo nunc facit ad infuscandam originem 
carnis nomen terrae uentilare, ut sordentis, ut iacentis ele 
ment!? cum, et si alia materia excudendo homini compe- 
tisset, artificis fastigium recogitari oporteret, qui illam et 

25 eligendo dignam iudicasset et tractando fecisset. Phidiae 
manus louem Olympium ex ebore molitur, et adoratur 
nee iam bestiae, et quidem insulsissimae, dens est, sed 

15J Gen. 1, 26. 18] cf. Phil. 2, 6. 

2 illi scripsi: ille PMF 5 de contactu dei figmentum scripsi: figmen 
tum de contactu dei PMF 6 non addidi 7 agebatur scclusi: <sed> 
a deo agebatur Eng quae PMF, qua E uulgo 10 deditum FGel: 
dedicatum P, dedicatum M 12 ducebat Urs: decebat PMF, dictabat 
Bmg, ductabat Pam 13 limus, et Eng: limus et uulgo sermo caro 
Gel 17 Christum Bmg 19 pariari _R 3 (cf. adu. Marc. V, 20): par 
in PMFR 1 , parem esse Emg Oehlerus 25 elegendo C fidiae Jf, 
fidei P (corr. R), fidii F 26 molitur et adoratur PMF, molitae 
adorantur Gel 27 sed Gel: et PMF 

XXXXVII. Tert. III. 3 



34 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

summum saeculi numen, non quia elephantus, sed quia 
Phidias tantus: deus uiuus, deus uerus quamcumque mate- 
riae uilitatem non de sua operatione purgasset et ab omni 
infirmitate sanasset? an hoc supererit, ut honestius homo 
deum quam hominem deus finxerit? nunc etsi scandalum 5 
limus, alia iam res est. carnem iam teneo, non terrain, licet 
et caro audiat: terra es et in terram ibis, origo recen- 
setur, non substantia. [reuocatur datum] est esse aliquid ori- 
gine generosius et de mutatione felicius. nam et aurum terra, 
quia de terra, hactenus tamen terra, ex quo aurum, longe alia 10 
materia, splendidior atque nobilior, de obsoletiore matrice. 
ita et deo licuit carnis aurum de limi, quibus putas, sordibus 
excusato censu eliquasse. 

7. Sed dilutior uideatur auctoritas carnis, quia non et 
ipsam proprie manus diuina tractauit, sicuti limum. * quando u 
in hoc tractauerit limum, ut postmodum caro fieret ex limo, 
carni utique negotium gessit. sed adhuc uelim discas, quando 
et quomodo caro floruerit ex limo. neque enim, ut quidam 
uolunt, illae pelliciae tunicae, quas Adam et Eua paradisum 
exuti induerunt, ipsae erunt carnis ex limo reformatio, cum 20 
aliquanto prius et Adam substantiae suae traducem in feminae 
iam carne recognouerit hoc nunc os ex ossibus meis 
et caro ex carne mea et ipsa delibatio masculi in 
feminam carne suppleta sit, limo, opinor, supplenda, si Adam 
adhuc limus. obliteratus igitur et deuoratus est limus in 25 

7] Gen. 3, 19. 19] cf. Gen. 3, 21. 22] Gen. 2, 23. 

1 non quia elephantus B, elephantus PMF 2 et deus uerus C 
6 iam om. F 7 et caro PMF, caro Gel 8 reuocatur datum seclusi 
ut glossam interlinearem : concesserat auctor carnem quodammodo esse 
terram, sed abhine quod dedit restringit: est esse cf. p. 114, 10. 11. 9 de 
mutatione scripsi: demutatione PMF 11 obsoletiore Gel: obsolen- 
tiore PMF 13 excausato F 14 dilutior PMF, ne dilutior E 15 la- 
cunam signaui: atenim desideratur 16 tractauerit MF, tractauit P 
uulgo 17 carni PMF, carnis Gel quando et quomodo FGel: quo 
modo et quando PM 21 feminae iam carne PMF, femina iam 
carnem C 



II. De Carnia Kesurrectione 67. 35 

carnem. quando? cum factus est homo in animam uiuam de 
del flatu, uaporeo scilicet et idoneo torrere quodammodo 
limum in aliam qualitatem, quasi in testam, ita in carnem. 
sic et figulo licet argillam temperate ignis adflatu in mate- 

5 riam robustiorem recorporare et aliam ex alia stringere 
speciem, aptiorem pristina et sui iam generis ac nominis. 
nam et si scriptum est: numquid argil la dicet figulo? 
id est homo deo, et si apostolus: in testaceis, ait, uas- 
c ill is, [tamen] et argilla homo, quia limus ante, et testa caro, 

10 quia ex limo per adflatus diuini uaporem. quam postea 
pelliciae tunicae, id est cutes superductae, uestierunt. usque 
adeo, si detraxeris cutem, nudaueris carnem. ita quod hodie 
spolium efficitur, si detrahatur, hoc fuit indumentum, cum 
superstruebatur. hinc et apostolus circumcisionem despolia- 

15 tionem carnis appellans tunicam cutem adfirmauit. haec cum 
ita sint, habes et limum de manu dei gloriosum et car 
nem de adflatu dei gloriosiorem, quo pariter caro et limi 
rudimenta deposuit et animae ornamenta suscepit. num es 
diligentior deo, uti tu quidem Scythicas et Indicas gemmas 

20 et Kubentis Maris grana candentia non plumbo, non aere, 
non ferro, ne argento quoque oblaqueeB, sed electissimo et 
insuper operosissimo descrobes auro, et unguentis pretio- 
sissimis quibusque uasculorum prius congruentiam cures, 
proinde perspectae ferruginis gladiis uaginarum adaeques 

25 dignitatem, - - dens uero animae suae umbram, spiritus sui 
auram, oris sui operam uilissimo alicui commiserit capulo et 
indigne collocando utique damnauerit? collocauit autem an 

1] cf. Gen. 2, 7. 7] Rom. 9, 20. 8] II Cor. 4, 7. 14] cf. 
Col. 2, 11. 

2 uapore scilicet idoneo Lai, retorto quodammodo limo Bmg 5 fin- 
gere Gel 1 et si scripsi: etsi PMF 8 et si scripsi: etsi PMF 
9 tamen seclusi 10 uaporem, quam uulgo 15 adfirmauit PMF, con- 
firmauit Gel 18 num scripsi: non PMF 19 scitycas PMF 21 ob- 
laquees sed JB 3 , oblaqueasset PMFR 1 22 <uinis item> et unguentis 
Gel, quern sequuntur reliqui 24 perspectae MFBmg: perfectae P uulgo 
ferruginis Bmg: ferrugineis PMF, ferroginis C 



36 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

potius inseruit et inmiscuit carni? tanta quidem concretion e, 
ut incertum haberi possit, utrumne caro animam an carnem 
anima circumferat, utrumne animae caro an anima pareat 
carni. sed etsi magis animam inuehi atque dominari cre- 
dendum est, ut magis deo proximam, hoc quoque ad gloriam 5 
carnis exuberat, quod proximam deo et continet et ipsius 
domirationis compotem praestat. quem enim naturae usum, 
quern mundi fructum, quem elementorum saporem non per 
carnem anima depascitur? quidni? per quarn omni instru- 
mento sensuum fulciatur, uisu auditu gustu odoratu contactu? 10 
per quam diuina potestate respersa est, nihil non sermone 
perficiens, uel tacite praemisso? et serrno enim de organo 
carnis est. artes per carnem, studia ingenia per carnem, opera 
negotia officia per carnem, atque adeo totum uiuere animae 
carnis est, ut non uiuere animae (nil) aliud sit quam a 15 
carne diuertere. sic etiam ipsum mori carnis est, cuius et 
uiuere. porro si uniuersa per carnem subiacent animae, carni 
quoque subiacent. per quod utaris, cum eo utaris necesse est. 
ita caro, dum ministra et famula animae deputatur, consors 
et coheres inuenitur. si temporalium, cur non et aeter- 20 
norum? 

8. Et haec quidem uelut de publica forma humanae con- 
dicionis suffragium carni procurauerim. uideamus nunc de 
propria etiam Christiani nominis forma, quanta huic sub- 
stantiae friuolae ac sordidae apud deum praerogatiua sit, etsi 25 
sufficeret illi, quod nulla omnino anima salutem possit adipisci 
nisi, dum est in carne, crediderit; adeo caro salutis est 
cardo. de qua cum anima deo alligatur, ipsa est, quae efficit, 
ut anima alligari possit. scilicet caro abluitur, ut anima 



3 pareat PMF, appareat Gel 4 etsi Gel: et PMF 10 fulta est 
Gel 15 nil add. JR 3 18 subiacent (alt.) Gel: iacent F, subiaceant 
PM utaris L cum eo utaris., S, utaris PMF 23 suffragium MF, 
euffragia P, <in> suffragiura Gel 27 est (prius) <m. Gel 28 denique 
cum Urs alligatur F, alligitur PM, allegitur B uulgo 29 alligari F, 
alligi PM, allegi JR uulgo scilicet Urs: sed et PMF 



II. De Carnis Eesurrectione 7 9. 37 

emaculetur; caro unguitur, ut anima consecretur; caro signatur, 
ut et anima muniatur; caro maims impositione adumbratur, 
ut et anima spiritu inluminetur; caro corpore et sanguine 
Christ! uescitur, ut et anima de deo saginetur. non possunt 
5 ergo separari in mercede quas opera coniungit. nam et sacri- 
ficia deo grata, conflictationes dico animae, ieiunia et seras 
et aridas escas et adpendices huius officii sordes, caro de 
proprio suo incommodo instaurat. uirginitas quoque et uiduitas 
et modesta in occulto matrimonii dissimulatio et una notitia 

10 eius de bonis carnis deo adolentur. age iam, quid de ea 
sentis, cum pro nominis fide in medium extracta et odio 
publico exposita decertat cum in carceribus maceratur teter- 
rimo lucis exilio penuria mundi squalore paedore contumelia 
uictus, ne sqmno quidem libera, quippe ipsis etiam cubilibus 

15 uincta ipsisque stramentis lancinata, cum iam et in luce orrmi 
tormentorum machinatione laniatur, cum denique suppliciis 
erogatur, enisa reddere Christo uicem moriendo pro ipso, et 
quidem per eandem crucem saepe, nedum per atrociora quo 
que ingenia poenarum? ne ilia beatissima et gloriosissima, 

20 quae potest apud Christum dominum parere debito tanto, 
ut hoc solum debeat ei, quod ei debere desierit, hoc magis 
uincta quo absoluta! 

9. Igitur ut retexam, qu am deus manibus suis ad ima- 
ginem dei struxit, quam de suo adflatu ad similitudinem suae 

25 uiuacitatis animauit, quam incolatui fructui dominatui totius 
suae operationis praeposuit, quam sacramentis suis disci- 
plinisque uestiuit, cuius munditias amat, cuius castigationes 
probat, cuius passiones sibi adpretiat, haecine non resurget, 
totiens dei? absit, absit, ut deus manuum suarum operam, 

so ingenii sui curam, adflatus sui uaginam, molitionis suae 

8 instaurat Gel: instauratur PMF 9 modesta E z , modestia PMFE 1 
10 adolentur Gel: adulentur Bmg, adolantur PMF, adulantur Emj (probat 
Eng] 15 lancinata R, lacinata PMF 17 moriendo ($yll. do in ras.) 
M, moriente P (corr. m. 1} 22 quo FBm<j, quod PM (sed d eras.} 
25 dominatui om. F 26 sacramentis PM de sacramentis F 28 resur- 
geret F 29 absit absit PMF, absit E 



38 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

reginam, liberalitatis suae heredem, religionis suae sacer- 
dotem. testimonii sui militem, Christ! sui sororem, in aeter- 
num destituat interitum. bonum deum nouimus: solum opti 
mum a Christo eius addiscimus. qui, dilectionem mandans 
post suam in proximum, faciet et ipse quod praecepit. diliget 5 
carnem tot modis sibi proximam: etsi intirmam, sed uirtus 
ininfi imitate perficitur: etsi imbecillam , sed m e d i c u m 
non desiderant nisi male habentes: etsi inhonestam, 
sed inhonestioribus maiorem circumdamus hono- 
rem: etsi perditam, sed ego, inquit, ueni, ut quod periitio 
saluum faciam: etsi peccatricem, sed malo mihi, inquit, 
salutem peccatoris quam mortem: etsi damnatam, 
sed ego, inquit, percutiam etsanabo. quid ea exprobras 
carni, quae deum expectant, quae in deum sperant? hono- 
rantur ab illo quibus subuenit. ausim dicere: si haec carni is 
non accidissent, benignitas gratia misericordia omnis uis dei 
benefica uacuisset. 

10. Tenes scripturas, quibus caro infuscatur: tene etiam 
quibus inlustratur; legis cum quaudo deprimitur, adige oculos 
et cum quando releuatur. omnis caro foenum. non hoc 20 
solum pronuntiauit Esaias, sed et: omnis caro uidebit 
salutare dei. notatur in Genesi dicens deus: non mane- 
bit spiritus meus in hominibus istis, quia caro 
sunt. sed et auditur per lohelem: effundam de spiritu 
meo in omnern carnem. apostolum quoque ne de uno 25 

3] cf. Matth. 19, 17; Luc. 18, 19. 4] cf. Matth. 22, 37. 6] II 
Cor. 12, 9. 7] Luc. 5, 31. 9] I Cor. 12, 23. 10] Luc. 19, 10. 
11] Ez. 18, 23. 13] Deut. 32, 39. 20] Es. 40, 6. 22] Gen. 6, 3. 
24] loel 3, 1. 

3 nouimus solum, optimum Rig (sed optimus = bonus, pessimus = 
mains auctori sollemne es) 5 facit Bmg 14 signum interrogations po- 
sui honorantur PMF, <quae> honorantur Gel 15 subuenit? ausim 
uulgo 17 uacuasset F, uacauisset Rmg 20 cum quando PMF, turn 
quando Pam, cum caro Rig releuatur R, reuelatur PMF hoc 
om. Gel; nesdo an inuertendus sit uerborum ordo, ut omnis caro foenum 
post Esaias collocetur 22 deus om. .R 3 



II. De Cam s Kesurrectione 911. 39 

stilo noris, quo carnem plerumque compungit. nam etsi negat 
habitare boni quicquam in carne sua, etsi adfirmat eos, qui 
in carne sint, deo placere non posse, c[uia concupiscat aduer- 
sus spiritum, et si qua alia ita ponit, ut carnis non tarn 
5 actus, sed substantia inhonoretur, dicemus quidem alibi nihil 
proprie carni exprobrari oportere nisi in animae suggillationem, 
quae carnem ministerio sibi subigit, uerum interim et in 
illis litteris Paulus est, cum stigmata Christi in corpore suo 
portat, cum corpus nostrum ut dei templum uitiari uetat, 

10 cum corpora nostra membra Christi tacit, cum monet tollere 
et magnificare deum in corpore nosfcro. itaque si ignominiae 
carnis resurrectionern eius expellunt, cur non dignitates potius 
inducent? quoniam deo magis congruit in salutem redigere 
quod reprobarit interdum, quam in perditionem dedere quod 

15 etiam probarit. 

11. Hucusque de praeconio carnis aduersus inimicos et 
nihilominus amicissimos eius. nemo enim tarn carnaliter uiuit 
quam qui negant carnis resurrectionem. negantes enim poe- 
nam despiciunt et disciplinam. de quibus luculente et para- 

20 cletus per prophetidem Priscam: carnes sunt, et carnem 
oderunt. quam si tanta auctoritas munit, quanta illi ad 
meritum salutis patrocinari possit, numquid etiam dei ipsius 
potentiam et potestatem et licentiam recensere debemus, an 
tantus sit, qui ualeat dilapsum et deuoratum et quibuscumque 

25 modis ereptum tabernaculum carnis reaedificare atque resti- 
tuere? an et aliqua nobis exempla hums sui iuris in publico 
naturae promulgarit? ne qui forte adhuc sciant deum nosse, 

1] cf. Kom. 7, 18. 2] cf. Rom. 8, 8. 3] cf. Gal. 5, 17. 8] cf. 
Gal. 6, 17. 9] cf. I Cor. 3, 1617. 10] cf. I Cor. 6, 15. cf. I 
Cor. 6, 20. 

4 tarn scripsi: tamen PMF 5 actus, sed substantia scripsi: sub 
stantia sed actus PMF 7 et om. R 3 11 si om. F 15 <(aliquando)> 
probauit Parn (ex Vaticano nescio quo) probarit scripsi: probauit 
PMF 19 luculente PM, luculenter FE 25 exeptum F 27 pro 
mulgarit JR 3 , promulgaret PMF, promulgauit Urs et qui F sciant 
*, siciant PMFR 1 , nesciant Urs 



40 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

qui non alia lege credendus est, quam ut omnia posse creda- 
tur, plane apud philosophos habes, qui mundum hunc (non) 
innatum infectumque defendant, sed multo melius, quod omnes 
fere haereses nattim et factum mundum annuentes conditionem 
deo nostro adscribunt. igitur confide ilium totum hoc ex 5 
nihilo protulisse et deum nosti fidendo, quod tantum deus 
ualeat. nam et quidam, infirmiores hoc prius credere, de 
materia potius subiacenti uolunt ab illo uniuersitatem dedi- 
catam secundum philosophos. porro et si ita in uero haberet, 
cum tamen longe alias substantias longeque alias species ex 10 
reformatione materiae diceretur protulisse quam fuisset ipsa 
materia, non minus defenderem ex nihilo eum protulisse, si 
ea protulerat, quae omnino non fuerant. quo enim interest ex 
nihilo quid proferri an ex aliquo, dum quod non fait fiat, 
quando etiam non fuisse nihil sit fuisse? sic et fuisse e con- 15 
trario non nihil est fuisse. nunc etsi interest, tamen utrumque 
mihi adplaudit. siue enim ex nihilo deus molitus est cuncta, 
poterit et carnem in nihilum perductam exprimere de nihilo: 
siue de materia modulatus est alia, poterit et carnem quocumque 
dehaustam euocare de alio. et utique idoneus est reficere qui 20 
fecit: quanto plus est fecisse quam refecisse, initium dedisse quam 
reddidisse, ita restitution em carnis faciliorem credas institutione. 
12. Aspice nunc ad ipsa quoque exempla diuinae potestatis. 
dies moritur in noctem et tenebris usquequaque sepelitur. 
funestatur mundi honor, omnis substantia denigratur. sordent 25 
silent stupent cuncta, ubique iustitium est. [quies rerum] 
ita lux amissa lugetur. et tamen rursus cum suo cultu cum 
f dote cum sole eadem et Integra et tota uniuerso orbi 

1 credatur? plane uulgo 2 non addidi 1 credere om. F de ma 
teria <(de materia)> potius Oehlerus 9 haberet scripsi: haberetur PMF 
10 tamen PMF, tain R 13 fuerat M (n s. u.} 15 e contrario (e s. 
u.} M 17 nihil adplaudit F 18 perductam Urs: productam PMF, 
prodactam Oehlerus 19 modulatus FR^mg (ex Hirsaugiensi) Bmg Gel: 
moderatus PM aliam Bmg 21 fecit: quanto Eng: fecit, quanto uulgo 
22 reddidisse, ita Eng: reddidisse. ita uulgo 24 usque qiiaque (prius 
que s. u. a m. 2} M 25 omni P (corr. R) 26 quies rerum seclusit Rig 



II. De Carnis Resurrectione 1112. 41 

reuiuescit, interficiens mortem suam, noctem, rescindens sepul- 
turam suam, tenebras, heres sibimet existens, donee et nox 
reuiuescat, cum suo et ilia suggestu. redaccenduntur enim 
et stellarum radii, quos matutina succensio extinxerat; redu- 

5 cuntur et siderum absentiae, quas temporalis distinctio exe- 
merat; redornantur et specula lunae, quae menstruus numerus 
adtriuerat. reuoluuntur hiemes et aestates, uerna et autumna 
cum suis uiribus moribus fructibus. quippe etiam terrae de 
caelo disciplina est: arbores uestire post spolia, flores denuo 

id colorare, herbas rursus imponere, exbibere eadem quam ab- 
sumpta sint semina nee prius exhibere quam absumpta. mira 
ratio: de fraudatrice seruatrix; ut reddat, intercipit; ut custo- 
diat, perdit; ut integret, uitiat; ut etiam ampliet, prius 
decoquit. siquidem uberiora et cultiora restituit quam extermi- 

15 nauit. reuera fenore interitu et iniuria usura et lucro damno. 
semel dixerim: uniuersa conditio recidiua est. quodcumque 
conueneris, fuit; quodcumque amiseris, {erit.) nihil non iterum 
est; omnia in statum redeunt cum abscesserint, omnia inci- 
piunt cum desierint. ideo finiuntur, ut fiant; nihil deperit 

20 nisi in salutem. totus igitur hie ordo reuolubilis rerum testatio 
est resurrectionis mortuorum. operibus earn praescripsit deus 
ante quam litteris, uiribus praedicauit ante quam uocibus. 
praemisit tibi naturam magistram, summissurus et prophetiam, 
quo facilius credas pro-phetiae discipulus naturae, quo statim 

25 admittas, cum audieris quod ubique iam uideris, nee dubites 
deum carnis etiam resuscitatorern, quern omnium noris resti- 
tutorem. et utique si omnia homini resurgunt, cui procurata 
sunt, porro non homini nisi et carni, quale est, ut ipsa depe- 
reat in totum, propter quam et cui nihil deperit? 

3 illorum F 4 succensio Bmg Gel: suggestio PM, suggesto F, suc- 
cessio Eng 6 redonantur jR 1 7 uerna Rig: et uerna PMF 10 im 
ponere nescio an corruptum 10 eadem quam M (eadem s. u. a m. 2), 
eadem quae FR uulgo, quam P (corr. It in mg. sec. Hirsaugiensem) 
17 cognoueris Bmg erit addidi 18 L omnia incipiunt, cum desierintj 
ideo finiuntur 2?, ideo finiuntur PMF 25 nee E, ne PMF dubitas 
P (corr. E] 26 quern R 3 , qui PMFR 



42 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

13. Si parum uniuersitas resurrectionem figurat, si nihil 
tale conditio signat, quia singula eius non tarn mori quam 
desinere dicantur nee redanimari sed reformari existimentur, 
accipe plenissiraum atque firmissimum huius spei specimen, 
siquidem animalis est res, et uitae obnoxia et morti: ilium 5 
dico alitem orientis peculiarem, de singularitate famosum, de 
posteritate monstruosum, qui sernetipsum libenter funerans 
renouat, natali fine decedens atque succedens, iterum phoenix 
ubi nemo iam, iterum ipse qui non iam, alius idem, quid 
expressius atque signatius in hanc causam? aut cui alii rei 10 
tale documentum? deus etiam (in) scripturis suis: et florebis 
enim, inquit, uelut phoenix, id est de morte, de funere, 
uti credas de ignibus quoque substantiam corporis exigi posse, 
multis passeribus antestare nos dominus pronuntiauit: si non 
et phoenicibus, nihil magnum, sed homines semel interibunt, is 
auibus Arabiae de resurrectione securis? 

14. Talia interim diuinarum uirium liniamenta non minus 
parabolis operato deo quam locuto, ueniamus et ad ipsa 
edicta atque decreta eius, quo cum maxime diuisionem 
iustam materiae ordinamus: exorsi enim sumus ab auctoritate 20 
carnis, an ea sit, cui dilapsae salus competat, dehinc prose- 
cuti de potentia dei, an tanta sit, quae salutem conferre 
dilapsae rei ualeat; nunc, si probauimus utrumque, uelim 
etiam de causa requiras, an sit aliqua tarn digna, quae resur 
rectionem carnis iiecessariam et rationi certe omni modo debi- 25 
tam uindicet, quia subest dicere: etsi caro eapax restitui, 
etsi diuinitas idonea restituendi, et sic causa restitutionis 
praeesse debebit. accipe igitur et causam, qui apud deum 
discis tam optimum quam et iustum, de suo optimum, de 

11] Ps. 91, 13. 14] cf. Matth. 10, 33 

2 signacula Bmg 8 fenix PMF 9 nemo iam F, iam nemo PM 
11 in add. Eng florebis MF, florebit P uulgo 15 <pronuntiauit simi 
les) et phoenicibus Bmg 19 quo cum maxime = qua ipsa re 20 iustam 
scripsi: istam PMF 23 ualeat scripsi: soleat PMF post ualeat 
leuius distinxi 27 et sic RmgB: etsi PMF, sed Gel 



II. De Carnis Resurrectione 1314. 43 

nostro iustum. nisi enim homo deliquisset, optimum solum- 
modo deum nosset ex naturae proprietate. at nunc etiam 
iustum eum patitur ex causae necessitate, tamen et hoc 
ipso optimum, dum et iustum. et bono enim iuuando et 

5 malo puniendo iustitiam exhibens utramque sententiam bono 
praestat, hinc uindicans istud, inde remunerans illud. sed 
cum Marcione plenius disces, an hoc sit dei totum. interim 
[talis est noster] merito index, quia dominus, merito do- 
minus, quia auctor, merito auctor, quia deus. hinc et ille 

10 nescio quis haereticorum : merito non iudex, non enim domi 
nus, merito non dominus, non enim auctor. nescio iam, si 
deus, qui nee auctor. quod deus, nee dominus, (quod) auc 
tor. igitur si deo et domino et auctori congruentissimum 
est iudicium in hominem destinare de hoc ipso, an 

is dominum et auctorem suum agnoscere et obseruare curarit 
an non, id utique iudicium [resurrectio] expunget. haec erit 
tota causa, immo necessitas resurrectionis, congruentissima 
scilicet deo, destinatori iudicii. de cuius dispositione dispi- 
cias, an utrique substantiae humanae diiudicandae censura 

so diuina praesideat, tarn animae quam et carni, quod enim 
congruet iudicari, hoc competet etiam resuscitari. dicimus 
plenum primo perfectumque credendum iudicium dei, ut ulti- 
mum iam atque exinde perpetuum, ut sic quoque iustum, 
dum non in aliquo minus, ut sic quoque deo dignum, 

85 dum pro tanta eius patientia plenum atque perfectum. atquin 
plenitudinem perfectionemque iudicii nonnisi de totius homi- 
nis repraesentatione constare. totum porro hominem ex utrius- 

4 dum Gel: deum PMF 6 istud om. Gel 1 totum PMF: uotum 
Bmg an hoc sit dei totum intellege: an iustum esse et in iusto bo- 
num diuinitatis plenitudinem complectatur 8 talis est noster seclusi 
noster merito PM, merito noster F 10 dominus^, deus PM 12 <quod> 
auctor Gel: auctor PMF 13 auctori B, non auctori PMF 15 cu 
rarit Gel: curaret PMF 16 id utique scripsi: itaque PMF, utique 
Gel resurrectio seclusi 17 resurrectionis R, rerectionis PMF 18 sci 
licet JR 3 , scilicet et PMFR 1 destinatori scripsi: destinatio PM F iudi 
cii J? 8 , dicis PMFR* 24 dignum deo F 25 atquin scripsi: itaque PMF 



44 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

que substantiae concretione parere, idcircoque in utraque 
exhibendum quern totum oporteat iudicari, qui nisi totus 
utique non uixerit. qualis ergo uixerit, talem iudicatuiri, 
quia de eo, quod uixerit, habeat iudicari. uita est enim causa 
iudicii, per tot substantias dispungenda per quot et functa 5 
est. 

15. Age iam scindant aduersarii nostri carnis animaeque 
contextum prius in uitae administratione, ut ita audeant 
scindere illud etiam in uitae remuneratione. negent operarum 
societatem, ut merito possint etiam mercedum negare. non 10 
sit particeps in sententia caro. si non fuerit et in causa, sola 
anima reuocetur, si sola decedit. at enim non magis sola 
decedit quam sola decucurrit illud, unde decedit. uitam hanc 
dico. adeo autem non sola anima transigit uitam, ut nee 
cogitatus, licet solos, licet non ad effectum per camera 15 
deductos, auferamus a collegio carnis, siquidem in carne et 
cum carne et per camera agitur ab anima quod agitur in 
corde. hanc denique carnis speciem arcem animae etiam 
dominus in suggillatione cogitatuum taxat: quid cogitatis 
in cor di bus uestris nequam? et: qui conspexerit ao 
ad concupiscendum, iam adulterauit in corde. adeo 
et sine opere et sine effectu cogitatus carnis est actus. sed 
etsi in cerebro uel in medio superciliorum discrimine uel 
ubiubi philosophis placet principalitas sensuum consecrata 
est, quod ^spvaov appellatur, caro erit omne animae cogi- 25 
tatorium. numquam anima sine carne est, (quamdiu in carne 
est.) nihil non cum ilia agit, sine qua non est. quaere 

19] Matth. 9, 4. 20] Matth. 5, 28. 

1 concretione Bmg, congregatione PMF 3 iudicatuiri scripsi (cf. 
Wolffl. Arch.f. lat, Lexicogr. II 349): iudicaturi PM, iudicari FE uulgo 
5 dispungendi, per quot et fancta est *(uita)>/0r. 9 operum C 10 mer 
cedum scripsi: mercedem PMF 13 decurrit C 14 sola MFGel: solum P 
15 effectum Gel: adfectumPMF 19 suggillatione G^:sugillationemPMF 
21 <(mulierem)> ad concupiscendum CPam Rig, Oehlerus: sed cf. de anima 
c. 40 et 58 23 uel placet in ras. M 24 ubiubi Gel: ubi PMF 25 ege- 
monicon PMF, hegemonicon Gel 26 quamdiu in carne est Gel: om.PMFB 



II. De Carnis Kesurrectione 1416. 45 

adhuc, an cogitatus quoque per carnem administrantur, qui 
per carnem dinoscuntur extrinsecus. uolutet aliquid anima: 
uultus operatur indicium, facies intentionum omnium specu 
lum est. negent factorum societatem cui negare non possunt 
5 cogitatorum. et illi quidern delinquentias carnis enuinerant: 
ergo peccatrix tenebitur supplicio. nos uero etiam uirtutes 
carnis opponimus: ergo et bene operata tenebitur praemio. 
et si anima est, quae agit et impellit in omnia, carnis 
obsequium est. deum non licet aut iniustum iudicem credi 

10 aut inertem; iniustum, si sociam bonorum operum a praemiis 
arceat, inertem, si sociam malorum a suppliciis secernat, 
cum humana censura eo perfectior babeatur, quo etiam mini- 
stros facti cuiusque deposcit, nee parcens nee inuiden^ illis, 
quominus cum auctoribus aut poenae aut gratiae commu- 

15 nicent fructum. 

16. Sed cum imperium animae, obsequium carni distribui- 
mus, prospiciendum est, ne et hoc alia argumentatione sub- 
uertant, ut uelint carnem secus in officio animae collocare, 
non quasi roinistram, ne et sociam cogantur agnoscere. dicent 

20 enim ministros et socios habere arbitrium ministrandi atque 
sociandi et potestatem suae uoluntatis in utrumque, homines 
scilicet et ipsos; idcirco cum auctoribus merita communicare, 
quibus operam spoil te accommodarint: carnem autem nihil 
sapientem, nihil sentientem per semetipsam, non uelle non nolle 

26 de suo habentem, uice potius uasculi apparere animae, ut 
instrumentum, non ut ministerium. itaque animae f solius 
iudicium praesidere, qualiter usa sit uasculo carnis, uasculum 
uero ipsum non esse sententiae obnoxium, quia nee calicem 
damnari, si quis eum ueneno temperarit, nee gladium ad 

1 administrantur PMF, administrentur Gel 12 quo PMF, quod Gel 
17 et hoc NPam: et ex hoc PMF 18 secus scripsi: sic PMF 19 ne 
et PMF, ne ex hoc C 21 homines scilicet et ipsos: intellege; cum et 
ipsi (sc. ministri) sint homines 23 accommodarint PMF, accommodant 
Gel 26 animae soli iudic<(andae diuinum indicium praesidere fort. (cf. 
43, Iff), animae solius iudicio <iudice>m praesidere Eng 29 damnari 
PMF, damnaris Gel 



46 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

bestias pronuntiari, si quis eo latrocinium fuerit operatus. 
lam ergo innocens caro ex ea parte, qua non reputabuntur 
illi operae malae, et nihil prohibet innocentiae nomine saluam 
earn fieri, licet enim nee bona opera reputentur illi sicut nee 
mala, diuinae tamen benignitati inagis competit innocentes 5 
liberare. beneficos enim debet; optimi est autem, etiam quod 
non debetur offerre. et tamen calicem, non dico uenenarium, 
in quern mors aliqua ructarit, sed frictricis uel archigalli 
uel gladiatoris aut carnificis spiritu infectum, quaero, an minus 
damnes quam oscula ipsoruin? nostris quoque sordibus nubi- 10 
lum uel non pro animo temperatum elidere solemus, quo magis 
puero irascamur. gladium uero latrociniis ebrium quis non 
a domo tota, nedum a cubiculo, nedum a capitis sui officio 
religabit, praesumens scilicet nihil aliud se quam inuidias 
animarum somniaturum urguentium et inquietantium sanguinis is 
sui concubinum? at enim et calix bene sibi conseius et de 
diligentia ministerii commendatus de coronis quoque potatoris 
sui inornabitur aut aspergine florum honorabitur, et gladius 
[bene] de bello cruentus et melior homicida laudem suam 
consecratione pensabit. est ergo et in uascula et in instrumenta 20 
sententiam figere, ut dominorum et auctorum meritis et ipsa 
communicent; ut huic quoque argumentation! satisfecerim, licet 
ab exemplo uacet diuersitas rerum. omrle enim uas uel instru- 
mentum aliunde in usus uenit, extranea omnino materia a sub- 
stantia hominis; caro autem, ab exordio uteri consata conformata 25 
congenita animae, etiam in omni operatione miscetur illi. nam 

1 pronuntiari PMF, pronuntiaris Gel 2 ea om. Gel 4 bonae operae Pam 
6 beneficos (os in ras. F, -us B, -is Gel) enim debet. optimi est autem FB, 
beneficus enim est atque optimus, debet autem PM 1 debetur MF, 
deberetur P 8 ructarit Gel: ructaret PMF frictricis Gel: fictricis 
PMF 12 uero Gel: uel PMF 14 inuidias scripsi (Vorwurfe): 

inuidia PMFR 1 , inludia 2? 3 , inuidiam Rig 17 de coronis B, coronis 
PMF ministri Bmg 18 inornabitur B, inorbitur PM, morbi- 
tur F honorabitur. et uulgo 19 bene seclusi (ex ISirrepsisseuidetur) 
20 est Pam: estne PMF 25 consata PMF, consita H uulgo con- 
firmata F 



II. De Carnis Besurrectione 16 17. 47 

etsi uas uocatur apud apostolum, quod iubet iii honore tractare, 
eadem tamen ab eodem homo appellate exterior, ille scilicet 
limns, qui prior titulo h.ominis incisus est, non calicis aut 
gladii aut uasculi ullius. uas enim capaeitatis nomine dicta 
5 est, qua animam capit et continet, homo uero de communione 
naturae, quae earn non instrumentum in operationibus prae- 
stat, sed ministerium. ita et [ministerium] tenebitur iudicio, 
ut de suo nihil sapiat, quia portio est eius, quae sapit, non 
suppellex. hoc et apostolus, sciens nihil carnem agere per 

10 semetipsam quod non animae deputetur, nihilominus pecca- 
tricem iudicat carnem, ne eo, quod ab anima uideatur impelli, 
iudicio liberata credatur. sic et cum aliquas laudis operas 
carni indicit: glorificate, tollite deum in corpore 
uestro, certus et hos conatus ab anima agi, idcirco tamen 

15 et carni eos mandat, quia et illi fructum repromittit. alioquin 

nee exprobratio competisset in alienam culpae nee adhortatio 

in extraneam gloriae; et exprobratio enim et exhortatio uacarent 

erga carnem, si uacaret et merces, quae in resurrectione captatur. 

17. Simplicior quisque fautor sententiae nostrae putabit 

o carnem etiam idcirco repraesentandam esse iudicio, quia aliter 
anima non capiat passionem tormenti seu refrigerii, utpote 
incorporalis. hoc enim uulgus existimat. nos autem animam 
corporalem et hie profitemur et in suo uolumine probauimus, 
habentem proprium genus [substantiae] soliditatis, per quam 

as quid et sentire et pati possit. nam et nunc animas. torqueri 
fouerique penes inferos, licet nudas, licet adhuc exules carnis, 

1] cf. I Thess. 4, 4. 2] cf. I Thess. 4 8. 10] cf. Eom. 8, 3. 
13] I Cor. 6, 20. 

1 quod scripsi: quam PMF tractare PMF, tractari G-el 2 appel- 
latur exterior PMF, exterior appellatur Gel 6 praestat PMF, habet 
Gel 1 ministerium sedusi 8 ut PMF, etsi Gel 9 suppellex PM, 
supellex F. supplex Bmg 13 glorificate, <inquit, et> tollite Pam 14 co 
natus MFR 3 , coronatus PR 1 15 repromittit S, repromittunt PMF 
16 culpam Bmg 17 gloriam Bmg 22 autem om. F 23 probauimus 
M. Schanz (R. L. G. Ill, 292): probanius PMF 24 substantiae *e- 
clusi: substantiuae Rhig-, substantiae <ac> soliditatis Eng 



48 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

probabit Lazari exemplum. dedi igitur aduersario dicere: 
ergo quae habet corpulentiam propriam de suo sufficiet ad 
facultatem passionis et sensus, ut non egeat repraesentatione 
carnis. immo eatenus egebit, non qua sentire quid sine carne 
non possit, sed qua necesse est illam etiam cum carne sen- & 
tire, quantum enim ad agendum de suo sufficit, tantum et 
ad patiendum. ad agendum autem minus de suo sufficit. 
habet enim de suo solummodo cogitare uelle cupere dispo- 
nere, ad perficiendum autem operam carnis expectat. sic ita- 
que et ad patiendum societatem carnis expostulat, ut tarn w> 
plene per earn pati possit quam sine ea plene agere non 
potuit. et ideo in quae de suo sufficit, eorum interim senten- 
tiam pendit, concupiscentiae et cogitatus et uoluntatis. porro 
si haec satis essent ad plenitudinem meritorum, ut non 
requirerentur et facta, sufficeret in totum anima ad perfec- 15 
tionem iudicii, de his iudicanda, in quae agenda sola suffe- 
cerat. cum uero etiam facta deuincta sint meritis, facta au 
tem per carnem administrentur, iam non sufficit animam sine 
carne foueri siue cruciari pro operibus etiam carnis. etsi habet 
corpus, etsi habet membra, proinde illi non sufficiunt ad sen- 20 
tiendum quam nee ad agendum perfecte. idcirco pro quo 
modo egit, pro eo et patitur apud inferos, prior degustans 
iudicium, sicut prior induxit admissum, expectans tamen et 
carnem, ut per illam etiam facta compenset, cui cogitata 
mandauit. denique haec erit ratio in ultimum finem destinati ** 
iudicii, ut exhibitione carnis omnis diuina censura perfici 
possit. alioquin non sustineretur in finem, quod et nunc 
animae decerpuntur apud inferos. [si solis animabus destinaretur.] 
18. Hucusque praestructionibus egerim ad muniendos sen 
sus omnium scripturarum, quae carnis recidiuatum pollicentur. so 

1 probabit PMF, probauit Gel 2 sufficiat F 4 qua FM*, quia PME 1 
5qua,FJR 3 .qma,PMR i 6etiamad<7 19 carnis, etsi uulgo 20 proinde scripsi: 
quae proinde PMF 21 quam nee scripsi: necPJf.F,<(plene, quemadmodum> 
nee Gel reliqui quo PM : quoquo FPam Rig Oehlerus 21 sustinuerunt JP 
28 decerpuntur (id est carpuntur, puniuntur) PMF, decerpunt Gel reli 
qui si destinaretur seel. Eng ut interpretamentum uocabuli alioquin 



II. De Carnis Resurrectione 1718. 49 

cui cum tot auctoritates iustorum patrociniorum procurent, 
honores dico substantiae ipsius, turn uires del, turn exempla 
earurn, turn rationes iudicii et necessitates ipsius, utique 
secundum praeiudicia tot auctoritatum scripturas intellegi 
5 oportebit, non secundum ingenia haereticorum, de sola incre- 
dulitate uenientia, quia incredibile habeatur restitui substantiam 
iateritu subductam, non quia et substantiae ipsi inemeri- 
bile sit aut deo impossibile aut iudicio inhabile. plane 
incredibile, si nee praedicatum diuinitus fuerit; nisi quod 

10 etsi praedicatum id a deo non fuisset, ultro praesumi debuisset, 
ut propterea non praedicatum, quia tot auctoritatibus praeiudi- 
catum. at cum diuinis quoque uocibus personat, tanto abest, 
ut aliter intellegatur quam desiderant ilia, a quibus etiam 
sine diuinis uocibus persuadetur. uideamus igitur hoc pri- 

15 mum. quonam titulo spes ista proscripta sit. unum, opinor, 
apud omnes edictum del pendet: resurrectio mortuorum. 
duo uerba expedita decisa detersa, ipsa conueniam. ipsa 
discutiam, cui se substantiae addicant. cum audio resurrec- 
tionem homini inminere, quaeram necesse est, quid eius 

20 cadere sortitum sit, siquidem nihil resurgere expectabit 
nisi quod ante succiderit. qui ignorat carnem cadere per 
mortem, potest earn nee stantem nosse per uitam. sententiam 
dei natura pronuntiat: terra es et in t err am ibis, et 
qui non audit, uidet: nulla mors non ruina membrorum. 

25 hanc corporis sortera dominus quoque expressit, cum ipse 
substantia indutus diruite, inquit, tern pi urn istud, et 
ego ill ud triduo resuscitabo. ostendit enim, cuius sit 

23] Gen. 3, 19. 26] loh. 2, 19. 27] cf. loh. 2, 21. 

1 tot auctoritates iustorum R 3 , tota auctoritate si iustorum PMFR^ 
1 et PMF, aut Gel 8 inhabile S, inhabitabile PMF 9 praedica 
tum FGel: praeiudicatum PM 12 personet Rig 14 persuadetur 
Gel: persuadeatur PMF, persuadebatur Eng 15 titulo MF, stilo PC 
20 sortitum sit PM, sortitum F 23 sententiam dei terra es et in terram 
ibis natura pronuntiat fort. 24 audit PF, audiit M, audiuit Pam mern- 
brorum PMF, membrorum est B 25 cum om. Gel ipse Eng: ipsa PMF 

XXXXVII. Tert. III. 4 



50 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

dirui, cuius elidi, cuius iacere, cuius et releuari et resuscitari. 
quamquam et animam circumferret trepidantem usque ad 
mortem, sed non cadentem per mortem, quia et scriptura 
de corpore, inquit. suo dixerat. atque adeo caro est, quae 
morte subruitur, ut exinde a cadendo cadauer renuntietur. 5 
anima porro nee uocabulo cadit, quia nee habitu ruit. atquin 
ipsa est, quae ruinam corpori infert, cum efflata est. sicut 
ipsa est, quae illud de terra suscitauit ingressa. non potest 
cadere quae suscitauit ingressa; non potest mere quae elidit 
egressa. artius dicam: ne in somnum quidem cadit anima 10 
cum corpore, ne turn quidem sternitur cum came, sed- 
enim agitatur in somnis et iactitatur; quiesceret autem, 
si iaceret. ita nee in ueritate mortis cadit quae nee in 
imagine ems ruit. sequens nunc uocabulum mortuorum 
aeque dispice. cui substantiae insidat. quamquam in hac 15 
materia admittamus interdum mortalitatem animae assignari 
ab baereticis, ut, si anima mortalis resurrectionem con- 
secutura est, praeiudicium sit et carni non minus mortali 
resurrectionem communicaturae, sed nunc proprietas uocabuli 
uindicanda est suae sorti. iam quidem eo ipso, quod resur- 20 
rectio caducae rei est, id est carnis, eadem erit et in nomine 
mortui. [quia caducae rei est resurrectio quae dicitur mortu 
orum] sic et per Abraham, patrem fidei, diuinae familiar! - 
tatis uirum, discimus. postulans enim Sarrae humandae locum 
de filiis Heth: date ergo, inquit, mihi possessionem25 

2] cf. Matth. 26, 38. 4] loh. 2, 21. 25] Gen. 23, 4. 

1 cuius et PMF, eius et Pam 2 circumferret Pam: circumferet FM, 
circumferat P 5 enuntietur Gel 6 atqui C 8 suscitauit J2 3 , susci- 

tabit PMFW ingressa M (syll. in in ras.}, egressa P (corr. m. 1) 
non potest ingressa om. P (add. in mg. R ex Hirsaugiensi) M (add. 
in mg. m. 2) 9 suscitauit JP, suscitabit Pam 11 sedenira PMF, 
etenim C 12 si iaceret PMF, si iaceret et iaceret, si caderet, B reliqui 
13 ue ritate PMF, ueritatem Gel 14 imagine PMF, imaginem Gel 
21 rei istud est carnis -MF 22 quia mortuoruin seclusi 24 sarrae 
PM, sarae F 25 Heth E, eth PMF, Cheth Gel 



II. De Carnis Resurrectione 1819. 51 

sepulcri uobiscum, et humabo mortuum me urn, 
carnem scilicet, neque enim animae humandae spatium deside- 
rasset, et si aniina mortalis crederetur, et si raortuus dici 
mereretur. quodsi mortuus corpus est, corporum erit resur- 
5 rectio, cum dicitur mortuorum. 

19. Et haec itaque dispectio tituli et praeconii ipsius, fidem 
utique defendens uocabulorum, illuc proficere debebit, ut. si 
quid diuersa pars turbat obtentu figurarum et aenigmatum, 
manifestiora quaeque praeualeant et [de] incertis certiora 

10 praescribant. nacti enim quidam sollemnissimam eloquii pro 
phetic! formam, allegoric! et figurati plerumque, non tamen 
semper, resurrectionem quoque mortuorum manifesto adnun- 
tiatam in imaginariam significationem distorquent, adseuerantes 
ipsam etiam mortem spiritaliter intellegendam. non enim hanc 

is esse in uero. quae sit in medio. discidium carnis atque 
animae, sed ignorantiam dei. per quam homo mortuus deo 
non minus in sepulcro iacuerit quam in errore. itaque et resur 
rectionem earn uindicandam. qua quis adita ueritate redani- 
matus et reuiuificatus deo ignorantiae raorte discussa uelut 

so de sepulcro ueteris hominis eruperit, quia et dominus scribas 
et Pharisaeos sepulcris dealbatis adaequauerit. exinde ergo 
resurrectionem fide consecutos curn domino esse, cum eum 
in baptismate induerint. hoc denique ingenio etiam in conlo- 
quiis saepe nostros decipere consuerunt, quasi et ipsi resur- 

25 rectionem carnis admittant. uae , inquiunt. ( qui non in hac 
carne resurrexerit ; ne statim illos percutiant, si resurrectionem 
statim abnuerint. tacite autem secundum conscientiam suam 

20] of. Eph. 4, 22; Col. 3, 9. 21] cf. Mattli. 23, 27. 

1 mortuum meuin Gel: mortuain ineam PMFC 4 mortuum B 
7 si quid diuersa pars FB, si qua pars diuersa PM 9 praeualeatur 
F de serlusi (irrepsisse uidetur ex 54 2} 10 praescribatur F 
14 mortem om. P (add. R ex Hirsaugiensi) 15 discidium FGel: dis- 
sidiurn PM 17 ordinem uerborum inuerti: in errore iacuerit quam in 
sepulcro PMF 18 adita ^ 3 , ad.iita PMFR*- 19 morte M (in ras.) 
22 cum eum in baptismate B, cum baptisma PMF 24 consuerunt PM, 
consueuerunt F 

4" 



52 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

hoc sentiunt: uae, qui non, dum in hac came est, cogno- 
uerit arcana haeretica; hoc est enim apud illos resurrectio. 
sed et plerique ab excessu animae resurrectionem uindi- 
cantes de sepulcro exire de saeculo euadere interpretantur, 
quia et saeculum mortuorura sit habitaculum. id est igno- 5 
rantium deum, uel etiam de ipso corpore, quia et corpus 
nice sepulcri conclusam auimam in saecularis uitae morte 
detineat. 

20. Ob huiusmodi igitur couiecturas priraam praestmctionem 
eorum depellara, qua uolunt omnia prophetas per imagines 10 
contionatos; quando, si ita esset, ne ipsae quidem imagines 
distingtii potuissent, si non et ueritates praedicatae fuissent, 
ex quibus imagines deliniarentur. atque adeo si omnia figurae, 
quid erit illud, cuius figurae? quomodo speculum obtendes, 
si nusquam est facies? adeo autem non omnia imagines sed 15 
et ueritates, nee omnia umbrae sed et corpora, ut in ipsuni 
quoqiie dominum insigniora quaeque luce clarius praedicarentur. 
nam et uirgo concepit in utero non figurate, et peperit 
Emmanuhelem, nobiscum deum, [lesum] non oblique; et si 
oblique accepturum uirtutem Damasci et spolia Sarnariae , 20 
sed manifesto uenturum in indicium cum presbyteris et 
principibus populi . nam et tumultuatae sunt gentes in 
persona Pilati, et populi meditati sunt inania in per 
sona Israhelis; astiterunt reges terrae, Herodes, et a-r- 
chontes congregati sunt in unum, Annas et Caiphas, 25 
aduersus dominum et adnersus Christum eius. qui 
et tamquam on is ad iugulationem adductus est, et 
tamquam agnus ante tondentem, scilicet Herodem. 
sine uoce -- sic non aperuit os suum -- dorsum suum 

18] cf. Es. 7, 14; Matth. 1, 23. 20J cf. Es. 8, 4. 21] cf. Es. 
3, 14. 22] Ps. 2, 1-^2. 27] Es. 53, 7. 29] cf. Es. 50, 6. 

6 uel om. F 8 detinebat Gel 13 diliniarentur M 14 obtendas 
P (corr. R) 19 deum Pam: dominum PMF Icsuni seclusi 22 prin 
cipibus PMF, archontibns Gel 27 iugulationem PMF, uictiraam Gel 
28 tondentem <se> Gel 29 sine uoce; sic non aperuit os suum; dorsum 
uulgo: rectius distinxil Eng suum (prius) om. F 



II. De Carnis Resurrectione 1921. 53 

ponens ad flagella et maxillas in palmas et faciem non auer- 
tens a sputaminum iaculis; deputatus etiam inter iniquos, 
perfossus manus et pedes, sortem passus in uestimento et 
potus amaros et capitum inridentium nutus, triginta argenteis 
6 adpretiatus a proditore. quae hie figurae apud Esaiam, quae 
imagines apud Dauid, quae aenigmata apud Hieremiam, ne 
uirtutes quidem eius per parabolas profatos? aut numquid 
nee oculi patefacti sunt caecorum, nee inclaruit lingua muto- 
rum, nee manus aridae et genua dissoluta reualuerunt, nee 

10 claudi salierunt ut ceruus? quae si et spiritaliter quoque 
interpretari solemus secundum comparationem animalium uiti- 
orum a domino remediatonim, cum tamen et carnaliter adim- 
pleta sunt, ostendunt prophetas in utramque speciem prae- 
dicasse, saluo eo, quod plures uoces eorum nudae et simplices 

is et ab omni allegoriae nubilo purae defendi possunt: ut cum 
exitus gentium et urbium resonant, Tyri et Aegypti et Baby- 
lonis (et) Idumaeae et Cartaginensium nauium, ut cum ipsius 
Israhelis plagas aut uenias, captiuitates, restitutiones ultimaeque 
dispersionis exitum perorant. quis haec interpretabitur magis 

20 quam recognoscet? res in litteris tenentur, ut litterae in 

rebus leguntur. ita non semper nee in omnibus allegorica 

forma est prophetici eloquii, sed interdum et in quibusdam. 

21. Si ergo interdum et in quibusdam, inquis. cur non 

et in edicto resurrectionis spiritaliter intellegendae? quoniam 

25 quidem plurima ratio intercedit. primo enim quid facient 
tot alia instrumenta diuina, ita aperte corporalem conte- 
stantia resurrectionem, ut nullam admittant figuratae signifi- 

2] cf. Es. 53, 12. 3J cf. Ps. 21, 17. 19. 4] cf. Ps. 68, 22; 
cf. Ps. 21, 8; cf. Zach. 11, 12. Matth. (Hier.) 27, 9. (cf. adu. Marc. IV, 40) 
8] cf. Es. 35, 56. 17] cf. Eg. 23, 1. 

I in FM, ad Puulyo 2 sputaminum iaculis PMF, foeditate sputaminum 
Pam 4nu*tusM 7 praefatos C 10 clodi Gel si et PM, etsi FR 
15 possunt PMF, possint Gel 17 <et> Idumaeae Gel: idumaeae 
PMF cartaginensium PF carthaginiensium MEG 20 litterae JS, 
terrae PMF 21 leguntur PMF, legantur Gel 26 tot alia PMF, 
tot ac talia Gel reliqui 



54 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cantiae suspicionem? et utique aequum sit, quod et supra 
demandauimus, incerta de certis et obscura de manifestos 
praeiudicari, uel ne inter discordiarn certorum et incertorum, 
manifestorum et obscurorum fides dissipetur, ueritas pericli- 
tetur, ipsa diuinitas ut inconstans denotetur. tune, quod 5 
uerisimile non est. ut ea species sacramenti, in quam fides 
tota committitur, in quam disciplina tota conititur, ambigue 
adnuntiata et obscure proposita uideatur. quando spes resur- 
rectionis, nisi manifesta de periculo et praemio. neminem 
ad eiusmodi praesertim religionem, publico odio et hostili 10 
elogio obnoxiam, persuaderet. nullum opus certum est mer- 
cedis incertae, nullus timor iustus est periculi dubii. et inerces 
autem et periculum in resurrectionis pendet euentu. et si 
temporalia et localia et personalia dei decreta atque iudicia in 
urbes et geutes et reges tarn aperte prophetia iaculata est, 15 
quale est. ut aeternae dispositiones eius et uniuersales in omne 
hominum genus lucem sui fugerint? quae quaiito maiora. 
tanto clariora esse deberent, ut maiora crederentur. et puto deo 
nee liuorem nee dolurn nee inconstantiam nee lenocinium 
adscribi posse, per quae fere promulgatio maiorum cauillatur. 20 

22. Post liaec ad illas etiam scripturas respiciendum est, 
quae non sinunt resurrectionem secundum animales istos, ne 
dixerim spiritales. aut hie iam in ueritatis agnitione praesumi 
aut ab excessu statim uitae uindicari. cum enim et tempora 
totius spei fixa sint sacrosancto stilo, in aduentu, opinor 25 
Christi, - - nee liceat earn ante constitui, uota nostra suspi- 
rant saeculi huius occasum, in transitum mundi quoque, ad 
diem domini magnum, diem irae et retributionis, diem ulti- 
28] cf. Es. 13, 13; Soph. 2, 2; Os. 9, 7. 

3 ut ne Eng 5 tune MFR 1 , turn PR 3 uulgo 6 spes sacramenti 
de la Cerda 8 adnuntiata E, adnuata PMF, adnutata susp. Eng 
13 et si PMF, sed et si B, et <postremo> si fort. 15 aperte Lat: 
aperta PMF 17 hominum PM, humanum F 20 ferre PM 25 in 
aduentu PMF, in aduentum C uerba in aduentu, opinor, Christi quae 
in libris mss. paulo infra post constitui leguntur, hue transtuli 26 con 
stitui PMF, constitui<quam> Gel reliqui 27 saeculi PMF. <in> saeculi 
Gel reliqui in transitum sensu finali 



II. De Carnis Resurrectione 2122. 55 

mum et occultum nee ulli praeter patri notum, et tamen 
signis atque portentis et concussionibus elementorum et conflic- 
tationibus nationum praenotatum. euoluerem prophetias, si 
dominus ipse tacuisset -- nisi quod et prophetiae uox erant 
5 domini - - sed plus est, quod illas suo ore consignat. inter- 
rogatus a discipulis, quando euentura essent quae interim 
de templi exitu eruperat, ordinem temporum primo ludai- 
corum usque ad excidium Hierusalem, dehinc communium 
usque ad conclusionem saeculi digerit. nam posteaquam edixit: 

10 et tune erit Hierusalem conculcatui nationibus, 
donee adimpleantur tempora nationum, adlegen- 
darum scilicet a deo et congregandarum cum reliquiis Israhelis, 
inde iam in orbem et in saeculum praedicat secundum lohelem 
et Danihelem et uniuersum concilium prophetarum futura sign a 

ia in sole et luna et in stellis, conclusionem nationum, 
cum stupore sonitus maris et motus refrigescentium 
hominum prae metu et expectatione eoruin, quae im- 
mineant orbi terrae. uirtutes enim. inquit, caelorum 
commouebuntur, et tune uidebunt filium hominis ueni- 

20 entem in nubibus cum plurimo potentatu et gloria, ubi 
autem coeperint ista fieri, emergetis et eleuabitis 
capita uestra, quod redemptio uestra adpropinqua- 
uerit. et tamen adpropinquare earn dixit, non adesse iam, 
et cum coeperint ista fieri, non cum facta fuerint, quia 

25 cum facta fuerint, tune aderit redemptio nostra, quae eo 
usque adpropinquare dicitur, erigens interim et excitans animos 
ad proximum iam spei fructum, cuius etiam parabola subte- 
xitur tenerescentium arborum in caulem, floris et dehinc frugis 

1] cf. Act. 1, 7. 5] cf. Luc. 21, 7. 7] cf. Luc. 21, 924. 8] cf. 
Luc. 21, 2528. 10] Luc. 21, 24. 14] Luc. 21, 2526. 18] Luc. 
21, 2628. 27] cf. Luc. 21, 2981. 

1 praeter PMF, praeterquara R uulgo 5 est om PR 1 1 eruperat 
PMF, eruperant Gel 9 digerit Gel: dirigit PMF 11 adlegendarum 
PMF, adlegandaium Gel 12 reliquo Gel 15 <(in)> luna Pam con 
clusionem PMF (graece: oovo^), conlisionem Pam 28 et <florem)> de 
hinc Oehlerus 



56 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

antecursorem. ita et uos, cum uideritis omnia ista 
fieri, scitote in proximo esse regnum dei. uigilate 
ergo omni in temp ore, ut digni habeamini ef fug ere 
omnia ista et stetis ante f ilium ho minis, utique per 
resurrectionem, omnibus ante transactis. ita etsi in agnitione 5 
sacramenti fruticat, sed in domini repraesentatione florescit 
atque frugescit. quis ergo dominum tarn intempestiue, tam 
acerbe excitauit iam a dextera dei ad confringendam terrain 
secundum Esaiam, quae. puto, adhuc Integra est? quis ini- 
micos Cbristi iam subiecit pedibus eius secundum Dauid, 10 
quasi uelocior patre, omni adhuc populariuni coetu reclamante 
Christianos ad leonem ? quis caelo descendentem lesum talem 
conspexit qualem ascendentem apostoli uiderant secundum 
angelorum constitutum? nulla ad hodiernum tribus ad tribum 

O 

pectora ceciderunt, agnoscentes quern pupugerunt, nemo adhuc 15 
excepit Heliam, nemo adhuc fugit antichristum. nemo adhuc 
Babylonis exitum fleuit: est iam, qui resurrexerit, nisi (quod) 
haereticus. exii{, plane iam de corporis sepulcro etiamnunc 
febribus et ulceribus obnoxius, et conculcauit iam inimicos 
etiamnunc luctari habens cum mundi potentibus, et utique 20 
iam regnat etiamnunc Caesari quae sunt Caesaris debens. 

23. Docet quidem apostolus Colosensibus scribens mortuos 
fuisse nos aliquando, alienates et inimicos sensus domini, 
cum in operibus pessimis agebamus, dehinc consepultos Christo 
in baptism ate et conresuscitatos in eo per fidem efficaciae dei, 25 
qui illurn suscitarit a mortuis: et. uos cum mortui esse- 

11 Luc. 21, 31. 2] Luc. 21, 36. 8] cf. Es. 2, 19. 10] cf. Ps. 
109, 1. 13] cf. Act. 1, 11. 14] cf. Zach. 12, 12. 15] cf. Zach. 12, 10. 
16] cf. Mai. 4, 5; cf. Apoc. 12, 6. 17] cf. Apoc. 18, 9. 20] cf. Eph. 6, 12. 
21] cf. Matth. 22, 21. 23] cf. Col. 1, 21. 24] cf. Col. 2, 12. 26] Col. 2, 13. 
3 in tempore MF, tempore P uulgo tempore, <orantes,> ut fort. di- 
gnemini Gel 6 fruticat sed Pam: fructificasset PMF 1 intempestiue 
FR, intempestatiue PM S a dextera scripsi: ad dexteram PMF 
11 clamante Gel 15 pupugerunt. nemo uulgo 17 est P$1F, <et> est 
Gel quod addidi 20 potentibus. et uulgo 21 debent P (corr. 22), 
debens M (s in ras.) 22 colosensibus PMF, Colossensibus R uulgo 
26 suscitarit R, suscitaret PMF 



II. De Carnis Resurrectione 2223. 57 

t i s delicti set praeputiatione c a r n i s u e s t r a e, u i u i f i- 
cauit cum eo, donatis uobis omnibus delicti s, et 
rursus: si cum Chris to mortui estis ab elementis 
mundi, quomodo quasi quid am uiuentes in rnundo 
s sententiam fertis? sed cum ita nos mortuos faciat spirita- 
liter, ut tamen et corporaliter quandoque morituros agnoscat, 
utrque et resuscitates proinde spiritaliter deputans aeque non 
negat etiam corporaliter resurrecturos. denique: si re SUIT e- 
xistis, inquit, cu m Christ o, ea quae sursum suntquae- 

10 rite, ubi est Christus in dexter a dei reside ns; ea 
quae sursum sunt sapite ? non quae deorsum. ita 
animo ostendit resurgere, quo solo adhuc possumus caelestia 
adtingere. quae non quaereremus nee saperemus. si possidere- 
mus. subicit etiam: mortui enim estis, scilicet delictis. 

15 non uobis etuitauestraabsconditaestcumChiisto 
in deo. nondum ergo adprehensa est quae abscondita est. 
sic et Johannes: et nondum. ait, manifestaturn est, quid 
futuri sumus. scimu t s quia, si m a nifestauer it, simi 
les eius erimus. tanto abest, ut sirnus iam quod nescimus, 

20 utique scituri, si iam essemus. adeo contemplatio est spei in 
hoc spatio per fidem, non repraesentatio, nee possessio sed 
expectatio. de qua spe et expectation e Paulus ad Galatas: 
nos enim spiritu ex fidespemiustitiae expect am us. 
non ait tenemus ; iustitiae 1 autem dei dicit ex iudicio, quo 

25 iudicabitur de mercede. ad quam pendens et ipse, cum Phili- 
pensibus scribit: si qua, inquit, concurram in resuscita- 



3] Col. 2, 20. 8] Col. 3, 12. 14] Col. 3, 3. 17] I loh. 3, 2. 
23] Gnl. 5, 5. 26] Phil. 3, 11-12. 

] <(in> delictis Gel praeputio Gel 3 estis M, essetis PF 4 quasi 
quidam Pam: quidam quasi PMF 15 uobis N Pam: nobis PMF et 
uita (7, sed uita PMF 18 sumus PMF, simus Gel manifestatus fuerit C 
19 eius FM. ei P 20 utique essemus om. P (add. E in mg. ex 
Hirsaugiensi) 21 repraesentatio (7, praesentatio PMF 25 iudicabitur 
PMF, iudicabimur B quam (ex quas) PM 25 philipensibus PM, 
philippensibus Fuulg? 26 resuscitationem PMF, resurrectionem Gel 



58 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

tionem, quae a mortuis, non quia iam accepi aut 
consummatus sum. et utique crediderat et omnia sacra- 
menta cognouerat, uas electionis, doctor nationum, et tamen 
adicit: persequor autem, si adprehendam, in quo 
sum adprehensus a Christo. et amplius: ego me, 5 
fratres, non puto adprehen disse: unum plane, obli- 
tusposteriorum in prior a meextendens secundum 
scopum persequor ad palmam incriminationis, per 
quam concurrerem; utique in resuscitationem a mortuis, 
suo tamen tempore, sicut ad Galatas: bene autem facien- 10 
tes ne taedeat, tempore enim suo metemus, sicut 
et ad Tirnotheum de Onesiphoro: det illi do minus inue- 
nire misericordiam in illo die. in quern diem ac tempus 
et ipsi praecipit custodire mandatum inmaculatum inre- 
prehensibile, in apparentiam domini lesu Christi, 15 
quam suis tempo ribus ostendet beatus et solus 
potentator et rex regnantium, de deo dicens. de quibus 
temporibus et Petnis in Actis: paeniteat itaque uos et 
respicite ad abolenda delicta uestra, uti tempora 
uobis superueniant refrigerii ex persona dei, et 20 
mittatpraedesignatum nobis Christum, quern opor- 
tet accipere caelos ad usque tempora exhibitionis 
omnium, quae locutus est deus ore sanctorum 
pro phetarum. 

24. Quae haec tempora, cum Thesalonicensibus disce. legi- 25 
mus enim: qualiter conuersi sitis ab idolis ad ser- 
uiendum uiuo et uero deo et ad expectandum a 
3] cf. Act. 9, 15. cf. I Tim. 2, 7. 4] Phil. 3, 1214. 10] Gal. 
6, 9. 12] II Tim. 1, 18. 14] I Tim. 6, 1415. 18] Act. 3, 1921. 
26] I Thess. 1, 9-10. 

1 quae PMF, quae est C 5 et Eng: eo PMF 9 resuscitationem PM, 
resurrectionem F 12 honesifero PM, hone si foro F 17 potentator PMF, 
potens B regnantium<et dominus dominantium> Gel reliqui 18 paeni 
teat itaque MFC, paeniteat P 19 respicite PMF, resipiscite Erasmus 
21 nobis PMF, uobis Pam 22 ad (s. u. a m. 1) F 25 quae haec 
MR 3 (ex Gorziensi, ni fallor): quae PR 1 , et haec F thesalonicensi- 
bus P, thessalonicensibus MF 27 ad om. F e caelis Pam 



II. De Carnis Eesurrectione 2324. 59 

caelis f ilium eius, quern suscitauit ex mortuis, 
lesum. et rursus: quae enim spes nostra uel gaudium 
uel exultationis corona, quam ut et uos coram 
domino nostro lesu Christo in aduentu ipsius? 

5 item: coram deo et patre nostro in aduentu domini 
nostri lesu Christ! cum uniuersis sanctis eius. 
de quorum dormitione minus maerenda docens simul et tem- 
pora resurrectionis exponit : si enim credimus, quodlesus 
mortuus sit et resurrexerit, sic et deus eos, qui 

10 dormierunt per lesum, adducet cum ipso. hoc enim 
dicimus uobis in sermone domini, quod nos, qui 
uiuimus,quiremanemus in aduentum domini nostri, 
non praeueniemus eos, qui dormierunt. quoniam 
ipse dominus in iussu et in uoce archangeli et 

15 tuba dei descend et de caelo; et mortui in Christo 
primi resurgent, deindenos, quiuiuimus, quiesimul 
cum illis tollemur in nubibus obuiam Christo in 
aerem et ita semper cum domino erimus. quae uox 
archangeli, quae tuba dei audita iam, nisi forte in cubiculis 

20 haereticorum? nam etsi tuba dei euangelicus sermo dici potest, 
qui illos iam uocarit, sed aut mortui erunt iam corporaliter, 
ut resurrexerint, et quomodo uiuunt? aut in nubes erepti, 
et quomodo hie sunt? miserrimi reuera, ut apostolus pronun- 
tiauit, qui in ista tantum uita sperantes habebuntur, exclu- 

5 dendo, dum praeripiunt, quod post illam repromittitur, frustrati 
circa ueritatem non minus quam Phygelus et Hermogenes. 
et ideo maiestas spiritus sancti perspicax eiusmodi sensuum 

2] I Thess. 2, 19. 5] I Thess. 3, 13. 8] I These. 4, 14-17. 
23] cf. I Cor. 15, 19. 26] cf. II Tim. 1, 15. 

3 quam jit etj uos BMF, quam ut uos P72 1 quam uos JB 3 4 do 
mino MF., domino deo Puulgo 4 aduentu I?, aduentum PMF 5 aduentu 
F, aduentum PM 1 maerenda PMF, miseranda Gel reliqui 8 exponit 
FM, exponit dicens Puulyo 9 resurrexit S 11 domini N Pam: 
dei PMF 16 lacunam signaui: qui <(remanemus> fort. (= ol rcepcXei- 
nojxevoi) 21 uocarit Pam: uocaret PMF 24 excludendi C (probat Eng) 
25 praeripiunt quod uulgo 26 phigelus PMF 



50 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et in ipsa ad Thesalonicenses epistola suggerit: de tempo- 
ribus autem et temporum spatiis, fratres, non est 
necessitas scribendi uobis. ipsi enim certissime 
scitis, quod dies domini quasi fur nocte ita adue- 
niet. cum dicent pax 1 et tut a sunt omnia , tune 5 
illis repentinus insistet interitus. et in secunda 
pleniore sollicitudine ad eosdem: obsecro uos, fratres, 
per aduentum domini nostri et congregationem 
nostram ad ilium, ne cito eommoueamini animo 
neque turbemini, neque per spiritum neque perio 
sermonem, scilicet pseudoprophetarum, neque per epi- 
stolam. scilicet pseudoapostolorum, acsi per nostram, 
quasi insist at dies domini. ne quis uos seducat 
ullo modo, quoniam nisi ueniat abscessio primo, 
huius utique regni, et reueletur delinquentiae homo, is 
id est antichristus, filius perdition is, qui aduersatur 
et superextollitur omne. quod deus dicitur uel 
religio, uti sedeat in templo dei, ad fir mans deum 
se. nonne meministis. quod cum apud uos essem, 
haec dicebam u obis? et mine quid teneat scitis, 20 
ad reuelandum eum in suo tempore. iam enim arca 
num iniquitatis agitatur; tantum qui nunc tenet, 
donee de mdio fiat. quis. nisi Romanus status, cuius 
abscessio in decem reges dispersa antichristi superducet? 
et tune reuelabitur iuiquus, quern dominus lesus 25 
interficiet spiritu oris sui et.euacuabit apparentia 
aduentus sui, cuius est aduentus secundum opera- 

1] I Thess. 5, 13. 7] II Thess. 2, 17. 24] cf. Apoc. 17, 
1214. 25] II Thess. 2, 810. 

1 thesalonicenses PMF, Thessalonicenses E uulgo 1 obsecro autem C 
8 domini nostri lesu Christi C 11 pseudoapostolorum PjR 1 12 pseudo 
prophetarum PR 1 per om. PR 1 17 omne PMF, in omne B di 
citur deus F 18 <ipse> sedeat fort. dei templo F 20 quid teneat 
P.M, qui teneat RF, quid detineat Gel 22 tenet F (cf. graeca): tenet, 
teneat PM uulgo 24 dispersa antichristi = die zerstreuten Machte des 
Antichrist (Eng) antichristi PMFR*, antichristum R* uulgo 



II. De Carnis Resurrectione 24 25. 61 

tionem satanae in omni uirtute et signis atque 
portentis mendaoii et in omni seductione iniusti- 
tiae eis, qui pereunt. 

25. Etiam in apocalypsi ordo temper um sternitur, quern 
5 martyrum quoque animae sub altari ultionem et iudicium 
flagitantes sustinere didicerunt, ut prius et orbis de pateris 
angelorum plagas suas ebibat, et prostituta ilia ciuitas a 
decem regibus dignas exitus referat. et bestia antichristus 
cum suo pseudopropheta certamen ecclesiae inferat, atque ita 

10 diabolo in abyssum interim relegate primae resurrectionis 
praerogatiua de soliis ordinetur. dehinc et igni dato uniuer- 
salis resurrectionis censura de libris iudicetur. cum igitur et 
status temporum ultimorum scripturae notent et totam Christia- 
nae spei frugem in exodio saeculi collocent, apparet aut tune 

15 adimpleri totum quodcnmque nobis a deo repromittitur - - et 
uacat. quod hie iam ab haereticis uindicatur aut, si et agnitio 
sacrament! resurrectio, salua utique ilia creditur quae in 
ultimo praedicatur; et sequitur, ut eo ipso, quo haec spiritalis 
uindicatur, ilia corporalis praeiudicetur; quia, si nulla tune 

20 adnuntiaretur. merit o sola haec et tantummodo spiritalis uindi- 
caretur, cum uero et in ultimum tempus edicitur, corporalis 
agnoscitur. quia non et tune [spiritalis] adnuntiaretur resur 
rectio eiusdem condicionis, id est spiritalis, cum aut nunc 
earn deceret expungi sine ulla differentia temporum aut tune 

25 sub omni clausula temporum. ita nobis magis competit 
etiam spiritalem defendere resurrectionem ab ingressu fidei, 
qui plenitudinem eius agnoscimus in exitu saeculi. 

5] cf. Apoc. 6, 911. - 6] cf. Apoc. 15, 7; 16, 1. 7] ci. Apoc. 17, 12. 
8] cf. Apoc. 19, 1920. 11] cf. Apoc. 20, 4. cf. Apoc.20,9. 12] Apoc.20, 12. 
4 apocalypsi <Ioannis> Gel 8 antichrist! F 9 ecclesiae dei C 
10 abyssum PM, abysso F relegato Eng: religato PMF 11 soliis (7, 
solis PMF igni Gel: igne PMF 14 exodio lun: exordio PMF 17 re 
surrectio PMF, resurrectio est B 18 quo C, quod PMF 19 uindicatur 
Pain: uindicetur PMF 21 edicitur B, educitur PMF 22 spiritalis- 
scclusi adnuntiaretur PMF, <(adnuntiatur. cur enim iterum> adnun 
tiaretur Gel reliqui 25 clausula temporum PMF, clausura Gel 27 in 
exitu C, exitu MF, exitum P 



62 Quinti Septirni Florentis Tertulliani 

26. Unum adhuc respondebo ad propositionem priorem 
allegoricarum scripturarum, licere et nobis corporalem resur- 
rectionem de patrocinio figurati projnde eloquii prophetic! 
uindicare. ecce enirn diuina (in) primordio sententia terrain 
hominem pronuntiando: terra es et in terrain ibis, secun- 5 
dum substantiam scilicet carnis, qu.ae de terra erat sumpta 
et quae prior homo fuerat appellata, sicut ostendimus, dat 
mihi disciplinam in earn em quoque interpretandi, si quid irae 
uel gratiae in terram deus statuit, quia nee proprie terra 
iudicio eius obnoxia est, quae nihil boni seu mali admisit. 10 
maledicta quidem, quod hauserit sanguinem, sed et hoc ipsum 
in figuram carnis homicidae. iam [et] si iuuari seu laedi 
habet terra quoque propter hominem, uti ille iuuetur siue 
laedatur per consistorii sui exitus: quo magis ipse pensabit 
quae propter ilium etiam terra patietur? itaque et cum commi- 15 
natur terrae deus. carni potius comminari eurn dicam, et cum 
quid terrae pollicetur, carni potius polliceri eum intellegam, 
ut apud Dauid: dominus regnauit, exultabit terra, id 
est caro sanctorum, ad quam pertinet regni diuini fructus; 
[dehinc subiungit] uiditet concussa est terra; montes 20 
sicut cera liquefacti sunt a facie domini, caro scili 
cet profanorum. [et] uidebunt enim in eum. quern confi- 
xerunt. alioquin, si simpliciter de terrae elemento utrum- 
que existimabitur pronuntiatum. quomodo congruet et concuti 
et liquefieri earn a facie domini, quo supra regnante exultauit? 25 
sic et apud Esaiam: bona terrae edetis bona carnis intelle- 
gentur, quae illam manent in regno dei reformatam et angeli- 

5] Gen. 3, 19. 11] cf. Gen. 4, 11. 18] Ps. 96, 1. 20] Ps. 
96, 45. 22] Zach. 12, 10; loh. 19, 37. 26] Es. 1, 19. 

4 <(in> primordio Gel: primordio PMF 11 quod R, quo PM, quae 
F 12 iam si scripsi: nam et si PMF 13 quoque PMF, id quoque 
B reliqui 14 consistorii .R 3 , consistoris PMFE^ 15 patietur. itaque 
uulgo 16 eum comminari F 18 exultabit scripsi: exultauit PMF, exultet 
Gel 20 dehinc subiungit seclusi 21 sicut PM , uelud F 22 et seclusi in 
eum, quern scripsi: eum in quern PMF, eum qui Gel 23 alioquin scripsi: 
atque adeo PMF, atque a deo Eng si om. F terrae PMF, terra 
Gel 24 concuti et Gel: concutiet PMF, conueniet B 



II. De Carnis Eesurrectione 26. 63 

ficatam et consecuturam quae nee oculus uidit nee auris 
audiuit nee in cor ho minis ascenderunt. alioquin 
satis uanum, ut ad obsequium deus fructibus agri et cibariis 
uitae huius inuitet, quae etiam inreligiosis et blasphemis 

5 semel homini addicta conditione communicat, pluens super 
bonos et malos et solem suum mittens super iustos et iniu- 
stos. felix nimirum fides, si ea consecutura est, quibus hostes 
dei et Christi non modo utuntur uerum etiam abutuntur, 
ipsam conditionem colentes aduersus conditorem. bulbos et 

10 tubera in terrae bonis deputabis, domino pronuntiaute ne in 
pane quidem uicturum hominem? sic ludaei terrena solum- 
modo sperando caelestia amittunt, ignorantes et panem de 
caelesti repromissum et oleum diuinae unctionis et aquam 
spiritus et uinum animae uigorantis ex uite Christi. sicut et 

is ipsam terrain sanctam ludaicum proprie solum reputant, carnem 
potius domini interpretandam, quae exinde et in omnibns 
Christum indutis sancta sit terra, uere sancta per incolatum 
spiritus sancti, uere lacte et melle manans per suauitatem 
spei ipsius, uere ludaea per dei familiaritatem, non enim 

20 qui in manifesto ludaeus, sed qui in occulto -- ut 
et templum dei eadem sit et Hierusalem, audiens ab Esaia: 
exurge, exurge Hierusalem. indue fortitudinem 
brachii tui, exurge, sicut in primordii die, scilicet 
in ilia integritate, qua fuerat ante delictum transgressionis. 

25 qui enim in earn Hierusalem uoces eiusmodi competent exhor- 
tationis et aduocationis, quae occidit prophetas et lapidauit 

1] I Cor. 2, 9. 5] cf. Matth. 5, 45. 9] cf. Kom. 1, 25. 11] cf. 
Deut. 8, 3; Lue. 4, 4; Matth. 4, 4. 12] cf. loh. 6, 51. 14] cf. loh. 15, 1. 
15] cf. Exod. 3, 5. 18] cf. Exod. 3, 17. 19] Kom. 2, 28. 29. 22] Es. 
51, 9. 26] cf. Matth. 23, 37; Luc. 13, 34. 

2 ascenderunt FR, ascendit PM 6 mittens PMF, emittens C 
1 est .Z?, sunt PMF 11 hominem. sic uulgo 13 aquam spiritus C, 
uinum spiritus PMF 14 uinum animae (7, aquam animae PMF 
17 uere (e ex a corr. R) P 21 dei om. PR 1 22 indue PMFR\ 
induere JS 3 uulgo 23 primordii die F, primordio die M, primordio P, 
primordio L dieij B 24 qua fuerat PM, quae fuerat F 25 qui enim 
Eng: quae enim PMF 26 lapidat Gel 



54 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

missos ad se et ipsum postremo dominum suum confecit? 
sed nee ulli omnino terrae salus repromittitur, quam oportet 
cum totius mundi habitu praeterire. etiam si quis audebit 
terrain sanctam paradisum potius argumentari, quam et patrum 
dici capiat, Adae scilicet et Euae, proinde et in paradisum 5 
restitutio carni uidebitur repromissa, quae eum incolare et 
custodire sortita est, nt tails illuc homo reuocetur. qualis 
inde depulsus est. 

27. Habemus etiam uestimentorum in scripturis mentionem 
ad spem carnis allegorizare, quia et apocalypsis lohannis: 10 
hi sunt. ait, qui uestimenta sua non coinquinaue- 
runt cum mulieribns, uirgines scilicet signlficans et qui 
semetipsos castrauerunt propter regna caelorum. itaque in 
albis erunt uestibus, id est in claritate innubae carnis. et in 
euangelio indumentum nuptiale sanctitas carnis agnosci potest. 15 
itaque Esaias docens, quale ieiunium elegerit dominus, cum 
subicit de mercede bonitatis: tune, inquit, lumen tuum 
temporaneum erumpet et uestimenta tua citius 
orientur, non subsoricam utique nee pallium sed earn em 
nolens accipi, ortum carnis resurrecturae de mortis occasu 20 
praedicauit. adeo nobis quoque suppetit allegorice defensio 
corporalis resurrectionis. nam et cum legimus: populus 
me us, introite in cell as pro mas quantulum, do 
nee ira mea praetereat. sepulcra erunt cellae prornae, 
in quibus paulisper requiescere habebunt qui in finibus saeculi 25 
sub ultima ira per antichristi uim excesserint. aut cur cellarum 
promarum potius uocabulo usus est, et non alicuius loci 

3] cf. I Cor. 7, 31. 4) cf. Gen. 31, 3; 48, 21. 11] Apoc. 14, 
4; 3, 4. 13] cf. Matth. 19, 12. 14] cf. Apoc. 3, 5. 15] cf. Matth. 

22, 11. 17] Es. 58, 8. 22] Es. 26, 20. 

1 missos ad se MF, ad se missos P uulgo confecit PMFCR 1 , con- 
fixit .R 3 uulgo 6 incolere C 8 depulsus FR^mg (ex Hirsaugiensi), 
pulsus PMRuulgo 14 innubae Rig: innube PMF, in nube R 

19 subsericam Gel: subscribam PMF, subuculam B 21 allegorice PMF 
(= aUhrfloowf) sc. TE^VY]), allegorica Gel reliqui 23 quantulum = jx-.y.pov 
ooov (Eng) 27 usus uocabulo F 



II. De Carnis Re surrectione 2628. 65 

receptorii, nisi quia in cellis pvomis caro salita et usui repo- 
sita seruatur. depromenda illinc suo tempore? proinde enim 
et corpora medicata condimentis sepulturae mausoleis et 
monumentis sequestrantur, processura inde cum iusserit domi- 
5 nus. quod cum ita intellegi congruat. -- ecquae enim ab ira 
dei cellariorum nos refugia seruabunt? -- hoc ipso quod ait: 
donee ira praetereat. quae extinguet antichristum, post 
iram ostendit processuram earn em de sepulcro. in quo ante iram 
fuerit inlata. nam et de cellariis non aliud effertur. quam quod 

10 infertur. et post antichrist! eradicationem agitabitur resurrectio. 

28. Scimus autem sicut et uocibus ita et rebus propheta- 

tum; tam dictis quam et factis praedicatur resurrectio. cum 

Moyses manum in sinum condit et emortuam profert et rur- 

sus ksinuat et uiuidam explicat. nonne hoc de toto homine 

15 portendit? siquidem trina uirtus dei per ilia trina signa 
denotabatur cum suo ordine, primo diabolum serpentem quam- 
quam formidabilern subactura homini, dehinc carnem de sinu 
mortis retractura. atque ita omnern sanguinem executura iudi- 
cio. de quo apud eundem propheten: quoniam et uestrum, 

20 inquit deus, sanguinem exquiram de omnibus be- 
stiis. et de manu hominis et de manu fratris exqui 
ram eum. porro nihil exquiritur nisi quod reposcitur, nihil 
reposcitur nisi quod et reddetur, et utique reddetur quod 
ultionis nomine reposcetur et exquiretur. neque enim uindicari 

26 poterit quod omnino non fuerit. erit autem, dum restituitur. 
uti uindicetur. in carnem itaque dirigitur quicquid in sanguinem 
praedicatur, sine qua non erit sangtiis. caro suscitabitur, ut 
sanguis uindicetur. sunt et quaedam ita pronuntiata, ut allego- 
riae quidem nubilo careant, nihilominus tamen ipsius simplici- 

7] Es. 26, 20. 13J cf. Exod. 4, 67. 15] cf. Eiod. 4. 29. 
19] Gen. 9, 5. 

4 sequestrentur B 5 ecquae Oehlerus: et quae PMF 6 quo ait CF 
8 sepulchris in quae Gel 11 sicut et MF, sicut P uulgo 13 mortuam F 
15 portendit. siquidem uulgo 16 notabatur Gel 18 iudicio executura F 
19 prophetam F 26 uti om. P (add. R ex Hirsaugiensi) carnem P, 
came MF sanguine F 27 ut om. MF 28 allegoriae P, allegoricae MF 

xxxxvn. Ten. in. 5 



66 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tatis suae sitiant interpretationem, quale est apud Esaiam: 
ego occidam et uiuificabo. certe postea quam occiderit 
uiuificabit. ergo per mortem occidens per resurrectionem uiui- 
ficabit. caro est autem, quae occiditur per mortem, caro itaque 
et uiuificabitur per resurrectionem. certe si occidere carni 5 
animam eripere est, uiuificare, contrarium eius, carni animam 
referre est, caro resurgat necesse est, cui anima per occisio- 
nera erepta referenda est per uiuificationem. 

29. Igitur si et allegoricae scripturae et argumenta rerum 
et simplices uoces resurrectionem carnis, quamquam sine nomi- 10 
natione ipsius substantiae, subradiant, quanto magis quae hanc 
spem in ipsas substantias corporales speciali mentione deter 
minant non erunt deducendae in quaestionem? accipe Ezechie-. 
lem: et fa eta est, inquit, super me manus domini et 
extulit me in spiritu dominus et posuit me in me- 15 
dio campi; is erat ossibus refertus. et circumduxit 
me super ea per circuitum et ecce multa super 
faciem campi et ecce arida satis, et ait ad me: fili 
hominis, si uiuent ossa ista? et dixi: Adonai 
do mine, tu scis. et ait ad me: propheta in ossa haec 20 
et dices: ossa arida, audite sermonem domini: 
haec dicit dominus Adonai ossibus istis: ecce ego 
adfero in uos spiritum, et uiuetis, et dabo in uos 
neruos et reducam in uos carnes et circumdabo in 
uobis cutem et dabo in uobis spiritum, et uiuetis et 25 
cognoscetis, quod ego dominus. et prophetaui secun- 
dum praeceptum, et ecce uox, dum propheto, et ecce 
motus: et accedebant ossa ad ossa, et uidi et ecce 

2] Deut. 32, 39. (cf. I Reg. 2, C) 14] Ez. 37, 1 14. 

4 occiditur JBing, occiderit PMF 6 animam L eripere est, uiuificare, 
contrarium eius, carni animam., referre est caro B, animam referet caro 
PMF 1 anima M, animam PMF 8 ereptam MF 11 obradiant C 
15 in (prius) om. Gel 1 1 super (alt. } om. P (supte s. u. E) 24 neruos scripsi: 
spiritum PMF in uos carnes FC, uos in carnes PM et circum 
dabo in uobis PMFR 1 , et om. E 3 , in om. Gel 25 cutem uobis om. F 



II. De Carnis Resurrectione 2830. 57 

super ossa nerui et caro ascendit et circnmpositae 
sunt eis carries et spiritus in eis non erat. et ait ad 
me: propheta ad spiritum, fili hominis, propheta et 
dices ad spiritum: haec dicit dominus Adonai: a qua- 
5 tuor uentis ueni, spiritus, et spira in istis interemptis, 
et uiuant. et prophetaui ad spiritum, sicut praecepit 
mihi. et introiit in ea spiritus et uixerunt et constite- 
runt super pedes suos ualentia magna satis, et ait ad 
me: fili hominis. ossa ista omnis domus Israhel est. 

10 ipsi dicunt: exaruerurit ossa nostra et periit spes 
nostra, auulsi sumus in eis. propterea propheta ad 
eos: ecce ego patefacio sepulcra uestra et eueham 
uos de sepulcris uestfis, populus meus, et inducam 
iios in terrain Israhel et cognoscetis, quod ego dorni- 

15 nus aperuerim sepulcra uestra et eduxerim uos de 
sepulcris uestris, populus meus, et dabo uobis spiri 
tum et uiuetis et requiescetis in terra uestra et 
cognoscetis, quod ego dominus locutus sim et fece- 
rim, dicit dominus. 

20 30. Hanc quoque praedicationem scio, qualiter concutiant 
in allegoriae argumentationem, quia dicendo ossa ista omnis 
domus est Israhel imaginem ea fecerit Israhelis et a pvo- 
pria condicione transtulerit; atque ita figuratam esse. non 
ueram resurrectionis praedicationem. statum enim ludaeorum 

25 deform ari quodammodo emortuum et exaridum et dispersum 
in campo orbis. itaque et imaginem resurrectionis in ilium 
allegorizari, quia recolligi habeat et recompingi os ad os, id 
est tribus ad tribum et populus ad populum, et recorporari 
carnihus facultatum et neruis regni atque ita de sepulcris, 

so id est de habitaculis captiuitatis tristissimis atque teterrimis, 

211 Ez. 37, 11. 

5 uentis caeli spiritus C 1 constiterunt FC, steterunt PM 10 et 
periit spes nostra om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 15 ape 
ruerim C, aperui PMF 17 requiescitis R 3 18 sim P, sum MF 
22 est israhel PM, israhelis est F (cf. 68, 21), Israel est Gel 29 carni- 
bus MFBmg, carnis P facultatum Bmg, facultatem PMF et om. P 

5* 



68 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

educi et refrigerii nomine respirari et uiuere exinde in terra 
sua ludaea. et quid post haec? morientur sine dubio. et quid 
post mortem? nulla, opinor, resuscitatio, si non haec erit 
ipsa, quae Ezechieli reuelatur. sed enim et alias praedicatur 
resurrectio. ergo et baec erit, et temere instatum earn ludaicarum 5 
rerum conuertunt: aut si alia est ilia quam defendimus, nihil 
mea interest, dum sit et corporum resurrectio, sicut et rerum 
ludaicarum. denique hoc ipso, quod recidiuatus ludaici status de 
recorporatione et redanimatione ossuum figuratur, id quoque 
euenturum ossibus probatur. non enim posset de ossibus figufa 10 
componi, si non id ipsum et ossibus euenturum esset. nam 
etsi figmentum ueritatis in imagine est, imago ipsa in ueritate 
est sui. necesse est esse prius sibi, quo alii configuretur. de 
uacuo similitudo nou competit, de nullo parabola non conuenit. 
ita oportebit ossuum quoque credi reuiscerationem et respi- 15 
rationem, qualis dicitur, de qua possit exprimi ludaicarum 
rerum reformatio, qualis adfingitur. sed magis religiosum est 
ueritatem de suae f ueritate simplicitatis defendi, quam sen- 
sus diuinae propositionis expostulat. si enim ad res ludaicas 
spectaret haec uisio, statim reuelato situ ossuum subiecisset: o 
ossa ista omnis domus Israhelis est, et cetera deinceps. 
at cum ostensis ossibus de propria spe eorum quid obloquitur, 
nondum nominato Israhele, et fidem temptat prophetae: fili 
hominis, si uiuent ossa haec? ut et ille responderet: 
domine, tu scis, non utique deus prophetae fidem de ea re as 
temptasset, quae futura non esset, quam numquam Israhel audis- 
set, quam credi non oporteret. sed quoniam praedicabatur 
quidem resurrectio mortuorum. Israhel uero pro sua increduli- 

21] Ez. 37, 11. 23] Ez. 37, 3. 25] Ez. 37, 3. 

1 respirari PMF, respirare Pam 3 resurrectio F 5 aut haec lun 
9 readunatione C ossium R 15 ossium R 18 de suae ueritate 
simplicitatis PMF, de sua simplicitate et auctoritate B, de suae auetori- 
tate simplicitatis Pam: ego rescribi uelim: de suae simplicitatis ueritate 
ceteris (quam expostulat) ut interpretamento deletis 20 ossium E 
22 qui Pam 23 et om. P 24 ossa Jiaec, J5, ossa PMF 



II. De Carnis Resurr ectione 30 31. 69 

tate diffidens scandalizabatur et aspiciens habitum senescentis 
sepulturae desperabat resurrectionem uel non in earn potius 
animum dirigebat sed in circumstantias suas, idcirco deus 
et prophetam, qua et ipsum dubium, praestruxit ad constan- 

5 tiam praedicationis reuelato ordine resurrectionis et populo 
id credendum mandauit, quod prophetae reuelauit. ipsos dicens 
esse ossa quae erant resurrectura, qui non credebant resurrec- 
tura. denique in clausula: et cognoscetis, inquit. quod ego 
dominus locutus sim et fecerim. id utique facturus, quod 

10 fuerat locutus; ceterum non id facturus, quod locutus, si 
aliter facturus quam locutus. 

31. Plane, si et populus allegorice mussitaret ossa sua 
arefacta et spem suam perditam, dispersionis exitum queru- 
lus, merito uideretur et deus figuratam desperationem figurata 

is promissione coiisolatus. sed cum dispersionis quidem iniuna, 
nondum populo accidisset, resurrectionis uero spes apud ilium 
saepissime cecinisset, manifestus est de corporum interitu 
labefactans fiduciam resurrectionis. ita et deus earn restruebat 
fidem, quam populus destruebat. quamquam et si aliqua prae- 

20 sentium rerum tune conflictatione haerebat Israhel, non idcirco 
in parabola accipienda esset reuelationis intentio sed in testa- 
tionem resurrectionis, ut in illam spem erigeret illos, aeternae 
scilicet salutis et necessarioris restitutionis, et auerteret a 
respectu praesentium rerum. ad hoc enim et alii prophetae: 

25 exibitis de sepulcris uelut uituli deuinculis soluti et 
conculcabitisinimicos, et rursus: gaudebit cor ue strum, 
et ossa uestra uelut herba orientur, quia et herba de 

8] Ez. 37, 14. 25] Mai. 4, 2. 26] Es. 66, 14. 

4 qua MF, quia P (corr. m. 1 in quasi), quasi E uulgo 8 cogno- 
scentes F 10 facturus L quam locutus., B, facturus PMF 12 musi- 
taret PM 13 exitum PMF, exitu Gel (prob. Eng) 15 consulatus M 

17 cecinisset PMF (cf. 49, 12), cecidisset Gel <et> manifestus Big 

18 resurrectionis, ita Rig restruebat PMF1VB, restituebat R*GN 
20 haerebat PMF, maerebat Gel Israel E, israheli PMF 24 alibi 
B* prophetae Big: prophetes PMF 26 rursum Gel 27 uelut 
herba Bmg, uelociter PMF 



70 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

dissolutione et corruptela seminis reformatur. in summa: si 
proprie in Israhelis statum resurgentium ossuum imago conten- 
ditur, cur etiam non Israheli tantummodo uerum et omnibus 
gentibus eadem spes aduantiatur et recorporandarum et redani- 
raandarum reliquiarum et de sepulcris exsuscitandorum mortuo- 5 
rum? de omnibus enim dictum est: uiuent mortui, exur- 
gent de sepulcris: ros enim, qui a te, medela ossibus 
eorum. item alibi: ueniet adorare omnis caro in con- 
spectu meo, dicit do minus, quando? cum praeterire coeperit 
habitus raundi huius. supra enim: quemadrnodum caelum 10 
nouurn et terra noua, quae ego facio, in conspectu 
meo, dicit dorninus, . ita stabit semen uestrum. tune 
ergo et quod subicit implebitur: et exibunt, utique de se 
pulcris, et uidebunt artus eorum. qui impie egerunt, 
quoniam uermis illorum non decidet et ignis illorum 15 
non extinguetur, et erit satis conspectui omni carni. 
scilicet quae resuscitata et egressa de sepulcris dominum pro 
hac gratia adorabit. 

32. Sed ne solurnrnodo eorum corporum resurrectio uidea- 
tur praedicari, quae sepulcris demandantur, habes scriptum: 20 
et mandabo piscibus maris et eructabunt ossa, quae 
sunt comesta, et faciam compaginem ad compaginem 
et os ad os. ergo, iriquis, et pisces resuscitabuntur et cete- 
rae bestiae et alites carniuorae, ut uomant quos comederunt, 
quia et apud Moysen legis exquiri sanguinem de omnibus 25 
bestiis? non utique. sed idcirco nominantur bestiae et pisces 
in redibitionem carnis et sanguinis, quo magis exprimatur resur- 

6j Es. 26, 19. 8] Es. 66, 23. 10] Es. 66, 22. 13] Es. 66, 24. 
21] ?? ( C f. Apoc. 20, 13) 

2 ossium EF 5 exsuscitandorum MFGel: excitandorum P 6 exur- 
gent PMF, <et)> exurgent It uulgo 1 qui a te PMF, qui a te <^est)> 
Gel medela <est> Pam 9 meo Gel: domini eo PMF 11 nouum 
om. MF 13 subicit Gel: suum dicit PMF 15 illorum MF, eorum P 
uulgo 16 erit satis PMF, erunt Gel reliqui 21 eructuabunt F 
22 faciam Bmg, facient PMF 24 uomant PMFE 1 , reuomant R* uulgo 
27 redibitionem PMF, redibitione Gel 



II. De Carnis Resurrectione 3132. 71 

rectio etiam deuoratorum corporum, cum de ipsis deuoratori- 
bus exactio edicitur. puto autefn huius quoque diuinae pote- 
statis documentum idoneum lonam, cum incorruptus utramque 
stjbstantiam, carnem atque animam, de aluo piscis euoluitur, 
5 et utique triduo concoquendae carni (tarn) uiscera ceti suffecis- 
sent quam capulum, quam sepulcrum, quam senium requietae 
atque conditae alicuius sepulturae, saluo eo, quod et bestia 
feros in Christianum uel maxime nomen homines uel ipsos 
etiam iniquitatis angelos figurauit, de quibus sanguis exigetur 

10 per ultionem pensandarn. quis ergo discendi magis adfinis 
quam praesumeridi et credendi diligentior quam contendendi 
et diuinae potius sapientiae religiosus quam suae libidinosus, 
audiens aliquid a deo destinatum in canies et cutes et neruos 
et ossa, aliud quid haec commentabitur, quasi non in horni- 

IB nem destinetur quod in istas substantias praedicatur? aut 
enim nihil in hominem destinatur, non liberalitas regni, non 
seueritas iudicii, non quodcumque est resurrectio, aut si in 
hominem destinatur. necesse est in eas substantias destinetur, 
ex quibus homo structus est. in quern destinatur. illud etiam 

20 de argutissimis istis demutatoribus ossuum et carnium et 
neruorum et sepulcrorum require, cur, si quando in animam 
quid pronuntiatur, nihil aliud animam interpretantur nee trans- 
fingunt earn in alterius rei argumentum, cum uero in aliquam 
speciem corporalem quid edicitur, omnia potius adseuerant 

25 quam quod nominatur? si corporalia parabolae, ergo et ani- 
malia, si non et animalia, ergo nee corporalia. tarn enim c<?r- 
pus homo quam et anima; ut non possit altera species admit- 
tere aenigmata, altera excludere. 

4] cf. Ion. 2, 11. 5] cf. Ion. 2, 1. 

3 utramque substantiam MF, utraque substantia P 4 carnem atque 
animam MF, carne atque anima P piscis M (bestiae s. u. a 
m. 2} euomitur Lat 5 parenthesin indicaui utique P, utrique 
MF tridno P, triduum MF tarn addidi 1 conditae (a condiendi 
uerbo scilicet) PMF, reconditae Gel reliqui bestia scripsi: bestias 
PMF 8 hominis PR 1 13 carne sed M 20 ossium E 22 trana- 
fingunt PMF, transfigunt R, transfigurant Gel 



72 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

33. datis haec de prophetico instrumento. ad euangelia 
mine prouoco, hie quoque occursurus prius eidem astutiae 
eorum, qui proinde et dominum omnia in parabolis pronun- 
tiasse contendunt, quia scriptum sit: haec omnia locutus 
estlesus in parabolis et sine parabola non loquebatur 5 
ad illos, scilicet ad ludaeos. nam et discipuli: quare, aiunt, 
in parabolis loqueris? et dominus: propterea in para 
bolis loquor ad eos, ut uidentes non uideant et audien 
tes non audiant, secundum Esaiam. quodsi ad ludaeos in 
parabolis, iam non ad omnes; si (non) ad omnes in parabolis, 10 
iam non semper nee omnia parabolae. sed quaedam, cum ad 
quosdam, ad quosdam auterrr, dum ad ludaeos; nonnumquam 
plane et ad discipulos. sed quomodo referat scriptura consi- 
dera: dicebat autem et parabolam ad eos. ergo et non 
parabolam dicebat, quia non notaretur, cum parabolam loque- is 
batur, si ita semper loquebatur. et tamen nullam parabolam 
non aut ab ipso inuenias edissertatam, ut de seminatore in 
uerbi administrationem, aut a commentatore euangelii praelu- 
minatam, ait iudicis superbi et uiduae instantis ad perseue- 
rantiam orationis, aut ultro coniectandam, ut arboris fici 20 
dilatae in spem ad instar ludaicae infructuositatis. quodsi 
nee parabolae obumbrant euangelii lucem, tanto abest, ut 
sententiae et definition es, quarum aperta natura est. aliter 
quam sonant sapiant. definitionibus autem et seutentiis domi- 
nus edicit siue iudicium sine regnum dei siue resurrecti- 25 
onem. tolerabilius erit, inquit, Tyro et Sidoni in die 
iudicii, et: dicite illis. quod adpropinquauerit regnum 
dei, et: retribuetur tibi in resurrectione iustorum. si 

4] Matth. 13, 34. 6] Matth. 13, 10. 7] Matth. 13, 13. 9J cf. 
Matth. 13, 14; Es. 6, 9. 14] Luc. 18, 9. 17J cf. Matth. 13, 1823. 
19] cf. Luc. 18, 15. 20] cf. Luc. 13^ 69. 26] Matth. 11, 24. 
27] Matth. 10. 7. 28] Luc. 14, 14. 

4 sit MF, estPuulgo 6 ad iudaeos MF, iudaeosP uulgo 10 non (alt.) 
add.E* 11 et ad quosdam Gel 13 scriptura om.F 14 parabolam om.Gel 
17 edissertatam .R 3 , edisseratam PMFJR 1 edissertam C 18 administra 
tionem PMF, administration e R uulgo 26 s> r doni F, sidorie M, sjdon et P 



II. De Carnis Resurrectione 33 34. 73 

nomina absolute sunt rerum, id est iudicii et regni dei et 
resurrectionis, ut nihil eorum in parabolam comprimi possit, 
nee ea in parabolas compellantur, quae ad dispositionem et 
transactionera regni et passionem iudicii et resurrectionis 

5 praedicantur ; atque ita corporalia defendentur ut corporalibus 
destinata, id est non spiritalia, quia non figurata. nam et 
ideo praestruximus tarn corpus animae quam et carnis obno- 
xium esse mercedibus pro communi operatione pensandis, ne 
corporalitas animae occasionem subministrans figurarum corpo- 

10 ralitatem carnis excludat, cum utramque participem et regni 
et iudicii et resurrectionis oporteat credi. et mine eo pergimus, 
uti corporalitatem carnalem proprie demonstremus a domino 
significari in omni resurrectionis mentione, salua animali, quam 
et ipsam pauci receperunt. 

is 34. In primis cum ad hoc uenisse se dicit, uti quod periit 
saluum faciat, quid dicis perisse? hominem sine dubio. totumne 
an ex parte? utique totum, siquidem transgressio, quae perdi- 
tionis humanae causa est, tarn animae instiuctu ex concupi- 
scentia quam et carnis actu ex degustatione commissa totum 

20 hominem elogio transgressionis inscripsit atque exinde merito 
perditionis impleuit. totus itaque saluus fiet qui perit totus 
delinquendo. nisi si et ouis ilia sine corpore amittitur et sine 
corpore reuocatur. nam si caro quoque eius cum anima, quod 
pecus totum est, humeris boni pastoris aduehitur, ex utraque 

25 utique substantia restituendi hominis exemplurn est. aut quam 
indignum deo, dimidium hominem redigere in salutem, paene 



15] cf. Luc. 19, 10. 22J cf. Luc. 15, 46. 

1 absolute PM (corr. e in a m. 2], absoluta J? Gel reliqui 3 dispo 
sitionem MFGRz, dispensationem PR 1 4 transactionem regni et pas 
sionem iudicii scripsi: transactionem et passionem regni iudicii PMF 
5 defendantur M (m. 2) N Rig 1 praestrinximus PR* 8 pensaudus P 
(corr. R} M (corr. m. 1} 13 animalis M (litt. s eras.} 18 causae P 
(corr. R) M (corr. m. 1) 21 perit PMF, periit Gel 22 delinquendo 
totus Gel 23 nisi P (del. ni R) 



74 Quinti Septimi Floren Us Tertulliani 

minus facere ##, cum etiam saecularium principum plena sem 
per indulgentia uindicetur. diabolus ualidior in hominis iniu- 
riam intellegetur, totum eum elidens? deus infirmior renuntia- 
bitur, rion totum eum releuans? atqtiin et apostolus suggerit, 
ubi delictum abundauerit, illic gratiam superabundasse. quo- 5 
modo denique saluus habebitur qui poterit et perditus dici? 
came scilicet perditus; [anima uero saluus] nisi quod iam 
et anima in perdito constituatur necesse est, ut salua effici 
possit; id enim saluum effici oportebit, quod perditum fuerit. 
porro autem recipimus anirnae inmortalitatem, ut perdita non 10 
in interitum credatur sed in supplicium. id est in gehennam. 
et si ita est, iam non animam spectabit salus, saluam scilicet 
sua riatura per inmortalitatem, sed carnem potius. quam interi- 
bilem constat apud omnes. aut si et anima interibilis, id est 
non inmortalis, quod et caro, iam et carni forma ilia ex aequo 15 
proficere debebit proinde mortali et interibili, qua id quod 
perit saluum facturus est dominus. nolo nunc contentioso 
tune deducere, hac an iliac hominem perditio depostulet. dum 
utrimque eum salus destinet in ambas substantias peraequata. 
ecce enim ex quacumque substantia hominem perisse praesump- 20 
seris, ex altera non perit. saluus ergo erit iam ex qua non 
perit et saluus nihilominus fiet ex qua perit. habes totius 
hominis restitutionem, dum et quodcumque eius perit saluum 
facturus est dominus et quodcumque non perit utique non 
erit perditurus. quis ultra de utriusque substantiae securitate as 
dubitabit, cum altera salutem consecutura sit, altera amissura 

51 cf. Rom. 5, 20. 

1 lacunam signaui: quam censuram humanam (cf. p. 45, 12) uel simile 
aliquid intercidisse uidetur 2 ualentior jR 3 (tacet unde) o renun- 
tiabitur <jn hominis salutem)* fort. 8 intellegetur Eng: intellegitur 
PMF 4 atqui E 6 perditus L dicij 5, perditus PMF 7 anima 
uero saluus seclusi 10 animae om. P (add. E ex Hirsaugiensi) non 
om. F 16 qua MF, quia P uulyo 18 ilia F 19 utrimque R l mg 
(ex Hirsaugiensi), utrumque PMF 26 alterutra P sit u altera amis- 
sura earn non sit., B, sit PMF 



IF. De Carnis Resurrectione 34. 75 

earn non sit? et tamen adhuc sensu rem exprimit do minus 
ego dicens ueni, non ut meam, sed ut patris, qui me 
misit, faciam uoluntatem. quam? oro te. ut omne. quod 
dedit mihi, non perdam ex eo quicquam sed resusci- 
5 tern ill ud nouissima die. quid a patre Christus acceperat. 
nisi quod et induerat? hominem sine dubio, carnis animaeque 
texturam. neutrum ergo eorum, quae accepit, perire patietur, 
immo nee quicquam utriusque, immo nee modicum, quodsi 
modicum caro, ergo nee carnern, quia nee modicum, [nee 

10 quicquam, quia nee quicquam] atquin si non et camera resusci- 
tabit nouissima die, iam non modicum patietur perire de 
homine, sed pro tanta dixerim parte prope totum. ingerens 
amplius: hoc est patris uoluntas, ut omriis, qui aspicit 
filium et credit in eurn, habeat uitam aeternam et 

is suseitem ilium nouissimo die plenitudinem extruit resur- 
rectionis. distribuit enim utrique substantiae per officia pro- 
pria mercedem salutis, et carni, per quam filius aspiciebatur. 
et animae, per quam credebatur. ergo, dices, illis erit promissa 
res, a quibus Christus uidebatur. sit plane ita, ut et ad nos 

20 eadem spes inde manauerit. nam si uidentibus et idcirco 
credentibus fructuosa tune fuerunt opera carnis atque animae, 
multo magis nobis. feliciores enim qui non uident et 
credent; quando, et si illis negaretur carnis resurrectio, 
certe felicioribus competisset. quomodo autem felices, si ex 

25 parte perituri? 



2] loh. 6, 38. 3] loh. 6, 39. 13] loh. 6, 40. 22] loh. 20, 29. 

1 sensu (hoc cst: edicto] rem scripsi: sensum rei PMF 5 nouissima 
MF, in nouissima P uulgo 9 nee quicquam sedusi: nee quicquam 
MFR, nee quicquam, quia nee quicquam PC 10 atqui R 13 hoc PATF, 
haec Gel 15 nouissimo MF, nouissima P uulgo 16 distruit P (corr. 
R) propria scripsi: propriam PMF, priora Gel 17 filius MF, filius 
hominis P 21 fuerint C 22 enim PMF, enim, inquit C uident 
PMF, uiderunt Gel 23 credent PMF, credunt Gel 24 autem scripsi: 
enim PMF 



75 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

35. Sed et praecipit eum potius timendum, qui et corpus 
et animam occidat in gehennara, id est dominum solum, non 
qui corpus occidant. animae autem nihil nocere possint, id 
est humanas potestates. adeo hie et anima inmortalis natura 
recognoscitur, quae non possit occidi ab hominibus, et carnis 5 
esse mortalitatem, cuius sit occisio, atque ita resurrectionem 
quoque mortuorum carnis esse, quae in gehennam nisi resusci- 
tata non poterit occidi. sed quoniam et hie de interpretation e 
corporis [quaestioj cauillatur, ego corpus hominis non aliud 
intellego quam omnern istam struem carnis, quoquo genere 10 
materiarum concinnatur atque uariatur, quod uidetur, quod 
tenetur, quod denique ab hominibus occiditur. sic et parietis 
corpus non aliud admittam quam caementa, quam saxa, quam 
lateres. si quis arcanum aliquod corpus inducit, ostendat 
reuelet probet ipsum etiam esse, quod occidatur ab homine. 15 
et de illo erit dictum, item si animae corpus opponitur, uacabit 
astutia. cum eniin utrumque proponitur, corpus atque animam, 
occidi in gehennam, distinguitur corpus ab anima, et relinqui- 
tur corpus intellegi id, quod in promptu sit, caro scilicet, 
quae sicut occidetur in gehennam, si non magis a deo timuerit 20 
occidi. ita et uiuificabitur in uitam aeternam, si maluerit ab 
homiuibus potius interfici. proinde si quis occisionem carnis 
atque auimae in gehennam ad interitum et h nem utriusque 
sabstantiae adripiet, non ad supplicium, quasi consumendarum, 
non quasi puniendarum, recordetur ignem gehennae aeternum 25 
praedicari in poenam aeternam, et inde aeternitatem occisionis 
agnoscat, propterea humanae ut temporali praetimendam. tune 
et aeternas substantias credet, quarum aeterna sit occisio in 
poenam. certe- cum post resurrectionem corpus cum anima 



1] cf. Mattii. 10, 28. 26] cf. Matth. 25, 46. 

1 et corpus MF, corpus P uulyo 9 quaestio seclusi 10 intellego 
scripsi: intellegam PMF 15 etiam esse MF, esse etiam Puulgo 
16 opponit Gel 19 corpus intellegi scripsi: corpus intellige PMF, 
intellegi corpus Gelreliqui 



II. De Carnis Kesurrectione 3536. 77 

occidi habeat in gehennam, satis de utroque constabit, et de 
carnali resurrectione et de aeterna occisione. absurdissimum 
alioquin, si idcirco resuscitata caro occidetur in gehennam, 
uti finiatur, quod et non resuscitata pateretur. in hoc scilicet 

5 reficietur, ne sit cui non esse iam euenit. eidem nos spei 
fulciens passerum quoque subiungit exemplum, quod ex duobus 
non cadat alter in terram sine dei uoluntate. ut et carnem, 
quae ceciderit in terram, proinde credas et resurgere posse 
per eiusdem dei uoluntatem. nam et si passeribus hoc non 

10 licet, sed nos multis passeribus antestamus eo, quod cadentes 
resurgamus, quorum denique capillos capitis omnes numerates 
adfirmans saluos utique repromittit. perituros enim quae ratio 
in numerum redegisset? nisi quia hoc est: ut omne, quod 
pater mihi dedit, non perdam ex eo quicquam, id est 

15 nee capillum, sicut nee oculum nee dentem. ceterum unde 
erit fletus et dentium frendor, nisi ex oculis et ex dentibus? 
occiso scilicet etiam corpore in gehennam et detruso in tene- 
bras exteriores, quae oculorum proprie tormenta sunt. si quis 
in nuptiis minus dignis operibus fuerit indutus, constrin- 

20 gendus statim manibus et pedibus, utpote qui cum corpore 

(re)surrexerit. sic ergo et recumbere ipsum in dei regno et sedere 

in thronis Christi et adsistere ad dexteram tune uel sinistram et 

edere deligno uitae corporalis dispositionis fidelissima indicia sunt. 

36. Videamus nunc, an et Saducaeorum uersutiam elidens 

25 nostram magis sententiam erexerit. causa, opinor, quaestionis 
fuit destructio resurrectionis, siquidem Sadueaei neque animae 
neque carnis admittunt salutem et ideo, ex qua uel maxime 

6] cf. Matth. 10, 29. 10] cf. Matth. 10, 31. 1 1] cf. Matth. 10, 39. 
13J loh. 6, 39. 15] cf. Matth. 8, 12. 18] cf. Matth. 25, 30. 19] cf. 
Matth. 22, 11. 23] cf. Apoc. 2, 7. 

1 habeat PMF, habeat <a deo> Gel reliqui 3 occidetur MF, occida- 
tur Puulgo 5 nos spei PMF, spei nos E 1 alter PMF, unus C 
16 ex (alt.) om. Gel 18 proprie scripsi: propria PMF tormenta 
sunt PM, sunt tormenta FR 19 opertibus fort, (opertus = svSofia) 
21 <jre>sur rex erit scripsi: surrexerit PJf, surrexit F 22 ad dexteram tune 
PM, tune ad dexteram FR 25 erexit.F 27 ex quo uel maxime spes Gel 



78 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

specie resurrectionis fides labefactatur, ex ea argurnentum 
problemati suo accommodauerunt, de carnis scilicet obtentu 
nupturae necne post resurrectionem, sub eius mulieris persona, 
quae septem fvatribus nupta in dubio haberetur, cui eorum 
restitueretur. porro seruentur sensus tarn quaestionis quam $ 
responsionis, et controuersiae occursum est. si enim Saducaei 
quidem respuebant resurrectionem, dominus autem earn confir- 
mabat, et scripturarum ignaros increpans, earum scilicet quae 
resurrectionem praedicassent, et uirtutis dei incredulos, idoneae 
utique mortuis resuscitandis, postremo subiciene: quoniam 10 
autem mortui resurgant, sine dubio et confirmando 
esse quod negabatur, id est resurrectionera mortuorum apud 
deum uiuorum, talem quoque earn confirmabat esse, qualis 
negabatur, utriusque scilicet substantial humanae. neque enim, 
si nupturos tune negauit, ideo nee resurrecturos demonstrauit. 15 
atquin filios resurrectionis appellat, ut per earn quodammodo 
nasci habentes, post quam non nubent, f sed resuscitati. 
similes enim erunt angelis, qua non nupturi, quia cec 
morituri, sed (et) qua transituri in statum angelieum per indu 
mentum illud incorruptibilitatis, per substantial, resuscitatae 20 
tamen, demutationem. ceterum nee quaereretur nupturi siue 
morituri necne rursus essemus, si non eius uel maxime sub- 
stantiae restitutio in dubium uocaretur, quae proprie et morte 
et nuptiis fungitur, id est carnis. habes igitur dominum 
confirmantem aduersus haereticos ludaeorum, quod et nunc 2? 
negatur apud Sadueaeos Christianorum, solidam resurrec 
tionem. 

3] cf. Matth. 22, 2328; Marc. 12, 1823; Luc. 20, 2734. 
10] Luc. 20, 37. 13] cf. Matth. 22, 32. 16] cf. Luc. 20, 36. 18] Luc. 
20, 36. 

1 ex eo Gel 1 confirmabat (7, confirmat PMF 8 ignaros <eos> 
fort. 10 quoniam B, quam PMF 13 deum C, dominum PMF 

15 negauit R*, negabit PMFR 1 demonstrauit ,R 3 , deraonstrabit PMFJR 1 

16 atqui R appellat ut PMF, appellau.it C 17 scilicet resuscitati 
fort. nubent, sed resuscitati similes [enim] erunt angelis Eng 19 et 
add. lun 21 nee PMF, ne Gel 23 in dubium W, in deum 



II. De Carnis Resurrectioiie 3637. 79 

37. Sic et si carnem ait nihil prodesse. ex materia dicti 
dirigendus est sensus. nam quia durum et intolerabilem existi- 
mauerunt sermonem eius, quasi uere carnem suam illis eden- 
dam determinasset, ut in spiritum disponeret statum salutis, 

5 praemisit: spiritus est qui uiuificat atque ita subiunxit: 
caro nihil prodest, sed ad uiuificandum scilicet, exequitur 
etiam, quid uelit intellegi spiritum: uerba. quae locutus 
sum uobis, spiritus sunt, uita sunt, sicut et supra: qui 
audit sermones meos et credit in eum, qui me misit, 

10 habet uitam aeternam et in iudicium non ueniet sed 
transiet de morte ad uitam. itaque sermonem constituens 
uiuificatorem, quia spiritus et uita sermo, eundem etiam carnem 
suam dixit, quia et sermo caro erat factus, proinde in causam 
uitae adpetendus et deuorandus auditu et ruminandus intellectu 

15 et fide digerendus. nam et paulo ante carnem suam panem quo- 
que caelestem pronuntiarat, urguens usquequaque per alle- 
goriam necessariorum pabulorum memoriam patrum, qui panes 
et carnes Aegyptiorum praeuerterant diuinae uocationi. igitur 
conuersus ad recogitatus iilorum, quia senserat dispargendos, 

20 caro, ait, nihil prodest. quid hoc ad destruendam carnis 
resurrectionem, quasi non liceat esse aliquid, quod etsi nihil 
prosit, aliud tamen ei prodesse possit? spiritus prodest; uiui 
ficat enirn. caro nihil prodest; mortificatur enim. itaque secun- 
dum nos magis collocauit utriusque propositionem. ostendens 

25 enim, quid prosit et quid non prosit, pariter inluminauit, quid 
cui prosit, spiritum scilicet carni, mortificatae uiuificatorem. 
ueniet enim hora, inquit, cum mortui audient uocem 
filii dei et qui audierint uiuent. quid mortuum nisi 

1] cf. loh. 6, 64. 3] cf. loh. 6, 53. 5] loh. 6, 64. 7] loh. 
6, 64. 8] loh. 5, 24. 15] cf. loh. 6, 51. 16] cf. loh. 6, 31. 
20] loh. 6, 63. 27] loh. 5, 15. 

1 sic et si Gel: licet si PMF 6 sed ad PMF, ad Gel reliqui 
10 uenit F 11 transiet PMF, transibit Gel 15 dirigendus P 
19 dispargendos PM, dispergendos F 21 etsi PM, si F 26 carni, 
mortificatae Eng: carni mortificatae uulgo 



80 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

caro? et quid uox del nisi sermo? et quid sermo nisi spiri- 
tus? merito carnem resuscitaturus. quod factus est ipse. et 
ex morte. quam passus est ipse, et ex sepulcro, quo inlatus 
est ipse. denique cum dicit: ne miremini, quod ueniet 
bora, in qua omnes, qui in monumentis sunt. audient 5 
uocem filii dei et precedent qui bona fecerunt in 
uitae resurrectionem, qui mala in resurrectionem 
iudicii, nemo iam poterit aliud mortuos interpretari, qui 
sint in monumentis. nisi corpora et. carnem, quia nee ipsa 
monumenta aliud quam cadauerum stabula. siquidem et to 
ipsi homines ueteres, id est peccatores, id est mortui per 
ignorantiam dei, quos monumenta intellegendos argumen- 
tantur haeretici. de monumentis processuri in iudicium aperte 
praedicantur. ceterum quomodo de monumeutis monumenta 
precedent? 15 

38. Post dicta domini facta etiam eius quid sapere creda- 
mus. de capulis de sepulcris mortuos resuscitantis? cui rei 
istud? si ad simplicem ostentationem potestatis aut ad prae- 
sentem gratiam redanimationis, non adeo magnum illi denuo 
morituros suscitare. enimuero si ad fidem potius sequestrandam 20 
futurae resurrectionis. ergo et ilia corporalis praescribitur de 
document! sui forma, nee sustinebo dicentes idcirco tune 
resurrectionem animae soli destinatam in carnem quoque prae- 
cucurrisse. quia non potuisset aliter ostendi resurrectio animae 
inuisibilis nisi per uisibilis substantiae resuscitationem. male 25 
deum norunt qui non putant ilium posse quod non putant; 
et tamen sciunt potuisse, si instrumentum Tohannis norunt. 
qui enim animas adhuc solas martyrum sub altari quiescentes 
conspectui subdidit, posset utique et resurgentes oculis exhi- 

4] loh. 5, 2829. 11] cf. Eph. 4, 22; Col. 3, 9. 28] cf. 

Apoc. 6, 9. 

2 factum P 3 est om. F ^ et ex ipse om. P (add. E ex Hirsaugiensi) 
5 omnis M 6 filii dei uocem F 16 eius etiam F 17 resuscitantis .R, 
resuscitatis F, resuscitandis PM 20 suscitare Pam: suscitari PMF 
23 procucurrisse fort. 



II. De Carnis Resurrectione 3739. 81 

bere sine carne. at ego deum male decipere non posse, de 
fallacia solummodo infirmum, ne aliter documenta praemisisse 
quam rem disposuisse uideatur, immo ne, si exemplum resur- 
rectionis sine carne non ualuit inducere, multo magis pleriitu- 

5 dinem exempli [in eadem substantia] exhibere non possit. 
nullurn uero exemplum maius est eo. cuius exemplum est. 
mains est autem, si animae cum corpore resuscitabuntur in 
documentum sine corpore resurgendi. ut tota hominis sains 
dimidiae patrocinaretur, quando exemplorum condicio illud 

10 potius expeteret, quod minus haberetur, animae dico solius 
resurrectionem, uelut gustum carnis etiam resurrecturae suo 
in tempore. atque adeo. secundum nostram uero aestima- 
tionem, exempla ilia mortuornm a domino suscitatorum com- 
mendabant quidem et carnis et animae resurrectionem, ne 

i* cui substantiae negaretur hoc donum, qua tamen exempla, eo 
minus aliquid edebant. non enim in gloriam nee in incorrupti- 
bilitatem sed in mortem aliam suscitabantur. 

39. Quam Christus ediderit resurrectionem, apostolica quoque 
instrumenta testantur. nam et apostolis nullum aliud negotium 

so fuit, dumtaxat apud Israhelem. quam ueteris testamenti resignandi 
et noui consiguandi et potius iam dei in Christo contionandi. ita et 
de resurrectione nihil noui intulerunt. nisi quod et ipsam in 
gloriam Christi adnuntiabant, de cetero simplici et nota iam 
fide receptam sine ulla qualitatis quaestione, solis refragan- 

25 tibus Saducaeis. adeo facilius fuit negari in totum mortuorum 
resurrectionem quam aliter intellegi. habes Paulum apud sum- 
mos sacerdotes sub tribune inter Saducaeos et Pharisaeos 

28] cf. Luc. 24, 26. 26 j cf. Act. 23, 1-9. 

5 in eadem substantia seclusi 6 exemplum et om. P (add. R ex 
Hirsaugiensi) 12 sic distinxit Eng (uero = saltern, ut uidetur}: ueri 
aestimationem Leopoldus, ueritatem Bmg ; ego olim uolui rcscribi: atque 
adeo <(in> uero secundum nostram aestimationem 15 qua Oehlerus: 
quae PMF 16 in gloriam id est in angelicae naturae splendor em 
18 aliter dislinxi capita: suscitabantur quam ediderit Christus. 39. Resur 
rectionem uulgo Christus ediderit MF, ediderit Christus Puulgo 
22 intulerunt C, intulerant PMF 27 tribus Gel 

XXXXVII. Tert. III. 6 



82 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

fidei suae professorem: uiri, inquit, fratres, ego Pharisaeus 
sum, filius Pharisaeorum, de spe nunc et de resurrec- 
tionc iudicor apud uos, utique communi. ne, quia iam 
transgressor legis uidebatur, de praecipuo fidei totius articulo, 
id est de resurrectione, ad Saducaeos sapere existimaretur. 5 
ita quam nolebat uideri rescindere fidem resurrectionis utique 
confirmabat secundum Pharisaeos, respuens negatores eius, 
Saducaeos. proinde et apud Agrippam nihil se ait proferre 
citra quam prophetae adnuntiassent. ergo seruabat resurrec- 
tionem quoque, qualem prophetae adnuntiarant. nam et de 10 
resurrectione mortuorum apud Moysen scriptum commemorans 
corporalem earn norat. in qua scilicet sanguis hominis exquiri 
habebit. itaque talem praedicabat, qualem et Pharisaei susce- 
perant et dominus ipse defenderat et Saducaei, ne talem quo 
que crederent, in totum esse noluerant. sed nee Athenienses 15 
aliam intellexerant a Paulo portendi. denique inriserant, non 
inrisuri omnino, si animae solius restitutionem ab eo audis- 
sent; suscepissent enim uernaculae suae philosophiae frequen- 
tiorem praesumptionem. at ubi iam nationes praeconium resur 
rectionis inauditae retro ipsa nouitate concussit et digna incre- 2 o 
dulitas rei tantae quaestionibus fidem torquere coepit, tune 
et apostolus per totum paene in strum en turn fidem huius spei 
corroborare curauit, et esse earn oslendens et nondum trans- 
actam et. de quo magis quaerebatur, corporalem et, quod 
insuper dubitabatur, non aliter corporalem. 25 

40. Nibil autem mirum, si et ex ipsius instruments captan- 
tur argumenta, cum oporteat liaereses esse; quae esse non 
possent, si non et perperam scripturae intellegi possent. nactae 
denique haereses duos homines ab apostolo editos, interiorem, 

1] Act. 23,^ 6. 8] cf. Act. 26, 22. 11] cf. Act 26, 22; cf. Gen. 
9, 5. 15] cf. Act. 17, 32. 27] cf. I Cor. 11, 19. 29] cf. II Cor. 4, 16. 

3 communi, ne quia Gel: communi quia PMF, communione qua Bmg 
15 nee om. P (add. E ex Hirsaugiensi) 19 ubi iam MF, ubi Puulgo 
20 digne (= iure, begreiflicherweise) susp. Eng 21 torquere MFGel: 
extorquere P 26 captantur MF, captentur Puulgo 28 nactae Gel: 
natae PMF 



II. De Carnis Resurrectione 3940. 83 

id est animam, et exteriorem, id est carnem, salufcem qiridem 
animae, id est interiori homini, exitium uero carni, id est 
extehori adiudicauerunt, quia scripturn sit Corinthiis: nam 
etsi homo noster exterior corrumpitur, sed interior 

5 renouatur die et die. porro nee anima per semetipsam 
homo, quae figmento iam homini appellato postea inserta est, 
nee caro sine anima homo, quae post exilium animae cadauer 
inscribitur. ita uocabulum homo consertarum substantiarum 
duarum quodammodo fibula est, sub quo uocabulo non pos- 

10 sunt esse nisi cohaerentes. porro apostolus interiorem homi- 
nem non tarn animam quam mentem atque animum intellegi 
mauult, id est non substantiam ipsam, sed substantiae sapo- 
rem. siquidem Ephesiis scribens in interiorem hominem 
habitare Christum, sensibus utique intimandum dominum 

15 significant, denique adiunxit: per fid em et in cordibus 
uestris et in dilectione, fidem quidem et dilectionem non 
substantiua animae ponens sed conceptiua, in cordibus au- 
tem dicens, quae substantiua sunt carnis, iam et ipsum interi 
orem hominem carni deputauit, quern in corde constituit. 

20 inspice nunc, quomodo exteriorem quidem hominem eor- 
rumpi allegarit, interiorem uero renouari die ac die, ne illam 
corruptelam carnis adfirmes, quam ex die mortis in perpetuum 
defectura patiatur, sed quam in istius uitae spatio ante mortem 
et usque ad mortem uexationibus et pressuris, tormentis atque 

as suppliciis nominis causa experitur. nam et homo interior hie 
utique renouari habebit, per suggestum spiritus proficiens fide 
et disciplina die ac die, non illic, id est non post resurrec- 
tionem, ubi non utique die ac die renouari habemus, sed 
semel ad summam. de sequentibus disce: quod enim ad 

3] II Cor. 4, 16. 6] cf. Gen. 2, 7. 13] Eph. 3, 16. 17. 15] Eph. 
3, 17. 29] II Cor. 4, 1718. 

5 die et M, de die et P, de die in F 6 homini Gel: homine PMF 
1 homo om. Gel 9 fibula J2 3 , fabula PMFR 1 10 nisi om. PR 1 
17 ponens om. P (add. R ex Hirsaugiensi) 20 hominem quidem P 
21 allegarit Gel: aliegaret PMF die, ne scripsi: die. nee PMF 
25 experitur scripsi: experietur PMF 

6* 



84 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

praesens est, inquit, temporale et leue pressurae no- 
strae, per supergressum in supergressum aeternum 
gloriae pondus perficit nobis, non intuentibus quae 
uidentur, id est passiones, sed quae non uidentur, id 
est mercedes. quae enim uidentur temporalia sunt, 5 
quae uero non uidentur aeterna sunt. pressuras enim 
et laesuras, quibus corrumpitur homo exterior, ut leues et 
temporales, idcirco contemnendas adfirmat, praeferens merce- 
dum aeternarum inuisibilium et gloriae pondus in compensa- 
tionem laborum, quos hie caro patiendo corrumpitur. adeo 10 
non ilia est corruptio, quam in perpetuum carnis iriteritum 
ad resurrectionem expellendam exteriori homini adscribunt. 
sic et alibi: si quid em, ait, compatimuruti et conglo- 
rificemur: reputo enim non dignas esse passiones 
huius temporis ad futuram gloriam, quae in nosis 
habet reuelari. et Me minora ostendit incommoda praemiis 
suis. porro si per carnem compatimur, cuius est proprie 
passionibus corrum.pi, eiusdem erit et quod pro compassione 
promittitur. atque adeo, carni adscripturus pressurarum proprie- 
tatem, ut et supra, dicit: cum uenissemus autem in 20 
Macedonian!, nullam remissionem habuit caro no- 
stra; dehinc, ut et animae det compassionem: in omnibus, 
inquit, compressi: extrinsecuspugnae, debellantes scili 
cet carnem, intrinsecus timor, adflictans scilicet animam. 
adeo etsi corrumpitur homo exterior, non ut amittens r.esur- 25 
rectionem sed ut sustinens uexationem corrumpi intellegitur, 
et hoc non sine interiore. ita amborum erit etiam conglori- 

5] II Cor. 4, 18. 13] Rom. 8, 1718. 2024] II Cor. 7, 5. 

2 in supergressum om. Gel 3 perficit nobis scripsi (cf. uol. I p. 176, 6): 
perfici a nobis PMF, perficiet nobis Gel intuentibus FR, ut tuenti- 
bus M, tuentibus P 6 >sunt om. Rig 10 patiendo caro fort. 13 uti 
et R, uti ut PMF glorificamur F 19 adscripturus Oehlerus: ad- 
scribitur ut PMFE\ adscribit JR 3 20 ut et R, mutet PMF dicit PMF, 
dicat R 22 det scripsi: daret PM, om. F 25 ut om. P 26 intel 
legitur .R 3 , intellegeretur PMFR 1 , intellegetur C 27 et PMF, ex 
Oehlerus erit om. F 



II. De Carnis Keeurrectione 40 41. 85 

ficari sicut et compati. secundum collegia laborum consortia 
quoque decurrant necesse est praemioruixi. 

41. Eandem adhuc sententiam exequitur remunerationes 
uexationibus praeferens: scimus eniin, inquit, quoniam 
* etsi terrena domus nostri tabernaculi dissoluatur, 
habemus domum non manu fact am aeternam in 
caelis. id est: pro hoc, quod dissoluetur caro nostra per 
passiones, domicilium consecuturi sumus in caelis. meminerat 
euangelicae definitionis: beati, qui persecution em pati un 
to t u r propteriustitiam, q u i a i 1 1 o r u m est r e g n u m c a e- 
1 o r u m. non tamen carnis restitutionem negauit, si ## compensa- 
tionein mercedis opposuit, cum ipsi compensatio debeatur, 
cui dissolutio reputatur, scilicet carni. sed quia domum dixe- 
rat carnem, eleganter uoluit et in mercedis comparatione 
is uocabulo domus uti, ipsi domui, quae dissoluetur per passio- 
nem, meliorem domum repromittens per resurrectionem. nam 
et dominus multas mansiones quasi domus apud patrem re- 
promittit. quamquam et de domicilio mundi potest intellegi, 
quo dissoluto aeterna sedes repromittatur in caelis, quia ot 
20 quae sequuntur ad carnem manifeste pertinentia ostendunt 
priora non ad carnem pertinere. diuisionem enim facit apostolus, 
cum subicit: nam et in hoc gemimus domicilium 
nostrum, quod de caeloest super indui desider an 
tes; siquidem exuti non nudi inueniemur, id est: ante 
25 uolumus superinduere uirtutern caelestem aeternitatis quam 
came exuamur. huius enim gratiae priuilegium illos manet, 

4] II Cor. 5, 1. 9] Matth. 5, 10. 17] cf. lob. 14, 2. 22] II 
Cor. 5, 23. 

2 quoque PMF, etiam Gel 3 adhuc FGel: ad hoc PM 5 nostri 
PMF, nostri huius C 1 pro hoc quod Gel quod pro hoc PMR 1 , quod 
per hoc jP, pro hoc R 6 G 8 quod domicilium JR 10 est F Gel: esset 
M, om. P (add. R ex Hirsaugiensi] 11 lacunam signaui: pro dis- 
solutione eius desidero 13 deputatur C 18 et om. -R 3 20 secuntur 
PMF ostenduntur P 21 priora pertinere om. P (add. E in mg. 
ex Hirsaugiensi) 22 in hoc (7, hoc PMF gemimus PMF, ingemi- 
scimus C 24 inueniemur MF, inueniamur Puulgo 25 superinducere MF 



86 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

qui ab aduentu domiiii deprehendentur in carne et propter 
duritias temporum antichrist! merebuntur compendio mortis per 
demutationem expunctae concurrere cum resurgentibus, sicut 
Thesalonicensibus s crib it: hoc enim dicimus uobis in 
s e r m o n e d o m i n i. q u o d n o s q u i u i u i.m u s, q u-i r e m a n e- 5 
mus in aduentum do mini, non praeueniemus eos, 
qui dormierunt, quoniam ipse dominus in iussu 
et uoce tubae dei descendet de caolo, et mortui 
in Chris to resurgent primi; dehinc nos cnm ipsis 
simul rapiemur in nubibus obuiam Ghristo etio 
ita semper cum domino erimus. 

42. Horum demutationem ad {omnes in prim a ad) Corinthios 
reddit dicens: non omnes quidem resurgemus, omnes 
autem demutabimur, in atomo. in momentaneo motu 
oculi. in nouissirna tuba, [sed illi scilicet soli, qui inuenien- 15 
tur in carne: et mortui, inquit, resurgent, nos demuta 
bimur.] hac ergo prius positione perspecta reliqua reuo- 
cabis ad superiorem sensum. nam cum adicit: oportet 
etenim corruptiuum istud induere ineorruptelam et 
mortale istud induere inmortalitatem, hoc erit illud 20 
domicilium de caelo, quod gementes in hac carne superin- 
duere desideramus, utique super earn em in qua deprehendemur, 
quia grauari nos* ait. qui simus in tabernaculo. quod nolimus 

4] I Thess. 4, 1517. 13] I Cor. 15, 5152. 18] I Cor. 15, 53. 
23] cf. II Cor. 5, 4. 

6 aduentum Oehlerus: aduentu PMF 1 in iussu et om. Gel 8 uoce 
tubae MF (sed cf. p. 5.9, 14), in uoce angeli (arehangeli Gel) et in tuba 
Preliqui descendet M, descendit PF 10 simul om. P (add. R ex 
Hirsaugiensi) 11 christo PMF, domino in aera C (cf. c, 24) 12 omnes 
in prima ad addidi 13 <(non)> omnes scripsi: omnes PMF omnes 
autem scripsi: non autem omnes PMF 15 sed illi demutabimur se- 
clusi: totum hunc locum ob earn rem consulto et deprauatum et inter- 
polatum esse, quia quae afferebaniur uerba apostoli non concordabant 
cum Vulgatae recensione, ex eis cognosci licet, quae infra p. 87, 7 sqq. 
leguntur 16 resurgent <primi, et> nos Gel 17 hacP, haec MF po 
sitione PMF, dispositions Gel perspecta scripsi: prospecta PMF 
19 etenim PMF, enim R uulgo corruptum E 21 superinduere PMF, 
superindui C 23 nolimus PM, uolunius F 



II. De Carnis Resurrectione 41 42. 87 

exui sed potius superindui, uti deuoretur mortale a uita . 
scilicet dum demutatur superinduendo quod est de caelis. 
quis enim non desiderabit, dum in carne est. superinduere 
inmortalitatem et continuare uitam lucrifacta morte per uica- 
5 riam demutationem, ne inferos experiatur usque nouissimum 
quadranteni exacturos? ceterum demutationem etiam post 
resurrectionem consecuturus est inferos iara expertus. abbinc 
enim definimus earn em omnimodo quidem [restirrecturam 
atque] ilia ex demutatione superuentura habitum angelicum 

10 suscepturam. aut si in bis solis, qui inuenientur in carne, 
demntari earn oportebit, ut deuoretur mortale a uita, id est 
caro ab illo superindumento caelesti aeterno: ergo qui mortui 
deprebendentur uitam non consequentur, priuati iam materia 
et, ut ita dixerim, esca uitae, id est carne, aut necesse est 

15 recipiant earn et illi. ut et in ipsis mortale deuorari possit 
a uita, si uitam sunt consecuturi. sed in mortuis, inquis, 
iam deuoratum erit mortale istud. non utique in omnibus, 
quaritos enim licebit uel pridianos inueniri, tarn recentia 
cadauera. ut nihil in illis deuoratum uideri possit? utique 

20 enim deuoratum non aliud existimas quam interceptum, quam 
abolitum. quam oinni sensui ereptum, quod comparere omni 
genere cessauerit. nee gigantum autem antiquissirna cadauera 
deuorata constabit, quorum crates adhuc uiuunt. dixirnus iam 
de isto alibi, sed et proxime in ista ciuitate cum odei fnnda- 

26 menta tot ueterum sepulturarum sacrilega conlocarentur, quin- 
gentorum fere annorum ossa adhuc succida et capillos olentes 
populus exhorruit. constat non tantum ossa durare uerum et 

5] cf. Matth. 5, 26; Luc. 12, 59. 15] cf. II Cor. 5, 4. 24 1 cf. 
Tert. de anima c. 51. 

2 demutatur PM , demutanmr FRmg 4 lucrifacta F, lucrifactara PJf, 
lucrificata C 6 exacturos R, exacturus PMF 8 omni raodo quidem PMF, 
quidem omni modo Gel reliqui resurrecturam atque seclusi 9 illam C 
12 aeterno PMF, et aeterno C 15 recipiam M (corr. m. 2} 19 jn., illis B, 
illis PMF 20 existimans P (n del. R) M (corr. m. 2} 21 sensui scripsi: 
sensu PMF 23 grates P, arates F 24 odei Gel: hodie PMFR\ eo die jR 3 
25 sacrilegio siue <(apertura> sacrilega Eng 26 sucida M 



88 Quinti Septimi Flurentis Tertulliani 

denies incorruptos perennare, quae ut semina retinentur frutica- 
turi corporis in resurrectione. postremo etsi tune deuoratum 
inuenietur mortale in omnibus mortuis, certe a rnorte, certe ab 
aeuo, certe per aetatem, numquid a uita, numquid a superindu- 
mento. numquid ab inmortalitatis ingestu? porro qui ab his ait 
deuoratuiri mortale. ab aliis negauit. et utique hoc a diui- 
riis uiribus. non a naturalibus legibus perfici praestarique 
conueniet. ergo cum a uita habeat deuorari quod mortale 
est. id exhiberi omnifariam necesse est, ut deuoretur, et 
deuorari. ut demutetur. si ignem dicas accendi oportere, non 10 
potes id, per quod accenditur, alibi necessarium adfirmare 
alibi non. sic et cum infulcit: si quid em exuti non inue- 
niemur nudi, de eis scilicet, qui non in uita uec in earne 
deprehendentur a die domini, non alias negauit nudos quos 
praedixit exutos, nisi quia et reuestitos uoluit intellegi eadem 15 
substantia, qua fuerant spoliati. ut nudi enim inuenientur 
carne deposita uel ex parte discissa siue detrita, et hoc 
enim nuditas potest dici - - dehinc recipient earn, ut redin- 
duti carnem fieri possirit etiam superinduti inmortalitatem. 
superindui enim nisi uestito iara conuenire non poterit. 20 

43. Proinde cum dicit: itaque confisi semper et scien- 
tes quod, cum inmoremur in corpore T peregrinemur a 
domino, per fidem enim incedimus, non per speciem, 
manifestum est hoc quoque non pertinere ad offuscationem 
carnis quasi separantis nos a domino, et hie enim exhortatio 25 
fastidiendae uitae huius obuertitur, siquidem peregrinamur a 
domino quamdiu uiuimus, per fidem incedentes, non per spe- 

2J cf.- II Cor. 5, 4. 12] II Cor. 5, 3. 21] II Cor. 5, 67. 

1 fruticaturi lun: fructicaturi F, fructiflcaturi PM 5 qui ab his F 
Gel, quia his PM 6 deuoratuiri scripsi (cf. p. 44, 3): deuorat uiri P, 
deuoratum* iri M, deuorat non in F 12 non inueniemur nudi PMF, 
non nudi inueniamur C 15 et reuestitos C, reuestitos PMF 18 dehinc 
PMF, et dehinc C 19 carnem Gel: carne PMF 20 potest R* 
22 inmoremur PMF, immoramur C peregrinemur PMF, peregrina 
mur C 25 L et hie enim exhortatio fastidiendae uitae huius obuertitur, 
siquidem peregrinamur a domino., quarndiu JB, quamdiu PMF 



II. De Carnis Resurrectione 4243. 89 

ciem, id est spe, non re. et ideo subiungit: fidentes autem 
et bonum ducentes magis peregrinari a corpore et inmo- 
rari ad dominum, scilicet ut per speciem magis incedamus 
quam per fidem, per rem potius quam per spem. uides quam 

5 et hie corporum contemptum ad martyriorum praestantiam 
referat. nemo enim peregrinatus a corpore statim inmoratur 
penes dominum. nisi ex martyrii praerogatiua, paradiso scilicet. 
non inferis, deuersurus. defecerant autem apostolo uerba a{L 
significandum de corpore excessum? an ratione etiam none 

10 loquitur? temporalem enim absentiam a corpore uolens signifi- 
care peregrinari nos ab eo dixit, quoniam qui peregrinabitur 
etiam reuertetur in domicilium. exinde etiam ad omnes: gesti- 
mus, inquit. siue peregrinantes siue inmorantes placi- 
biles deo esse: omnes enim manifestari nos oportet 

is pro tribunal! Christi lesu. si omnes, et totos; si totos, et 
interiores et exteriores, id est tarn animas quam et corpora: 
uti unusquisque, inquit, reportet quae per corpus secun- 
dum quae gessit, bonum siue malum. hoc iam quomodo 
legas quaero. quasi turbate enim per hyperbaton struxit. 

20 utrumne quae per corpus reportauda erunt an [quae per 
corpus] gesta sunt ? sed et si [quae per corpus] reportanda 
sunt, corporalis indubitate resurrectio est. et si [quae per 
corpus] gesta sunt, per corpus utique pensanda sunt, per 
quod et gesta sunt. ita et totus hie a capite tractatus apostoli 

25 tali clausula detextus, qua carnis resurrectio ostenditur, secun* 
dum haec erit intellegendus, quae cum clausula consonant. 

1] II Cor. 5, 8. 12] II Cor. 5, 9. 10. 17] II Cor. 5, 10. 

1 audentes Gel 2 boni fort. ducentes FR*, dicentes PM (i in u 
corr. m. 2} R l 5 hie et Gel 1 scilicet paradiso P 11 nos FB S M (s.u. 
a m. 2), se PR 1 peregrinabitur F, peregrinatur PM (syll. bi in mg. 
a m. 1) peregrinatur reuertitur Eng 12 gestimus PMF, <et ideo> 
gestimus Gel 13 placibiles deo esse PMF, placibiles illi esse C, pla- 
cere illi Gel 15 lesu om. Gel si totos Gel: si omnes PMF 17 quae 
F, om. PM 18 siue PF, seu M 19 struxit Gel: instraxit PMF 
20 quae per corpus ter seclusi 24 et totus F, totus PM 



90 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

44. Si enim aclhuc ad superiora resnectes. unde mentio 
hominis exterioris et interioris inducta est, nonne et digni 
tatem et spem carnis integram inuenies? cum enim de lumine, 
quod inluxerit deus in cordibus nostris ad inluminationem 
agnitionis gloriae suae in persona Christi, dicithabere nos 5 
thesaurum istum in testaceis uasis, scilicet in carne: 
utrumne, quia testacea est secundum originem in limo, destru- 
etur an, quia diuini thesauri conditorium est. extolletur? atquin 
si lumen ipsum illud uerum, quod est in persona Christi, 
uitam in se continet eaque uita cum lumine committitur in 10 
carnem. peritura est in quam uita committitur? plane sit. peri 
turus {est) et ipse thesaurus? perituris enim peritura creduritur, 
sicut ueteribus utribus nouum uinum. cum item subicit: 
semper mortificationem Christi lesu circumferentes 
in corpore nostro, qualis ista res est, quae post dei tern- ii 
plum iam et sepulcrum Christi potest dici? cur autem mortifi 
cationem domini circumferimus in corpore? ut et uita, inquit, 
manifestetur. ubi? in corpore. in quo? in mortali. ergo 
in carne, plane mortali secundum culpam, sed et uitali secun 
dum gratiam; uide quantarn, ut in ilia uita Christi manifestetur. 20 
in re ergo aliena salutis. in substantia perpetuae dissolutionis 
manifestabitur uita Christi aeterna iugis incorrupta, iam et 
dei uita? aut cuius temporis uita domini manifestabitur in 
corpore nostro? ilia quidem. quam uixit usque in passio- 
nem, non modo apud ludaeos in manifesto fuit uerum etiam 25 
omnibus nunc gentibus prodita est. adeo earn significat, 
quae portas adamantirias mortis et aeneas seras inferorum 

2] cf. II Cor. 4, 16. 4] II Cor. 4, 6.. 6] cf. II Cor. 4, 7. 13] cf. 
Matth. 9, 17; Marc. 2, 22; Luc. 5, 37. 14] II Cor. 4, 10. 15] cf. 
I Cor. 3, 16. 17] II Cor. 4, 11. 27] cf. Ps. 106, 16. 

4 luminationem M 6 scilicet P, scilicet et MF 9 ipsum PMF, 
ipsum L deij B 11 plane sit. periturus <(est)> scripsi: plane si (sic jR) 
periturus PMI 12 thesaurus; perituris uulgo 16 et mortificationem F 
17 uita lesu C 18 in corpore nostro C 21 ergo om. F saluti sed 
in jR, salutis sed in B 22 aeterna om. F 24 quam FC, qua PM 
25 non modo PM (add. s. u. quae m. 2} Gel: quae non modo FR (ex 
Hirsaugiensi) in manifesto apud iudaeos F 



II. De Carnis Resurrectione 44 45. 91 

infregit, quae exinde iam nostra est. denique manifestabitur in 
corpore. quando? post mortem, quomodo? dura resurgimus 
in corpore, sicut et Christus. ne enim quis argumentetur 
nunc habere manifestari uitam lesu in corpore nostro per disci- 
5 plinam sanctitatis et patientiae et iustitiae et sapientiae, quibus 
domini uita floruerit, prouidentissima apostoli intentio ingerit: 
si enim nos, qui uiuimus, in mortem tradimur propter 
Jesum, et uita eius manifestetur in corpore nostro 
mortali. adeo defanctis nobis hoc ait futurum in corpore nostro. 

10 quodsi tune, quomodo nisi resuscitate eo? proinde et in 
clausula: scientes, ait, quod qui suscitauit lesum et 
nos suscitabit cum ipso, quia iam resurrexerit a mortuis, 
nisi quia cum ipso sicut ipsum sapit; si uero sicut ipsum, 
non utique sine came. 

is 45. Sed et rursus alia caecitate in duos homines impingunt. 
in ueterem et in nouurn, monente apostolo deponere nos uete- 
reni hominem, qui corrumpitur per concupiscentiam seductio- 
nis, renouari autem spiritu sensus et induere nouum hominem, 
qui secundurn deurn conditus est in iustitia et religione ueri- 

20 tatis 1 , ut et hie ad duas substantias distinguendo, uetustatem 
ad carnem, nouitatem ad animam, corruptionem perpetuam 
ueteri defendant, id est carni porro si secundum substantias. 
nee anima (ideo) nouus homo, quia posterior, nee caro ideo 
uetus. quia prior, quantulum enim temporis inter manum dei 

25 et adflatum? ausim dicere: etiam si multo prior anima caro, 
eo ipso, quod anima impleri se expectauit, priorem earn 
fecit, omnis enim consummatio atque perfectio, etsi ordine 
postumat, effectu anticipat. .magis iilud prius est. sine quo 



7] II Cor. 4, 11. 11] II Cor. 4, 14. 16] cf. Eph. 4, 2224. 

1 nostra est PM, nostra F 6 dominus F 8 et PMF, ut R uulcjo 
9 adeo Gel: ideo PMF 12 resurrexerit PM, resurrexit FGel 13 nisi 
sapit om. P (add. It in mg. ex Hirsaugiensi) IS sensu spiritus Bmg 
22 defendant Gel: defendat PMF 23 ideo addidi 25 anima jjuam., 
caro B 28 effectu PMF, effectu tamen C maius F 



92 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

priora nun possunt. si caro uetus homo, quando istud? a 
primordio? atquin Adam nouus totus, et ex nouo uetus nemo, 
nam et exinde a benedictione geniturae caro atque anima si- 
mul fiunt sine calculo temporis, ut quae simul in utero etiam 
seminantur. quod docuimus in commentario animae. contem- 5 
porant fetu, coaetant natu. duo isti homines, sane ex sub- 
stantia duplici, non tamen et aetate, sic unum eduntur, dum 
prior neuter, rectius est totos nos aut ueteres aut nouos esse; 
qua enim (unum et) alterum possimus esse, nescimus. sed 
apostolus ueterem hominem manifeste notat. expone enim, 10 
inquit, secundum pristinam conuersationem ueterem 
hominem, non secundum alicuius substantiae senium. neque 
enim carnem praecipit deponamus sed quae et alibi carnalia 
ostendit, opera, non corpora accusans, de quibus et hie subi- 
cit: deponentes mendacium loquimini ueritatern unus- is 
quisque ad proximurn suum, quoniam membra alter- 
utrum sumus. irascimini autem et nolite delinquere. 
sol non occidat super iracundiam uestram. neque 
dederitis diabolo locum, qui furabatur, iam non fure- 
tur, immo potius laboret operando manibus, uti habeat 20 
impertire indigenti. omnis sermo turpis non procedat 
ex ore uestro, sed qui sit optirnus ad aedificationem 
fidei, ut gratiam audientibus praestet. et nolite con- 
tristare spiritum dei sanctum, in quo signati estis in 
redemptionis die. omnis amaritudo et ira et clamor et 25 
blasphemia auferatur a uobis cum omni malitia. estote 
autem in alterutrum benigni misericordes donantes 

3] cf. Gen. 1, 22. 5] cf. Tert. de anima c. 27. 10] Eph. 4, 22. 
13] cf. Gal. 5, 19. 15] Eph. 4, 2532. 

1 sit <nuiic> caro fort. 2 atqui B 5 contemporant B, contempe- 
rant PMF 6 duo isti scripsi: duos istos PMF 1 eduntur scripsi: 
edunt PMF 8 neuter JS 3 , neutre PMFR 1 rectius Oehlerus: citius PMF, 
scitius fort. 9 unum et addidi possimus Bmg, possidemus PMF 
10 exponens Gel 18 ne dederitis Gel 19 furabatur FOB*, furatur 
PMR 1 locum diabolo F 21 impartire B 22 de ore F qui sit GR 3 , 
quisPM (com. in qui sit m.2)F, si quis Gel 26 blasphemia^et indignatio>C 



II. De Carnis Kesarrectione 4546. 93 

inuicem, sicut et deus uobis donauit in Christo. igitur 
qui carnem ueterem hominem existimant, cur non mortem 
sibi properant, ut uetere homine deposito praeceptis apostoli 
oceurrant? DOS enim, qui totam fidem in carne administrandam 

5 credimus, immo et per carnem, cuius est et os ad- proferen- 
dum optimum quemque sermonem et lingua ad non blasphe- 
mandum et cor ad non indignandum et manus ad operandum 
et largiendum, tarn uetustatem hominis quam nouitatem ad 
moralem, non ad substantialem. difFerentiam pertinere defen- 

10 dimus. atque ita pariter agnoscimus hominem, qui secundum 
pristinam conuersationem uetus fuerit, euhdem et corrumpi 
ita dictum secundum concupiscentiam seductionis, quemad- 
modum et ueterem secundum pristinam conuersationem, non 
secundum carnem per interitum perpetuum. ceterum carne 

15 tarn saluum quam eundem. utpote uitiosam disciplinam, non 
corpulentiam, exutum. 

46. Talem ubique apostolum recognoscas. ita carnis opera 
damnantem, ut carnem damnare uideatur. sed, ne ita quis 
existimet, ex aliorum uel cohaerentium sensuum suggestu procu- 

20 rantem. nam et dicens eos, qui in carne sint, deo placere non 
posse statim de prauo intellectu ad integrum reuocat adiciens: 
uos autem non estis in carne sed in spiritu. eos enim, 
quos in carne esse constabat, negando in carne esse in ope- 
ribus carnis non esse monstrabat. atque ita illos.demum deo 

25 placere non posse, non qui in carne essent, sed qui carnaliter 
uiuerent, placere autem deo illos, qui in carne positi secun 
dum spiritum incederent. et rursus corpus quidem ait mor- 
tuum, sed propter delinquentiam, sicut spiritum uitam propter 
iustitiam. uitam autem morti opponens in carne constitutae 

so sine dubio illic et uitam repromisit ex iustitia, ubi mortem 
determinant ex delinquentia. ceterum frustra opposuit uitam 

20] cf. Rom. 8, 8. 22] Rom. 8, 9. 27] cf. Rom. 8, 10. 

5 credimus scripsi: credidimus PMF praeferendum F 11 cor 
rumpi* ita M 20 sint PMF, sunt, Pam 24 monstrabit F 26 illos 
deo Gel 27 ait PMF, inquit Gel 



94 Quin.ti Septimi Florentis Tertulliani 

morti, (si) non est illic, ubi est et ipsa, cui earn opposuit. 
excludendae utique de corpore. porro si uita mortem de cor- 
pore excludit, non potest id perficere nisi illuc penetret, ubi 
est quod excludit. et quid ego nodosius, cum apostolus abso- 
lutius? si enim, inquit, spiritus eius, qui suscitauit 5 
lesum, habitat in uobis 5 qui suscitauit lesum a mor. 
tuis suscitabit et mortalia corpora uestra propter in- 
habitantem spiritum eius in uobis; ut et si animam quis 
corpus mortale praesumpserit. cum hoc et carnem negare iron 
possit, carnis quoque resuscitationem cogatur agnoscere secun- 10 
dum eiusaem status communionem. ex sequentibus adhuc discas 
opera carnis damnari, non ipsam: itaque, fratres, ait, debi- 
tores sumus non carrii ad uiuendum (secundum car 
nem); si secundum carnem uixeritis, futurum est, ut 
moriamini, si uero spiritu carnis actus mortificaue- 15 
ritis, uiuetis. porro, ut ad singula quaeque respondeam, 
si in carne constitutis, secundum spiritum tamen degentibus, 
salus repromittitur, iam non caro aduersatur saluti, sed ope- 
ratio carnis. operatione autem carnis exclusa, quae causa est 
mortis, salua iam caro ostenditur, causa carens mortis, lex 20 
enim, inquit, spiritus uitae in Christo lesu manumisit 
me a lege delinquentiae et mortis, certe quam praemisit 
habitare in membris nostris. ergo iam membra nostra legi 
mortis non tenebuntur, quia nee delinquentiae, a quibus manu- 
missa sunt. quod enim inualidum erat legis, in quo 25 
infirmabatur per carnem, misso deus filio suo in simu- 
lacro carnis delinquentiae et per delinquentiam, dam- 



5] Rom. 8, 11. 12] Rom. 8, 1213. 20] Rom. 8, 2. 23] cf. 
Rom. 7, 23. 25] Rom. 8, 3. 

1 si add. It non om. F 3 illuc Lat: illud PMF 6 a mortuis 
om. C 7 suscitabit PMF, uiuificabit C 13 ad uiuendum PMF, ut 
uiuamus Gel secundum carnem addidi 15 actus carnis Gel 17 id 
egentibus F 21 manurnisit te Bmg 23 legi scripsi: lege PMF 
26 in simulacro in similitudine F 27 per delinquentiam M (a ex e 
m. 2) FC, per carnem P 



II. De Carnis Resurrectione 4647. 95 

nauit delinquentiam in carne, non carnem in delinquentia: 
neque enim domus cum habitatore damnabitur. habitare eriim 
peccatum dixit in corpore nostro. damnata autem delinquentia 
caro absoluta est, sicut indemnata ea legi mortis et delin- 

5 quentiae obstricta est. sic etsi sensum carnis mortem appel- 
lauit, dehinc et inimicitiam ad deum, sed non carnem ipsam. 
cui ergo, dices, reputabitur sensus carnis, si non substantiae 
ipsi? plane, si probaueris aliquid carnem de suo sapere. si 1 
uero sine anima nullius est sensus, intellege sensum carnis 

10 ad animam esse referendum, carni interdum deputaturn, quia 
propter carnem et per carnem administratur. et ideo habitare 
ait delinquentiam in carne, quia et anima, a qua delinquentia 
inducitur, inquilina est carnis, mortiiicatae quidem, sed non 
suo uerum delinquentiae nomine, nam et alibi: quo mo do, 

15 inquit, etiam nunc uelut uiuentes in mundo sententiam 
fertis? non ad mortuos scribens, sed ad eos, qui desinere 
deberent mundialiter uiuere. 

47. Haec enim erit uita mundialis, quam ueterem hominem 
dicit confixum [ess^e] Christo, non corporalitatem. [sed morali- 

20 tatem] ceterum si non ita accipimus, non est corporalitas nostra 
c.onfixa nee crucem Cbristi caro nostra perpessa est, sed quem- 
admodum adiecit: uti euacuetur corpus delinquentiae. 
per emendationem uitae, non per interitum substantiae, sicut 
ait, uti hactenus delinquentiae seruiamus et ut hae 

26 ratione commortui Christo credamus. quod etiam con- 



5] cf. Rom. 8, 67. 11] cf. Rom. 7, 17. 14] Col. 2, 20. 18] cf. 
Rom. 6, 6. 22] Rom. 6, 6. 24] ib. 25] cf. Rom. 6, 8. 

4 legi PMF, lege Ruulgo 5 etsi PMF, et Gel reliqui 10 depu- 
tatum FM (ex demutandum corr. m. 1), deputandum PR 1 11 propter 
carnem et om. Gel 12 animae PR 1 a qua J5, om. PMF delin 
quentiae M 18 coniunge: haec uita mundialis erit quam dicit uefcerem 
hominem confixum Chr. qua Rig 19 esse sedusi corporalitatem 
pro corporalitas, quia inter cessit: quam dicit sed moralitatem sedusi 
25 Christo Pam: in christo PMF conuiuemus MC, conuiuamus PF 



96 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uiuemus illi . sic enim, inquit, et uos reputate mortuos 
quidem uos. cuinam? carni? non, sed delinquentiae. ergo 
salui erunt carni, uiuentes autem deo in Christo lesu, per 
carnem utique, cui mortui non erunt, delinquentiae scilicet 
mortui, non carni. nam et adhuc ingerit: ne ergo regnauerit s 
in corpore uestro mortali delinquentia ad obaudien- 
dum illi et ad exhibendum membra uestra arma iniu- 
stitiae delinquentiae: sed exhibete uosmet ipsos deo 
uelut ex mortuis uiuos, -- non uelut uiuos, sed uelut ex 
mortuis uiuos - - et membra uestra arma iustitiae. et 10 
rursus: sicut exhibuistis membra uestra famula in- 
munditiae et iniquitatis ad iniquitatem, ita et nunc 
exhibete membra uestra famula iustitiae in sancti- 
ficium; cum enim semi essetis delinquentiae, liberi 
eratis iustitiae. quern ergo fructum habebatis super 15 
his, de quibus nunc confundimini? finis enim ill o rum 
niors. nunc uero liberi facti a delinquentia, famulati 
autem deo, habetis fructum uestrum in sanctificium, 
finem autem uitam aeternam. stipendia enim delin 
quentiae mors. donatiuum autem dei uita aeterna in 20 
Christo lesu, domino nostro. ita per totam hanc sensuum 
seriem ab iniustitia et delinquentia membra nostra diuellens 
et iustitiae et sanctimoniae adiungens et transferens eadem a 
stipendio mortis ad donatiuum uitae aeternae. carni utique 
compensationem salutis repromittit, cui nullam omnino compe- 25 
tisset imperari propriam sanctimoniae et iustitiae disciplinam, 
si non ipsius esset et praemium disciplinae, sed nee ipsum 
baptisma committi, si per regenerationem non etiam restitu 
tion! inauguraretur, hoc quoque apostolo ingerente: an igno- 

1] Rom. 6, 11. 5] Rom. 6, 1213. 11] Rom. 6, 1923. 
29] Rom. 6, 3-4. 

4 cui iam F scilicet om. PM (add. m. 2} E v 5 carni F, carne P 
(com B) M 12 iniquitati C 16 enim Pam: ergo PMF 17 uero 
PM, ergo F 18 sacrificium P (corr. JB) 21 totam B, portam PMF 
22 seriem .#, seriemque PMF 28 L si_, per B, per PMR nisi etiam Emg 



II. De Carnis Resurrectione 47. 97 

ratis, quod quicumque in lesum tincti sumus, in mor 
tem eius tincti sumus? consepulti ergo illi sumus 
per baptisma in mortem, uti, quemadmodum surrexit 
Christus a mortuis, ita et nos in nouitate uitae ince- 

5 damus. ac ne de ista tantum uita putes dictum, quae ex 
fide per baptisma in nouitate uiuenda est, prouidentissime 
adstruit: si enim consati fuerimus simulacro mortis 
Christi, ita et resurrectionis erimus. per simulacrum 
enim morimur in baptismate, sed per ueritatem resurgimus 

10 in came, sicut et Christus, ut, sicut regnauit in morte 
delictum, ita et gratia regnet per iustitiam in uitam 
sempiternam per lesum Christum dorninum nostrum, 
quomodo ita , si non aeque in carne? ubi enim mors, ibi et 
uita post mortem, quia et uita ibi ante, ubi postea mors. 

if. nam si regnum mortis nihil operatur quam carnis dissolutio- 
nem, proinde uitam contrariam morti contrarium oportet operari, 
id est carnis redintegrationem, uti, sicut deuorauerat mors inuale- 
scendo mortale, ita et deuorata ab inmortalitate audire possit: 
ubi est, mors, aculeus tuus? ubi est, mors, contentio 

2<i tua? sic enim et gratia illic superabundabit, ubi et iniquitas 
abundauit; sic et uirtus in infirmitate perficietur, quod periit 
saluum faciens, quod mortuum est uiuificans, quod percussum 
est sanans, quod languit medicans, quod ereptum est redimens, 
quod famulatum est liberans, quod seductum est reuocans, 

as quod elisum est suscitans; et quidem de terra in eaelum, 
ubi nostrum municipatum Philipenses quoque ab apostolo 

7] Rom. 6, 5. 10] Rom. 5, 21. 17] cf. Es. 25, 8. 19] I Cor. 15, 55. 
20] cf. Rom. 5, 20. 21] cf.IICor.12,9. 21-25] cf.Ez. 34,16. 26] cf. Phil. 3, 20. 
1 iesum PMF, Christum lesum C in mortem sumus om. F 3 per 
PMF, post C 6 uiuenda PMF, incedenda Bmg 7 consati FBmg, 
conplantati PM (de pud. c. 17 legitur; consepulti) fuerimus PMF, 
sumus Gel 8 ita et PMF, simul et Gel, sed et fort. (c.f. de pud. 17) 
9 resurgemus C 13 ita B, ista PMF 18 mortale, ita et scripsi: ita 
et mortale PMF deuorata scripsi (cf. p. 106. 1 et 113, 14): deuorato F, 
deuoratum M (u in o corr. m. 1) P (u in o corr. E) 20 superabundabit .K 3 , 
superabundant PMFR 1 21 abundabit Gel periit Pam: perit PMF 
26 philipenses M, philippenses PF 

XXXXVfl. Tert. III. 7 



98 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

discunt, unde et salutificatorem nostrum expectamus 
lesum Christum, qui transfigurabit corpus iiostrae 
humilitatis conformale corpori gloriae suae, sine dubio 
post resurrectionem, quia nee ipse Christus glorificatus est 
ante passionem. haec erunt corpora nostra, quae Komanos 5 
obsecrat exhibere hostiam uiuam sanctam placibilem deo. 
quomodo uiuam, si peritura sunt? quomodo sanctam, si profana 
sunt? quomodo placibilem, si damnata sunt? age iam, quod 
ad Thesalonicenses ipsius solis radio putem scriptum, - - ita 
claret, -- qualiter accipient lucifugae isti scripturarum: ipse 10 
autem deus pacis sanctificet uos totos? non sufficit? 
sed sequitur: et integrum corpus uestrum et anima et 
spiritus sine querela conseruentur in praesentia domi- 
ni. habes omnem substantiam hominis saluti destinatam, nee 
alio tempore quam in aduentu domini, qui clauis est resur- 15 
rectionis. 

48. Sed caro, inquis, et sanguis regnum dei heredi- 
tati possiderc non possunt. scimus boc quoque scriptum, 
sed de industria distulimus hucusque, ut quod aduersarii in 
prima statim acie obstruunt, in ultima congressione prosterne- 20 
remus, omnibus quaestionibus quasi auxiliis eius ante deiectis. 
sed et nunc expediet praecedentia recognosci, ut et huic sensui 
sua origo praeiudicet. ut opinor r apostolus disposita ad Corin- 
thios omni distinctione ecclesiasticae disciplinae surnmam et 
sui euangelii et fidei illorum in dominicae mortis et resur- 25 
rectionis demandatione concluserat, ut et nostrae spei regulam 
inde deduceret, unde constaret. itaque subicit: si autem 
Christus praedicatur quod a mortuis resurrexerit. 

1] Phil. 3, 21. 5J cf. Rom. 12, 1. loj 1 Thess. 5, 23. 15] cf. Apoc. 
1, 18. 17] I Cor. 15 50. 23] cf. I Cor. 15, 19. 27] I Cor. 15, 1218. 
1 saluificatorem Gel 2 transfigurabit Pam: transfigurauit PMF 
3 conformatum Gel 5 haec PM, nee F 8 placibilem Pam: placi- 
biliaPM^ 1 9 ipsius PMF, <ut> ipsius Gel lOaccipiantF 12sedMF, 
quod P 17 hereditati MF, hereditate P uulgo 21 disiectis FRmg 
22 expediet Eng: expetent P, expectent MF 23 ut om. Gel 27 ita P (que 
s.u.add.R) 28 Christus om.P(s.u. add. M) resurrexeritPMF,resurrexitC 



II. De Carnis Resurrectione 47 48. 99 

quomodo quidam dicunt in uobis resurrectionem mor- 
tuorum non esse? quae si non est. nee Christus resur- 
rexit. si Christus non resurrexit, inanis est praedicatio 
nostra, uacua est fides nostra. inueniemur enim falsi 

5 testes dei, qui testimonium dixerimus, quod resuscita- 
uerit Christum, quern non resuscitauit. nam si mortui 
non resurgunt, nee Christus resurrexit. si Christus 
non resurrexit, nan a est fides uestra, quia adhuc in 
delictis uestris estis, et qui in Christo dormierunt 

10 perierunt. per haec cui nos rei credendae uidetur extruere? 
resurrectioni, inquis. mortuorum, quae negabatur. certe sub 
exemplo dominicae resurreetionis nolens earn credi. certe, 
inquis. exeraplum porro ex diuersitate an ex parilitate cornpo- 
nitur? utique. inquis. ex parilitate. quomodo autem Christus 

i resurrexit? in carne an non? sine dubio. si mortuum, si 
sepultum audis secundum scripturas non alias quam in carne, 
aeque resuscitatum in carne concedes, ipsum enim. quod 
cecidit in morte, quod iacuit in sepultura, hoo et resurrexit, 
non tarn Christus in carne quam caro in Christo. igitur si 

20 ad exemplum Christ! resurgemus. qui resurrexit in carne. 
iam non ad exemplum Christ! resurgemus, si non in cape 
et ipsi resurgemus: quia per hominem, inquit, mors, et 
per hominem resurrectio. ut separaret quidem auctores, 
mortis Adam, Christum resurreetionis, eiusdem autem consti- 

25 tueret substantiae resurrectionem, cuius et mortem, per ipso- 
rum auctorum in nomine hominis comparationem. si enim sieut 
in Adam omnes moriuntur, ita et in ChrLsto omnes 
uiuificabuntur, carne uiuificabuntur in Christo, sicut in Adam 

15] cf. I Cor. 15, 34. 22] I Cor. 15, 21. 26] I Cor. 15, 22. 

3 si PMF, si autem C praedicatio uestra PR 1 4 L uacua est 
fides nostraj inuenieinur J?, uacua est et fides uestra. inueniemur Gel, 
inueniemur PMF inuenimur autem C 5 dixerimus PMF, diximus 
* aduersus deum C 17 concedes scripsi: concedis PMF 18 mor 
tem C et om. B 23 separaret M (syll. ra *. u. add. m. 2] Gel, 
separet PF 



100 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

carne moriuntur. unusquisque autem in suo ordine, scilicet 
quia et in suo corpora, ordo enim meritorum [dispositorum] 
nomine disponetur. merita autem cum corpori quoque adscri- 
bantur, ordo quoque corporum disponatur necesse est, ut 
possit esse meritorum. si autem et baptizantur quidam pro 5 
mortuis, uidebimus an ratione. certe ilia praesumptione hoc 
eos instituisse portendit, qua alii etiam carni [ut] uicarium 
baptisma profuturum existimarent ad spem resurrectionis, 
quae non nisi corporalis [non nisi alias] in baptismate corpo 
ral! obligaretur. quid et ipsos baptizari ait, id est** si non i<> 
quae baptizantur corpora resurgunt? anima enim non lauatione, 
sed responsione sancitur. quid et nos. inquit, omni hora 
periclitamur? utique per earn em. cotidie morior; utique 
periculis carni s, per quam et depugnauit ad bestias Epliesi, 
illas scilicet bestias Asiaticae pressurae, de qua in secunda 15 
ad eosdem: nolumus enim uos ignorare, fratres, de pres- 
sura nostra apud Asiam. quod super quam supra gra- 
uati sumus citra uires, uti et de uita haesitaremus. 
omnia haec, nisi fallor, eo enumerat ut, nolens uanam credi 
carnis conflictationem, indubitate uelit credi carnis resurrec- 20 
tionem. uana enim habenda est conflictatio eius, cuius nulra 
erit resurrectio. sed dicet quis: quomodo resurgent mor- 
tui? quo autem corpore uenient? iam hie de qualitatibus 
corporum disserit, an eadem ipsa an alia resumantur. sed 

1] I Cor. 15, 23. 5J cf. I Cor. 15, 29. 10] of. ib. 12] I Cor. 15, BO. 
13] I Cor. 15, 31. 14] cf. I Cor. 15, 32. 16] II Cor. 1, 8. 22] I Cor. 15, 35. 
2 dispositorum deleuit Gel: dispositorum MP, dispositor F, <(non uliud 
quam> meritorum dispositor Pam (ex Vaticanis, ut dicit] 5 quidam 
Gel: quidem PMF 6 ratione. certe Gel: ratione certa PMF 1 porten 
dit PMF, contendit Gel, Paulus ostendit(= p. ostendit).Ew7 ut del. Gel 
9<non>nisi corporalis scripsi: nisi corporalis PMF non nisi alias seclusi 
(ut olim superscriptum uerbis nisi corporalis), quae nisi corporalis non [nisi] 
alias [inj baptismate Eng 10 quid Gel: qui PMF id est del. Gel, 
quern sequuntur posteriores qmnes, ait idem Eng lacunam signaui: 
corpora, pro illis intercidisse puto 11 anima Gel: animae PMF 12 re 
sponsione PMF, purgatione Gel 17 quam supra orn. Gel 18 uti et 
scrips?: uti ut PFE\ uti MR* 22 dicet F, licet PM (corr. m. 1) 



II. De Carnis Resurrectione 4849. 101 

cum eiusmodi quaestio posterior habeatur, sufficiet interim 
ex hoc quoque corporalem definiri resurrectionem, cum de 
qualitate corporum quaeritur. 

49. Ventura est nunc ad carnem et sanguinem, # reuera 
5 totius quaestionis. quas substantias quali condicione exhereda- 
uerit apostolus a dei regno, aeque de antecedentibus discere 
est. primus, inquit, homo de terra, choicus, id est lima- 
cius, id est Adam, secundus homo de caelo, id est 
sermo dei, id est Christus, non alias tamen homo, licet de 

10 caelo, nisi quia et ipse caro atque anima, quod homo, quod 
Adam, nam et si supra nouissimus Adam dicitur. de con- 
sortio substantiae commercium nominis traxit, quia nee Adam 
ex semine caro, quod et Christus. qualis ergo choicus, 
tales et choici, qualis caelestis, tales et caelestes. 

is substantia tales an primo disciplina, dehinc et dignitate. 
quam disciplina captauit? atquin substantia nullo modo separa- 
buntur choici atque caelestes semel ab apostolo homines dicti. 
si enirn et Christus, solus uere caelestis. immo et supercae- 
lestis, homo tamen. qua caro atque anima, nihilo ex ista 

20 substantiarum condicione a choica qualitate discernitur, proinde 
et qui caelestes secundum ilium non de substantia praesenti 
sed de futura claritate caelestes praedicati intellegentur, quia et 
retro, unde distinctio ista man an it de dignitatis differentia 
ostensa est alia supercaelestium gloria, alia superterrenorum, 

25 et alia solis. alia lunae, alia stellarum, quia et stella a stella 
differt in gloria, non tamen in substantia. denique praemissa 
differentia dignitatis in eadem substantia et nunc sectandae 
et tune capessendae subiungit etiam exhortationem. ut et hie 

7] I Cor. 15, 47. 11] cf. I Cor. 15, 45. 13J I Cor. 15, 48. 
24] cf. I Cor. 15, 4041. 

1 sufficit F 4 lacunam signaui: cardinem uelim suppleri, <(sanguinem)> 
mauult Eng 5 quaestionis quasi substantias M Gel 6 apostclus Ring 
BGel: apostoli PMF L a dei regnOj aeque B, aeque PMF 11 et si 
PMF, et Gel dicitur scripsi: facet PMF, dictus Gel 14 talis (prius) M 
19 quam P (corr. E) ~R [ 22 intellegentur FM (e ex u corr. m. 1), 

telleguntur P uidgo 23 parentlicsin indicnui 



102 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

habitum Christi sectemur ex disciplina et illic fastigium conse 
quamiu ex gloria: sicut portauirnus imaginem choici, 
portemus etiam imaginem supercaelestis. portauimus 
enim imaginem choici per collegium transgressionis, per con 
sortium mortis, per exiliurn paradisi. nam si et in carne hie 5 
portatur imago Adae, sed non carnem monemur exponere: si 
non carnem, ergo conuersationem, at proinde et caelestis 
imaginem gestemus in nobis, non iam dei nee iam in caelo 
eonstituti. sed secundum liniamenta Christi incedentes in 
sanctitate et iustitia et ueritate. atque adeo ad disciplinam 10 
to turn- hoc dirigit, ut hie dicat portandarn imaginem Christi 
in ista carne et in isto tempore disciplinae. portemus enim 
praeceptiuo modo dicens huic tempori loquitur, in quo homo 
nulla alia substantia est quam caro et anima. aut etsi quam 
aliam, id est caelestem, substantial!! haec fides spectat, hie 15 
tamen repromissa sit cui ad illam elaborare mandatur. cum 
igitur imaginem et choici et caelestis in conuersatione consti- 
tuat, illam eierandam, hanc uero sectandam, dehinc adiungat: 
hoc enim dico, id est propter ea, quae supra dixi; prop- 
terea autem coniunctio est sensus supplementum anteceden- 20 
tibus reddens quod caro et sanguis regnum dei here- 
ditate possidere non possunt, nihil aliud intellegi mandat 
carnem et sanguinem quam supra dictam imaginem choici. 
quae si in conuersatione censetur uetustatis, conuersatio autem 
uetustatis non capit dei regnum, proinde caro et sanguis non 25 



2] I Cor. 15, 49. 6j cf. Eph. 4, 22. 10J cf. Eph. 4, 24. 19] I 
Cor. 15. 50. 

2 choici enim am. P (add. It ex Hirsaugiensi) 5 si et PMF, etsi 
Ri(/ hie portatur Urs: sic putatur PMF 14 et si PMF, si Gel 
15 hie scripsi: huic PMF 16 elaborare P, et laborare MF 18 eieran 
dam Bmy: gerandam M , gerendam PF adiungat Gel: adiurigit PMF 
19 quae Gel: quaequae PMF propterea deleuit Gel, quern sequuntur 
posteriores 20 autem coniunctio est scripsi: coniunctio est enim PMF, 
coniunctio est. \est)> enim Gel 24 conuersatio autem uetustatis om. F 
25 capit PGel, capiat MFR 



II. De Carnis Resurrectione 4950. 103 

capiendo del regnum ad conuersationem rediguntur uetustatis. 
plane si numquam apostolus pro operibus substantiam posuit, 
nee hie ita utatur. si uero in carne adhuc constitutes negauit 
esse in earne, in operibus carnis negans esse, formam eius 

5 subruere non debes, non substantiam sed opera substantiae 
alienantis a dei regno. quibus etiam ad Galatas manifestatis 
praedicere se et praedixisse profitetur, quod qui talia agant 
regnum dei non sint hereditate eonsecuturi, non portantes 
scilicet imaginem caelestis, sicut portauerant choici, ideoque 

10 ex uetere conuersatione nihil aliud deputandi quam caro et 
sanguis. quamquam et si subito in hanc definitionem erupisset 
apostolus, eliminandam carnem et sanguinem a dei regno, 
sine ullius supra sensus praestructione, nonne duas istas 
substantial proinde hominem ueterem interpretaremur carni 

15 et sanguini deditum, id est esui et potui, cuius sit dicere 
aduersus fidem resurrectionis: manducemus et bibamus, 
eras enim moriemur? et hoc enim infulciens apostolus, 
carnem et sanguinem de fructibus ipsorum manducandi et 
bibendi suggillauit. 

20 50. Sed et omissis huiusmodi interpretationibus carnis et 
sanguinis opera taxantibus, ipsas quoque substantias non aliter 
quam sunt intellectas licebit resurrectioni uindicare. non enim 
resurrectio carni et sanguini directo negatur, sed dei regnum, 
quod obuenit resurrectioni - - est autem et in indicium resur- 

25 rectio , immo et confirmatur carnis resurrectio generalis, cum 
specialis excipitur. dum enim in quern statum non resurgat 
edicitur, in quern resurgat subauditur. atque ita, dum pro 
meritis distinctionem resurrectionis opus substantiae. non genus, 
patitur, apparet hinc quoque carnem et sanguinem nomine 

3J cf. II Cor. 10, 3. 6] cf. Gal. 5, 21. 16] I Cor. 15, 32. 

1 uetustatis JR 3 : ueritatis PMFR { Bmg 1 agunt .... sunt Gel 
8 hereditate Gel: in hereditate PMF 9 portauerant FR, portauimus P 
(corr. imus in erant R) M 10 existimandi C 11 quamquam scripsi: 
nam PMF 14 interpretaremur 7?, interpretaretur PMF 22 resurrec 
tio ne F 23 negatur PMF, denegatur Gel 24 parenthesin indicamt Eng 



104 Quinti Septimi Florcntis Tertulliani 

culpae, non siibstaniiae, arceri a del regno, nomine tamen 
formae resurgere in iudicium, quia non resurgant in regnum. 
adhuc dicam: caro et sanguis regnum dci hereditati 
possidere non possunt. f merito sola et per semetipsa, 
ut ostenderet adhuc spiritum illi necessarium. spiritus enim 
est qui uiuificat in regnum del. caro nihil prodest. 
prodesse tamen illi aliud potest, id est spiritus, et per spiri 
tum opera quoque spiritus. resurgunt itaque ex aequo omnis 
caro et sanguis in qualitate sua. sed quorum adire regnum 
dei, induere oportebit uim incorruptibilitatis et inmortalitatis, 10 
sine qua regnum dei adire non possunt, antequam consequi 
earn possint. merito ergo caro et sanguis, ut diximus, sola 
regnum dei capere deficiunt. iam uero, cum deuorari habeat 
corruptmum istud ab incorruptibilitate, id est caro, et mortale 
istud ab inmortalitate, id est sanguis, post resurrection em is 
ex demutatione, merito demutata ac deiiorata caro et sanguis 
regnum dei hereditate possidere possunt, non tamen non 
resuscitata. sunt. qui carnem et sanguinem ludaismum uelint 
accipi propter circumcisionem, alienum et ipsum a dei regno, 
quia et ille uetustati deputetur et hoc titulo iam et alibi ab 20 
apostolo denotetur, qui post reuelatum in se filium dei ad 
euangelizandum eum in nationibus statim non retulerit ad 
carnem et sanguinem, id est ad circumcisionem, id est ad 
ludaismum, sicut ad Galatas scribit. 

51. Sed pro omnibus iam stabit quod(in)clausulam reserua- 25 
uimus, etiam pro apostolo ipso, reuera maximae inconsideran- 

3] I Cor. 15, 50. 5] loh. 6, 63. 10J cf. I Cor. 15, 53. 13] cf. 
I Cor. 15, 5354. 22J cf. Gal. 1, 16. 

3 iterum affertvr idem locus scripturae; nihil tamen noui. 4 Inscit 
sententia post per semetipsa. ad quam lacunam explendam olim margini 
adscripta fnisse crediderim quae antecedunt uerba apostoli. haec, opinor, 
dicere uoluit ductor: adhuc dicam: merito solarn et per semetipsam 
<carnem regnum dei consequi posse negauit apostolus,> ut ostenderet... 
8 aequo Bmg: eo quo PMF 9 quorum PMF. quorum <est> Gel 10 in 
duces P 11 sine P, siue M, sed F 17 possunt Gel: non possunt 
PMF 25 in add. Gel reseruauimus F, reseruabimus MP (corr. R) 



II. De Carnis Resurrectione 5051. 105 

tiae reuincendo. si tarn abrupte, ut quidam uolunt, clausis 
quod aiunt oculis. sine distinctione, sine condicione, omnem 
passim carnem et sanguinem a regno dei extrusit, utique et 
ab ipsa regia caelorum, cum illic adhuc sedeat lesus ad 
5 dexteram patris, homo, etsi deus, Adam nouissimus, etsi 
sermo primarius, caro et sanguis, etsi nostris purior, idem 
tamen et substantia et forma quam ascendit, talis etiam descen- 
surus, ut angeli adfirmaniv, agnoscendus scilicet eis, qui ilium 
conuulnerauerunt. hie, sequester dei atque hominum appellatus 

10 ex utriusque partis deposito commisso sibi, carnis quoque 
depositum seruat in semetipso, arrabonem summae totius. 
quemadmodum enim nobis arrabonem spiritus reliquit, ita et 
a nobis arrabonem carnis accepit et uexit in caelum pignus 
totius summae illuc quandoque redigendae. securae estote, 

15 caro et sanguis, usurpastis et caelum et regnum dei in Christo. 
aut si negent uos in Christo, negent et in caelo Christum 
qui uobis caelum negauerunt. ita nee corruptela, inquit, 
incorruptelam hereditati habebit, non ut carnem et 
sanguinem existimes corruptelam, quando ipsa sint potius 

20 obnoxia corruptelae, per mortem scilicet, siquidem mors est, 
quae carnem et sanguinem non modo corrumpit uernm etiam 
consumit, sed, quoniam opera carnis et sanguinis non posse 
consequi regnum dei edixerat, quo magis hoc exaggeraret, 
ipsi quoque corruptelae, id est morti, cui carnis et sanguinis 

25 opera proficiunt, hereditatem incorruptelae ademit. nam et 
paulo post ipsius mortis quodammodo mortem expressit, deuo- 



4] cf. Marc. 16, 19. 5] cf. I Cor. 15, 45. 7] cf. Act. 1, 11. 
8] cf. loh. 19, 37; Zach. 12, 10. 9] cf. I Tim. 2, 5. 11] cf. II Cor. 
5, 5. 17] I Cor. 15, 50. 26] I Cor. 15, 5556. 

2 sine condicione., omnem B, omnem PMF 3 extrusit R*mg Gel: 
extruxit PMF 6 purior Eng: puriora FR, priora PM 1 quam scripsi 
(cf, p. 41, 10): qua PMF S agnoscendus 2? 5 , agnoscendis PMFR 1 
14 securi (i ex p corr. R) PR 1 18 habebit. non uulgo 22 con 
sumit. sed uulgo 24 ipsi PMFR 1 Gel: ipse R* 



106 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

rata est mors, dicens, in contentione. ubi est, mors. 
aculeus tuus? ubi est, mors, potentia tua? aculeus 
autem mortis delinquentia, haec erit corruptela, uirtus 
autem delinquentiae lex, ilia alia sine dubio, quam consti- 
tuit in membris suis militantem aduersus legem animi sui, 5 
ipsam scilicet uim delinquendi contra uoluntatem. nam et si 
supra nouissimum inimicum mortem euacuari ait, hoc modo 
nee corruptela hereditatem incorruptelae consequitur. 
id est nee mors perseuerabit. quando et quomodo defectura? cum 
in atomo, in momentaneo oculi motti, in nouissima 10 
tuba et raortui resurgent incorrupt!, qui hi, nisi qui 
ante corrupti, id est corpora, id est caro et sanguis? et nos 
demutabimur; -- de qua habitudine, nisi in qua deprehende- 
mur? oportet enim corruptiuum istud induere incor- 
ruptionem et mortale istud induere inmortalitatem. 15 
quid mortale, nisi caro? quid corruptiuum, nisi sanguis? ac ne 
putes aliud sentire apostolum, ## prouidentem tibi et. ut de 
came dictum intellegas, laborantem: cum dicit istud corrup 
tiuum et istud mortale, cutem ipsam tenens dicit. certe istud 
nisi de subiecto, nisi de comparenti, pronuntiasse non potuit. 20 
demonstrations corporalia est uerbum. aliud autem erit corrup 
tiuum, aliud corruptela, et aliud mortale, [et] aliud mortalitas. 
aliud enim quod patitur. aliud quod pati efficit. ita quae 

4J of. Rom. 7, 23. 7] cf. I Cor. 15, 26. 8] I Cor. 15. 50. 
10J I Cor. 15, 52. 14] I Cor. 15, 53. 

1 contentione PMFR^ contentionem (cf. c. 54) R 3 uulgo 2 poten 
tia PMF, contentio Pam 6 etsi PMF, et Gel difficultas inest in 
uerbis: nain et si etc. ut enim apte haec dicereniur. si nullis interpositis 
ad ea se applicarent, quae supra leguntur p. 105, 25: hereditatem in 
corruptelae ademit, ita nunc simili membro interiecto mihi quidem offen- 
sioni sunt. nescio igitur, an ea, quae intercedunt, ucl ab auctore uel ab 
alio postmodum addita sint. 8 consequitur PMF, consequetur C 9 per 
seuerabit M (b ex u m. 1) Jfi, perseuerauit PFH 1 11 incorrupt!, qui 
uulgo 13 demutabimur Pam: demutamur PMF 14 incorruptionem et 
mortale istud induere C, om. PMFBGel 16 at F 17 lacunam signaui: 
adspice ipsum intercidisse puto 18 dictum deleri unit van der Vliet 
(St. ecclp. 71) 21 autem erit PMFR 1 , autem R* uulgo 22 et sedusi 



II. De Carnis Resurrectione 5152. 107 

patiuntur corruptelam et mortalitatem, caro scilicet et sanguis, 

ea necesse est patiantur et incorruptelam et inmortalitatem. 

52. Videamus iam nunc, quo corpore uenturos mortuos 

disputet. et bene, quod erupit statim ostendere, quasi quis 

5 eiusmodi quaerat. stulte, iriquit, tu; quod seminas non re- 
uiuificatur, nisi mortuum fuerit. hoc ergo iam de exemplo 
seminis coustet non aliam uiuificari carnem quam ipsam. quae 
erit mortua, et ita sequentia relucebunt. nihil enim aduersus 
regulam exempli licebit intellegi, ne, quia sequitur: et quod 

10 seminas, non corpus quod futurum est seminas, idcirco 
aliud resurrecturum corpus quam quod moriendo seminatur 
existimes. ceterum excidisti ab exemplo. numquam enim fru- 
mento seminato et in terra dissoluto ordeum erupit et non 
id ipsum genus grani eademque natura et qualitas et forma. 

15 denique unde {aliud.) si non id ipsum? et corruptela euim 
ipsum est, dum ipsius est. sed enim et suggerit, quomodo 
non quod futurum est corpus seminetur. dicens: sed nudum 
granum, si forte, frumenti uel alicuius eiusmodi: deus 
autem dat illi corpus prout uult. certe ei grano, quod 

20 nudum seminar! ait. certe, inquis. ergo saluum est cui dare 
habet deus corpus, quomodo autem saluum est, si nusquam 
est, si non resurgit, si non id ipsum resurgit? si non resurgit, 
saluum non est. si non est et saluum, accipere corpus a deo 
non potest. sed enim saluum omni modo constat. ad quid 

25 ergo dabit illi deus prout uult corpus, habenti utique pro- 
prium corpus illud nudum, nisi ut iam non nudum resurgat? 
ergo additum erit quod corpori superstruitur, nee exterminatur 
illud, cui superstruitur, sed augetur. saluum est autem quod 

5J I Cor. 15, 36. 9] I Cor. 15, 37. 17] I Cor. 15, 37-38. 

3 uideamus Gel: uidemus PMF 4 quasi om. F, qui si M (corr. 
m. 1) quis om. M 5 non Gel: nonne PMFR 1 , nomne R z reuiui- 
ficatur Eng (cf. p. 51, 19): uiuificatur PMF 13 erupit MF, erumpit 
Puulgo 14 qualitate Pam 15 aliud addidi 16 sed enim scripsi: 
non enim PMF 17 seminatnr Pam 18 uel PMF, aut Gel 22 si non 
id ipsum saluum non est om. F 26 non nudum R*, nondum PMFR 1 
27 additicium erit corpus quod C 



10$ Quinti Septimii Florentis Tertulliani 

augetur. seritur enim solummodo granum sine folliculi ueste, 
sine fundamento spicae, sine munimento aristae, sine superbia 
culmi. exurgit autem copia feneratum, compagine aedificatum, 
ordine structum, cultu munitum et usquequaque uestituin. 
haec snnt ei corpus a deo aliud, in quod non abolitione sed b 
ampliatione mutatur, ut tune et illud suurn sit, quod extrin- 
secus a deo adquirit: et unicuique seminum suum corpus; 
puta re non suum, id est non pristinum. serui igitur exemplo 
et conserua speculum eius carni: eandem credes fructificatu- 
ram, quae sit seminata, ipsam. etsi pleniorem, non aliam, etsi 10 
aliter reuertentem. accipiet enim et ipsa suggestum et orna- 
tum, qualem illi deus uoluerit superducere secundum merita. 
sine dubio ad hoc direxit: non omnis caro eadem caro; 
non ad denegandam substantiae communionem sed praerogati- 
uae peraequationem, corpus honoris, non generis, in differen- is 
tiam redigens. in hoc et figurata subicit exempla animalium 
et elementorum : alia caro ho minis, id est serui dei, qui 
uere homo est. alia iumenti, id est ethnici, de quo et pro- 
pheta: adsimilatus est, inquit, homo inrationabilibur 
iumentis, alia caro uolatilium, id est martyrum, qui ad 20 
superiora conantur, alia piscium, id est quibus aqua baptis- 
matis sufficit. sic et de supercaelestibus corporibus argumenta 
committit: alia solis gloria, id est Christi, et alialunae, id 
est ecclesiae, et alia stellarum, id est seminis Abrahae. et 
stella enim a stella differt in gloria, et corpora terrena 25 
et caelestla, ludaeus scilicet et Christianus. ceterum si non figu- 



7] I Cor. 15, 38. 1320] I Cor. 15, 39. 19] Ps. 48, 21. 
2325] rCor. 15, 41. 25] I Cor. 15, 40. 

7 imierti ord mem uerborum: et unicuique seminum. . .id est non pri 
stinum; ut tune et illud ... adquirit PMF- 8 puta re scripsi: putari 
PMF, putauit Gel, deputauit Pam 9 credes scripsi: credens PMF 
10 plenior est E 11 reuerentem Gel 13 direxit PM, dixerit JP, diri- 
git Gel 17 ^elementorum M 20 uolucrum C 21 alia autem C 
22 argumentari conuenit PR 1 23 gloria PMF, claritas Gel 26 ludae 
us ... Christianus J? 3 , iudaeos . . . christianos PMFR 1 



If. De Carnis Resurrectione 5253. 109 

rate, satis uane mulorum et miluorum carnes et corpora caele- 
stium luminura apposuit humanis, non pertinentia ad condicionis 
comparationem sicut nee ad resurrectionis consecutionem. po- 
stremo cum per haec differentiam gloriae, non substantiae, conclu- 
5 sisset, sic, inquit, et resurrectio mortuorum. quomodo? non 
de alio aliquo, sed de sola gloria diflerens. rursus enim resurrec- 
tionem ad eandem substantiam reuocans et ad granum denuo 
spectans: semi natur, inquit, (in) corruptela,resurgit(in)in- 
corruptela; seminatur in dedecoratione, resurgit in 

10 gloria: seminatur in infirmitate, resurgit in uirtute; 
seminatur corpus animale, resurgit spiritale. certe non 
aliud resurgit quam quod seminatur, nee aliud seminatur quam 
quod dissoluitur humi, nee aliud dissoluitur humi quam caro. 
lianc enim sententia dei elisit: terra es et in terrain ibis, 

15 quia et de terra erat sumpta. hinc et apostolus concepit semi- 
nari earn dicere, cum rehibetur in terram, quia et seminibus 
sequestratorium terra est, illic deponendis et inde repetendis. 
ideoque et consignat imprimens: sic enim scriptum est, ne 
aliud existimes esse seminar! quam: in terram ibis, ex qua 

20 es sumptus; sic nee alterius quam carnis. [sic enim scrip 
tum est.] 

53. Sed corpus animale animam quidam argumentantur, ut 
ilium a carne auocent recidiuatum. porro cum constet fixum- 
que sit illud resurrecturum corpus, quod fuerit seminatum, 

25 ad ipsius rei exbibitionem prouocabuntur. aut ostendant ani- 
rnam seminatam post mortem, id est mortuam, id est 
humi elisam disiectam dissolutam, quod in illam decretum 



5] I Cor. 15, 42. 8] I Cor. 15, 42-44. 1.4] Gen. 3, 19. 18] I 
Cor. 15, 44. 

2 opposuit Gel 5 quoniam R 8 in bis addidit Gel 13 humi dis 
soluitur F 14 sententia dei Bmg Gel: sententiam deus PMF 17 se 
questratorium P, sequestratorum MF 18 consignat PMF, reconsignat 
Gel 20 nee scripsi: ne PMF sic enim scriptum est sedusi 23 ilium 
C, illam PMF recidiuatum C, recidiuatam PMF 25 exhibitionem PMF 
Bmy, exhortationem It. 27 decretum a deo MF, a deo decretum Puulgo 



HO Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

a deo non est; proponant corruptelam eius et dedecora- 
tionem (et) infirmitatem, lit ipsius sit etiam consurgere in 
incorruptelam et in gloriam et in uirtutern. sed enim in 
Lazaro, praecipuo resurrectionis exemplo, caro iacuit in infir- 
mitate, caro paene computruit in dedecorationem, caro interim 5 
putuit in corruptionem, et tamen Lazarus caro resurrexit, 
cum anima quidem, sed incorrupta. quam nemo uinculis lineis 
strinxerat, nemo in sepulcro collocarat. nemo iam foetere sen- 
serat, nemo quatriduo uiderat seminatam. totum habitum. 
totum exitum Lazari omnium quoque caro hodie experitur, 10 
anima uero imllius. in qua ergo stilus apostoli comparet, de 
qua eum loqui constat, ea erit et corpus animale, cum semi- 
natur, et spiritale, cum suscitatur. nam ut ita intellegas. 
manum adhuc porrigit. aeque de eiusdem scripturae auctori- 
tate factum retexens primum hominem Adam in animam is 
uiuentem. si Adam homo primus, caro autem homo ante 
animam, sine dubio caro erit facta in animam. facta porro 
in animam, cum esset corpus, utique animale corpus est facta. 
quid earn appellari uelint quam quod per animam facta est. 
quam quod ante animam non fuit, quam quod post animam 20 
nori erit, nisi cum resurgit? recepta enim anima rursus ani 
male corpus efficitur, ut fiat spiritale. non enim resurgit nisi 
quod fuit. ita unde carni competit corpus animale dici, inde 
animae nullo modo competit. caro enim ante corpus quam 
animale corpus, animata enim, postea facta est corpus animale. 25 
anima uero etsi corpus, tamen, quia ipsa est corpus non ani- 
matum sed animans potius, animale corpus non potest dici 



4] cf. loh. 11, 118. 14] cf. I Cor. 15, 45. 



2 et addidi consurgere PMF, exsurgere Gelreliqui 16 uiuentem 
PM, uiuam F 17 animam. facta (factam M) porro MF, animam 
uiuentem. porro Puulgo 18 facta est F 19 uelint (scil. illi quidam, 
qui supra nominantur 109, 22) PMF, uellent Gel 25 facta (a ex u) P 
26 animatum Eig: animata PMF 27 animans Gel: anima PMF 



II. De Carnis Resurrectione 53. HI 

nec fieri quod facit. alii enim accidens facit illud animale: 
non accidens autem alii quomodo se faciet animale? sicut 
ergo ante animale corpus caro, recipiens animam, ita et postea 
spiritale, induens spiritum. hunc ordinem apostolus disponens 
5 in Adam quoque et in Christo, eum merito distinguit ut in 
capitibus distinctionis ipsius *## at cum Christum nouissi- 
mum Adam appellat, hinc eum recognosce ad carnis, non ad 
animae, resurrectionem omnibus doctrinae uiribus operatum. 
si enim et primus homo, Adam, caro, non anima, qui denique 

10 in animam uiuam factus est, et nouissimus Adam, Christus, ideo 
Adam quia homo, ideo homo quia caro, non quia anima. atque 
ita (si) subiungit: non primum quod spiritale sed quod 
animale, postea quod spiritale, secundum utrumque Adam, 
ecquid tibi uidetur corpus animale et corpus spiritale in eadem 

is came distinguere, cuius distinctionem in utroque Adam, id 
est in utroque homine, praestruxit? ex qua enim substantia 
pariant inter se Christus et Adam? scilicet ex carne. licet et 
ex anima, sed carnis nomine homo uterque sunt; prior enim 
caro homo, ex ilia et ordinem admittere potuerunt, ut alter 

20 primus, alter nouissimus homo, id est Adam, deputareutur. 
ceterum diuersa in ordinem disponi non possunt, de substan 
tia dumtaxat. de loco enim aut tempore aut condicione forsitan 
possint. hie autem de substantia carnis primus et nouissimus 
dicti sunt, sicut et rursus primus homo de terra et secun- 

26 dus de caelo; quia etsi de caelo secundum spiritum, sed homo 

6] cf. I Cor. 15, 45. 12] I Cor. 15, 46. 

1 <quia> nec fort. fecit P enim MFE 3 , aiunt PR 1 animale 
Bmg Gel: autem PMF 2 animale Gel: animalem PMF 3 u antej 
animale J5, animale PMF 6 lacunam signaui: desideratur locus scri- 
pturae, quo or do duplex in Adam et in Christum transfertur; inter- 
cidisse igitur uidetur: factus est, dicens, primus homo Adam in 
animam uiuentem, nouissimus Adam in spiritum uiuifican- 
tem at scripsi: et PMF 9 qui denique PMF, quidni? quae Gel 
10 uiuam om. F factus P, facta MFGel 12 si addidi 13 Adam, 
ecquid uulgo 14 ecquid Gel: et quid PM, et quod F 16 ex qua PMFR l t 
aequa J? 3 , utraque Gel 17 et carne et anima. sed Gel 21 ordine F 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

secundum carnem. itaque cum carni conueniat ordo in utroque 
Adam, non animae, [ut primus homo in auimam uiuam, nouis- 
simus in spiritum uiuificantem distincti sunt] aeque distinctio 
eorum carni distinctionem praeiudicabit, ut de carne sit dictum: 
H on primum quod spiritale sed quod animale, & 
postea quod spiritale, atque ita eadem sit et supra 
intellegenda et quae semiuetur, corpus animale, et quae 
resurgat, corpus spiritale, [quia non primum quod spiritale, 
sed quod animale] quia primus Adam in animam, nouissimus 
Adam in spiritum. totum de nomine, totum de carne, quando 10 
de homine. quid ergo dicemus? iionne et nunc habet caro 
spiritum ex fide? ut quaerendum sit, quomodo corpus animale 
dicatur seminari. plane accipit et hie spiritum caro, sed 
arrabonem, animae autem non arrabonem sed plenitudinem. 
itaque etiam propterea, maioris substantiae nomine, animale i& 
corpus nuncupata est, in quo seminatur, futura proinde per 
plenitudinem spiritus insuper spiritale, in quo resuscitatur. 
quid mirum, si magis inde uocitata est, unde conferta est. 
quam unde respersa est? 

54. Ita de uocabulorum occasionibus plurimum quaestiones 20 
subornantur, sicut et de uerborum communionibus. nam quia 
et illud apud apostolum positum est: uti deuoretur mor 
tal e a uita, caro scilicet, deuorationem quoque,ad perditionem 
scilicet carnis arripiunt, quasi non bilem et dolorem dicamur 
deuorare, id est abscondere ac tegere et intra nosmetipsos 2> 

5] ib. 7] cf. I Coi. 15, 44. 12] cf. Gal. 5, 5. 22] II Cor. 5, 4. 

2 ut primus distincti sunt sedusi ut interpretamentum olim super- 
scriptum uerbis aeque distinctio eorum, quae propter lacunam supra 
indicatam non potuerunt intellegi 3 sunt PMF, sint R uulgo 4 prae- 
iudicabit scripsi: praeiudicauit PMF 8 quia animale seclusi 13 ac 
cipit scripsi: accepit, PMF 15 ita distinxi: olim delere uolui propterea, 
quod abundare uidetur, quia nomine = propter. 16 quo scripsi: qua 
PMF L per, plenitudinem B, plenitudinem PMF 17 quo scripsi: 
qua PMF 19 respersa Gel: dispersa PMF 24 notabilem 1? dica 
mur (r ex s) M 25 ac tegere jR 3 , adtegere PMF2t { 



II. De Carnis Resurrectione 5455. 113 

continere. denique cum et illud scriptum sit: oportet mor- 
tale hoc induere inmortalitatem, ostenditur, quomodo 
mortale deuoretur a uita, dum iiidutum inmortalitate abscon- 
ditur et tegitur et intus continetur, non dum absumitur et 
5 amittitur. ergo et mors, inquis, salua erit, cum fuerit deuo- 
rata. ideo discerne pro sensibus communionem uerborum, et 
integre intelleges. aliiul enim mors et aliud mortale. aliter 
itaque deuorabitur mors et aliter mortale. mors non capit 
inmortalitatem, mortale autem capit. denique et scriptum est, 

10 quod necesse sit mortale hoc induere inmortalitatem 1 . quomodo 
ergo capit? dum deuoratur a uita. quomodo deuoratur a uita? 
dum recipitur et redigitur et includitur in ipsam. ceterum 
mors merito (in) interitum deuoratur, quia et ipsa in hoc deuorat. 
deuorauit, inquit, mors inualescendo, et ideo deuorata 

15 est in contentionem. ubi est, mors, aculeus tuus? ubi 
est, mors, contentio tua? proinde et uita, mortis scilicet 
aemula, per contentionem deuorabit in salutem quod per 
contentionem turn deuorauerit mors in interitum. 

55. Quamquam igitur, resurrecturam carnem probantes, hoc 

20 ipso non aliam resurrecturam probemus quam de qua agitur, 
tamen singulae quaestiones et causae earum proprios quoque 
flagitant congressus, licet aliunde iam caesae. iriterpretabimur 
itaque plenius et uim et rationem dernutationis, quae ferme 
subministrat alterius carnis resurrecturaepraesumptionem, quasi 

35 demutari desinere sit in totum et de pristine perire. discernenda 
est autem demutatio ab omni argumento perditionis. aliud 
enim demutatio. aliud perditio. porro non aliud, si ita demuta- 
bitur caro, ut pereat. peribit autem demutata, si non ipsa 

1] I Cor. 15, 53. 10] cf. ib. 14] Es. 25, 8. 15] I Cor. 15, 55. 

6 immofort. uel iterum (Eng) 7 intelleges Gel: intellegis PMF L ali- 
ter itaque deuorabitur mors et aliter mortale.j mors J5, mots PMF 
11 L quomodo deuoratur a uita., dum J5, dum PMF 13 <(in> interitum 
Gel: interitum F, interitu PM 18 turn seripsi: tuam PMF, suam 
lun, om. Gel deuorauerit seripsi: deuorauerat PMF 21 earum scil. 
quaestionum quosque C 22 caesae <id est membratim> -R 3 (tacet unde] 

XXXXVII. Tert. III. 8 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

permanserit in demutatione, quae exhibita fuerit in resurrec- 
tione. quemadmodum enim perit, si non resurgit, ita et si 
resurgit quidem, nerum in demutatione subducitur, aeque 
perit. aeque enim non erit, acsi non resurrexerit. et quam 
ineptum, si in hoc resurgit, ut non sit. quae potuit non 5 
resurrexisse, <ut) non esset, quia non esse iam coeperat. non 
miscebuntur omnino diuersa. mutatio atque perditio, operibus 
utique diuersa. perdit haec, ilia mutat. quomodo ergo quod 
perditum est mutatum non est, ita quod mutatum est per- 
ditum non est. perisse enim est in totum non esse quod 10 
fuerit; mutatum esse aliter esse est. porro dum aliter est, 
id ipsum potest esse. habet enim esse quod non perit: muta- 
tionem enim passum est, non perdition em. atque adeo potest 
et demutari quid et ipsum esse nihilominus, ut et totus homo 
in hoc aeuo substantia quidem ipse est, multifariam tamen de- 15 
mutatur, et habitu et ipsa corpulentia et ualitudine et condicione 
et dignitate et aetate, studio negotio artificio facultatibus 
sedibus legibus moribus. nee quicquam tamen amittit hominis 
nee ita alms efficitur, ut cesset idem esse. immo nee alius 
efficitur, sed aliud. hanc formam demutationis diuina etiam 20 
documenta testantur. mutatur Mosei manus et quidem ad instar 
emortuae exsanguis est, exalbida, frigida, sed et recepto 
calore et refuso colore eadem caro et sanguis est. mutatur 
postea et facies eiusdem incontemplabili claritate. sed Moyses 
erat proinde qui non uidebatur. sic et Stephanus angelicum 25 



21] cf. Ex. 4, 67. 24] cf. II Cor. 3, 7. 25] cf. Act. 7. 
5960. 

1 demutatione M (e ex e) BGel: demutationem PF 3 demutatione 
scripsi: demutationem PMF 4 ac si C, si PMF resurrexit F 
6 <(ut> non esset scripsi: necesse est PMF, necesse J? 1 , nee esse I2 3 
11 porro Gel: sed porro PMF 14 et (alterum) om. F 15 est scripsi: 
sit PMF demutatur F, demutetur PM 18 amittit hominis scripsi: 
admittat homini PMF, amittat hominis Gel 19 efficitur scripsi: efficia- 
tur PMF 20 efficitur PMF, efficiatur C 21 mosei PMF, moysi R 
22 est scripsi: et PMF 



II. De Carnis Resurrectione 55 56. 115 

iam fastigium induerat, sed non alia genua lapidationi succi- 
derant. dominus quoque in secessu montis etiam uestimenta 
luce mutauerat, sed liniamenta Petro agnoscibilia seruauerat; 
ubi etiam Moyses et Helias, alter in imagine carnis nondum 

5 receptae alter in ueritate nondum defunctae, eandem tamen 
habitudinem corporis etiam in gloria perseuerare docuerunt. 
de quo exemplo instructus et Paulus: qui transfigurabit, 
inquit, corpus humilitatis nostrae conformale corpori 
gloriae suae. quodsi et transfigurationem et conuersionem in 

10 transitum substantiae cuiusque defendis, ergo et Saulusin alium 
uirum conuersus de corpore suo excessit? et ipse satanas, cum 
in angelum lucis transfiguratur, qualitatem suam amittit? non 
opinor. ita et in resurrectionis euentu mutari conuerti refor- 
mari licebit cum salute substantiae. 

is 56. Etenim quam absurdum, quam uero et iniquum, utrum- 
que autem quam deo indignum, aliam substantiam operari 
aliam mercede dispungi, ut haec quidem caro per martyria 
lanietur alia uero coronetur, item e contrario haec quidem 
caro in spurcitiis uolutetur alia uero damnetur. nonne praestat 

20 omnem semel fidem a spe resurrectionis abducere quam de 
grauitate atque iustitia del ludere? Marcionem pro Valentino 
resuscitari? quando neque mentern neque memoriam neque 
conscientiam hominis hodierni credibile sit aboleri per indu 
mentum illud mutatorium inmortalitatis et incorruptelae, 

25 uacaturo scilicet emolumento et fructu resurrectionis et statu 
diuini utrobique iudicii. si non meminerim me esse qui merui. 
quomodo gloriam deo dicam? quomodo canam illi nouum 
canticum. nesciens me esse qui gratiam debeam? cur autem 
solius carnis demutatio excipitur, non et animae simul, quae 

2J cf. Matth. 17, 3-8. 7] Phil. 3, 21. 11] cf. II Cor. 11, 14. 
27] cf. Ps. 70, 8 cf. Apoc. 5, 9. 

1 lapidationi PF, lapidatione Jf, in lapidatione B 1 transfigurabit Paw: 
transfigurauit PMF 8 conforme fieri Gel 9 quodsi et Gel: quod et siPMF 
10 Saulus Eng: Saul PMF 11 excessit. etuulgo 12 amittit. non uulgo 
13 euentu H l mg: euentum PMF 15 et iniquum C, ethnicum PMF 
17 mercede FR Z , mercedem PM (corr. m. 1) R l 27 canticum nouum F 

8* 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in omnibus praefuit carni? quale est, ut eadem, anima, quae 
in hac came totum uitae ordinem decucurrit, quae in hac 
carne deum didicit et Christum induit et spem salutis semi- 
nauit, in alia nescio qua metat fructura? ne ilia gratiosissima 
caro. cui gratis uita constabit. quodsi non et anima mutabitur, ^ 
iam nee animae resurrect! o est; nee ipsa enim resurrexisse 
credetur, si non alia resurrexerit. 

57. Hinc iam ilia uulgaris incredulitatis argutia est: si, 
inquiunt, ipsa eademque substantia reuocatur cum sua forma 
linea qualitate, ergo et cum insignibus suis reliquis. itaque 10 
et caeci et claudi et paralytic! et ut quis insignis excesserit, 
ita et reuertetur. quid mine, etsi ita dedignaris tantam gratiam 
qualiscumque a deo consequi? non enim et nunc animae solius 
admittens salutem dimidiatis hominibus eadem adscribis? quid 
est credere resurrectionem, nisi integram credere? si enim 15 
caro de dissolutione reparabitur, multo magis de uexatione 
reuocabitur. minoribus maiora praescribunt. cuiuscumque mem- 
bri detruncatio uel obtusio nonne mors membri est? si uniuer- 
salis mors resurrectione rescinditur, quid portionalis? si demu- 
tarnur in gloriam. quanto magis in incolomitatem? uitiatio 20 
corporum accidens res est, integritas propria est. in hac 
nascimur: etiam si in utero uexemur, iam hominis est passio; 
prius est genus quam casus. quomodo uita confertur a deo, 
ita et refertur. quales earn accipimus, tales et recipimus. 
naturae, non iniuriae reddimur; quod nascimur,* non quod 25 
laedimur, reuiuescimus. si non integros deus suscitat, non 
suscitat mortuos. quis enim mortuus integer, etsi intege-r 
moritur? quis incolomis qui exanimis? quod corpus inlaesum, 
cum interemtum, cum frigidum. cum expallidum, cum edurum, 



2 totum carne om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) M (add. in 
ing. m. 2} 4 metat MB, metuat P (ex metu; corr. JB), met F 7 cre- 
dittir F resum-xit F 8 ilia uulgaris . . . argutia est PMF, illae 
uulgares . . . argutiae C 9 ipsa inquiunt eadem F 11 clodi C 14 ea 
dem PMF, earn JB, eandem Pam 18 detruccatio PM optusio PMF 
22 uexemur PMF, uitieinur C 



II. De Carnis Kesurrectioiie 58 57. 

cum cadauer? quando niagis homo debilis, nisi cum totus? 
quando magis paralyticus, nisi cum inmobilis? ita nihil aliud 
est mortuum resuscitari quam iritegrum fieri, ne ex ea parte 
mortuus adhuc sit, ex qua non resurrexerit. idoneus deus 
5 reficere quod fecit; hanc suarn et potestatem et liberalitatem 
satis iam in Christo spopondit, immo et ostendit, non tantum 
resuscitatore carnis uerum e tiara redintegratore. atque adeo et 
apostolus: et mortui, inquit. resurgent incorrupt], quomodo. 
nisi integri, qui retro corrupt! tain uitio ualitudinis quam et senio 

10 sepulturae? nam et supra utrumque proponens. oportere et eor- 
ruptiuum istud induereincorruptelam et mortale istud inmortali- 
tatem, non iterauit sententiam sed difterentiam demandauit. in- 
mortalitatem enim ad rescissionem mortis, incorruptelam ad 
obliterationem corruptelae diuidendo alteram ad resurrection em. 

is alteram ad redintegrationem ternperauit. puto autem et Thesaloni- 
censibus omnis substantiae integritatem repromisit. itaquenecin 
posterum timebuntur corporum labes. nihil poterit amittere inte- 
gritas uel conseruata uel restituta. ex quo illi etiam, si quid 
amiserat, redditur. praescribens euim adhuc easdem passiones 

20 obituram carnem, si eadem resurrectura dicatur, naturam aduersus 
dominum suum temere defendis, legem aduersus gratiain impie 
adseris. quasi domino non liceat et mutare naturam sine lege 
et seruare. quo enim legimus: quae impossibilia apud 
homines, possibilia apud deum et: stultamundi 

35 elegit deus, ut sapient ia mundi confundat? oro te, 
si famulum tuum libertate mutaueris, quia eadem caro atque 
anima permanebunt, quae flagellis et compedibus et stigma- 

8] I Cor. 15, 52. 10] cf. I Cor. 15, 53. 15] cf. I Theas. 4, 
13-18. 23] Matth. 19, 26. 24] I Cor. 1. 27. 

1 quanto M 1 resuscitatore scripsi: resuscitatorem PMF redin 
tegratore scripsi: redintegratorem PMF 17 amittere Rig: admittere 
PMF 19 adhuc B, ad hoc PMF 22 domino PMF, domino deo 
C sine lege et scripsi: et sine lege PMF 23 quo PMF, quo 
modo enim scripsi (cf. p. 120, 26) : ergo PMF 25 sapientia PM. 
sapientiam F 



11$ Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tibus obnoxiae retro fuerant, idcircone illas eadem pati opor- 
tebit? non opinor. atquin et uestis albae nitore et anuli aurei 
honore et patroni nomine ac tribu mensaque honoratur. permitte 
hanc et deo potestatem per uim demutationis illius eondieio- 
nero. non naturam, reforraandi, dum et passiones auferuntur 5 
et rnunitiones conferuntur. ita manebit quidem caro etiam 
post resurrectionem eatenus passibilis, qua ipsa. qua eadem, 
ea tamen impassibilis, qua in hoc ipsum manumissa a domino, 
ne ultra pati possit. 

58. locunditas. inquit Esaias, aeterna super caput 10 
eorum. nihil aeternum nisi post resurrectionem. aufugit. 
inquit, dolor et maeror et gemitus ab illis. proinde et 
lohanni angelus: et delebit deus omnem lacrimam ab 
oculis eorum; utique ex isdem oculis, qui retro fleuerant 
quique adhuc flere potuissent, si non omnem lacrimae imbrem i& 
indulgentia diuina siccaret. et rursus: deus enim delebit 
omnem lacriraam ab oculis eorum, et mors hactenus; 
igitur et corruptela hactenus, proinde per incorruptelam fugata 
quemadmodum mors per inmortalitatem. si dolor et maeror 
et gemitus ipsaque mors ex laesuris et animae et carnis 20 
obueniunt. quomodo auferentur, nisi cessauerint causae, scilicet 
laesurae carnis atque animae? ubi casus aduersi apud domi- 
num? aut ubi incursus infesti apud Christum? ubi daemonic! 
impetus apud spiritum sanctum, iam et ipso diabolo cum 
angelis suis ignibus merso? ubi necessitas aut quod dicitnr 25 
fortuna uel fatum? quae resuscitatis plaga post ueniam? quae 
reconciliatis ira post gratiam? quae infirmitas post uirtutem? 
quae imbecillitas post salutem? quod uestimenta et calcia- 



1012] Es. 35, 10. IS] Apoc. 7, 17. 16] Apoc. 21, 4. 24] cf. 
Apoc. 20, 10. 28] cf. Dent. 8, 4; 29, 5. 

1 illas M (s eras.) F, ilia P uulgo 2 anuli aurei MF. aurei anuli 
Puulgo 4 demutationis illius F, illius demutationis MP (sed inueriit 
ordinem m. 1) 8 qua F Gel: quia PM 18 igitur hactenus om. P 
(add. E in mg. ex Hirsaugiensi) 19 jnors., per B, per PMF 22 d<>- 
minum PMF, deum C 



II. De Carnis Resurrectione 5759. 119 

menta filiorum Israhelis quadraginta illis annis indetrita inobso- 
leta manserunt, quod et in ipsis corporibus unguiuin et capil- 
lorum facilia crernenta et habilitatis et dignitatis iustitia 
defixit, ne etiam enormitas corruptela deputaretur, quod Baby- 

5 lonii ignes trium fratrum nee tiaras nee sarabaras, quamquam 
ludaeis alienas, laeserunt, quod lonas deuoratus a belua maris, 
in cuius aluo naufragia digerebantur, triduo post incolomis 
expuitur, quod hodie Enoch et Helias, nondum resurrectione 
dispuncti, quia nee morte functi, qua tamen de orbe translati 

10 et hoc ipso iam aeternitatis candidati, ab omni uitio et ab 
ornni damno et ab omni iniuria et contumelia ernunitatem 
carnis ediscunt: cuinam tidei testimonium signant, nisi qua 
credi oportet haec futurae integritatis esse documenta? figurae 
enim nostrae fuerunt apostolo auctore, quae scrip ta sunt, ut 

15 et dominum potentiorem credamus omni corporum lege et 
carnis magis utique conseruatorem, cuius etiam uestimenta 
etiam calciamenta protexit. 

59. Sed futurum. inquis, aeuum alterius est dispositionis 
et aeternae; igitur huius aeui substantiam non aeternam 

20 diuersa possidere non posse, plane, si homo propter disposi- 
tionem futuram et non dispositio propter hominem. sed enim 
apostolus scribens: siue mundus siue uita siue mors 
siue futura siue praesentia, omnia uestra sunt, 
eosdem constituit heredes etiam futurorum. nihil tibi largitur 

25 Esaias dicens: o mn is caro foenum, (quia) et alibi: et 
uidebit omnis caro salutare dei. exitus, non substan- 
tias, distinxit. quis enim iudicium dei non in sententia duplici 

4] cf. Dan. 3, 24. 6] cf. Ion. 2, 1. 8] cf. Gen. 5, 24. cf. IV 
Reg. 2, 11. 13] cf. I Cor. 9, 10. 22] I Cor. 3, 22. 25] Es. 40, 6. 
Es. 40, 5. 

1 inobsoleta PMF, et inobsoleta C 3 facilia crementa et scripsi: 
et facilia crementa PMF 4 enormitas P, inormitas M , normitas F cor 
ruptela PMF, corruptelae Gel 5 sarabaras scripsi: sarabas PMF, 
sarabara Gel 6 alienas PMF, aliena Gel 11 enmnitatem PMF, im- 
munitatem B 16 conseruatorem Gel: et conseruatorem PMF 25 quia 
addidi 



120 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

statuit salutis et poenae? omnis igitur caro foenum. quae igni 
destinatur, et omnis caro uidebit salutare dei, quae saluti 
ordinatur. ego me scio neque alia carne adulteria coramisisse 
neque mine alia carne ad continentiam eniti. si quis est bin a 
pudenda circumferens, potest iam et demere foenum carnis 5 
inmundae et solam sibi reseruare quae uisura sit dei salutare 
sed cum idem prophetes etiam nationes ostendat nunc depu- 
tatas uelut puluerem et saliuam nunc speraturas et credituras 
in nomen et in brachium domini, numquid et de nationibus 
fallimur? et aliae quidem sunt crediturae aliae in puluerem 10 
deputatae ex diuersitate substantiae? sed et Christus intra 
oceanum et de isto caelo, quod nobis incubat, uerum lumen 
nationibus offulsit, et ipsi Valentiniani hie errare didice- 
runt - - nee alia erit forma nationum credentium nisi quae 
et non credentium de carne, de anima. sicut ergo easdem 15 
nationes non genere sed sorte distinxit, ita et carnes, quae 
in ipsis nationibus una substantia est, non materia sed mer. 
cede disiunxit. 

60. Ecce autem, ut adhuc controuersiam exaggerent carni, 
maxime eidem, de officiis quoque membrorum argumentantur, 20 
aut et ipsa dicentes permanere debere in suis operibus et 
fructibus, ut eidem corpulentiae adscripta. aut, quia constet 
discessura esse officia membrorum, corpulentiam quoque f 
eradant, cuius scilicet perseuerantia credenda non sit utique 
sine membris. quia nee membra credenda sint sine officiis. 25 
quo enim iam. inquiunt, spelunca haec oris et dentium statio 
et gulae lapsus et competum stomachi et aluei gurges et 

7] cf. Es. 29, 5; 40, 15. 17. 8] cf. Es. 42, 4. 12] cf. I loh. 2, 8. 

6 dei a, domini PMF 1 deputatas FR, deputas PM 12 incubat 
E 3 , in cumbat PFR\ incumbit M (i ex a) 13 parenthesin indicaui: 
oifulsit. et uulgo effulsit Gel 17 una materia om.F 18 distinxit F 
19 exaggerent (e ex a) MGel: exaggerant P, exaggeraret F 20 eidem 
PMFC, fidem B 22 idem F ut F 24 eradant PM, credant F, 
euanidam <(credendatn)> fort, eradicantes Eng utique fort, delendum: 
ut quae Oehlerus 27 competum PM, compitum Gel, compum F, com- 
pletum Bmg aluei PMFM 1 , alui E A uulgo 



II. De Carnis Resurrectione 5960. 121 

intestinorum perplexa proceritas?, cum esui et potni locus non 
erit? quo huiusmodi membra admittunt subigunt deuoluunt 
diuidunt digerunt egerunt? quo maims ipsae et pedes et 
operarii quique artus. cum uictus etiam cura cessabit? quo 
renes. conscii seminum. et reliqua genitalium utriusque sexus 
et conceptuum stabula et uberum fontes, discessuro concubitu 
et fetu et educatu? postremo quo totum corpus, totum scilicet 
uacaturum? ad haec ergo praestruximus non oportere committi 
futurorum atque praesentium dispositiones, intercessura tune 

10 demutatione, et mine superstruimus ofrtcia ista merabrorum 
necessitatibus uitae huius eo usque consistere, donee et ipsa 
uita transferatur a temporalitate in aeternitatem, sicut animale 
corpus in spiritale, dum mortal e istud induet inmortalitatem 
et corruptiuum istud incorruptelam ; et ipsa autem liberata 

is tune uita a necessitatibus liberabuntur et membra ab officiis, 
nee ideo non erunt necessaria. licet enim officiis liberentur, sed 
iudiciis retinentur, ut quisque referat per corpus prout 
gessit. saluum enim hominern tribunal dei exigit; saluum 
uero sine membris non licet esse, ex quorum non officiis 

20 sed substantiis constat, nisi forte et nauem sine carina. sine 
prora, sine puppi, sine compaginis to tins incolomitate saluam 
adseuerabis. et tamen nauem procella dissipatam uel carie 
dissolutam redactis et recuratis omnibus membris eandem 
saepe conspeximus. etiam titulo restitutionis gloriantem: de 

25 dei artificio et arbitrio et iure torquemur? porro si diues 
dominus et liberalis adfectui aut gloriae suae praestans solam 
nauis restitutionem bactenus earn uoluerit operari, idcirco tu 
negabis necessariam illi compaginem pristinam, ut exinde iam 
uacaturam. cum soli saluti nauis sine operatione conueniat? 

13] cf. I Cor. 15, 53. 17] II Cor. 5, 10. 

1 perlexa F 5 consensu seminum .F 6 conceptu non F disces 
suro PF, descessuro Jf, decessuro Gel 13 induet Pam: induit PMF 
15 L aj necessitatibus JB, necessitatibus PMF 17 retinentur (re ex de) 
M quisque Oehlerus: quis PMF 19 non licet esse Ehng Gel: non 
licet enim PMF, non. licet eum Bmg 22 et carinam dissolutam C 
27 tu Gel: tune PMF, tune Eng 



122 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

igitur hoc tanturnmodo discere sufficit, cum dominus hominem 
saluti destinando carnem destinarit, an eandem uelit denuo 
esse. quam non debebis ex futura membrorum uacatione 
praescribere denuo esse non posse licet enim esse quid denuo 
et nihilominus uacare. nee potest autem dici uacare, si non 5 
sit. at enim si sit, poterit et non uacare; nihil enim apud 
deum uacabit. 

61. Sed accepisti, homo, os ad uorandum atque potandum: 
cur non potius ad eloquendum, ut a ceteris animalibus distes? 
cur non potius ad praedicandum deum. ut etiam hominibus 10 
antistes? denique Adam ante nomina animalibus enuntiauit 
quam de arbore decerpsit, ante etiam prophetauit quam uorauit. 
sed accepisti dentes ad macellum corrodendum : cur non potius 
ad omnem hiatum et rictum tuum coronandum? cur non potius 
ad puisus linguae temperandos, ad uocis articulos offensione i& 
signandos? denique et edentulos et audi et uide, ut honorem 
oris et organum dentium quaeras. forata sunt inferna in uiro 
et in femina, nimirum qua libidines fluitent: cur non magis, 
qua defluxurae colentur? est adhuc feminis intus, quo semina 
congerantur: an quo sanguinis onera secedant, quern pigrior 20 
sexus discutere non sufiicit? dicenda enim et haec, quatenus 
quae uolunt et quorum uolunt et qualiter uolunt officia mem 
brorum ludibriose de industria suffundendae resurrectionis 
oblatrant, non recogitantes ipsas prius causas necessitatis 
tune uacaturas, cibi famem. et potus sitim, et concubitus 25 
genituram, et operationis uictum. sublata enim morte neque 
uictus fulcimenta ad praesidia uitae neque generis subparatura 
grauis erit membris. ceterum et hodie uacare intestinis et 

1 cum scripsi: an PMF 8 esse quam uulgo ex Gel: et PMF 
13 dentes demacellum F 14 tuum om. J2 3 coornandum C 16 eden 
tulos Gel, edentulus PMF et andi scripsi: sed audi PMF, esse audi 
Oehlerus honorem PMF, honori Gel 19 qua Gel: ut M (add. s. u. 
m. 1), om. PF defluxurae scripsi (= defluxiones): defluxura PMFR^, 
de fluxura J? 3 , potuum defruta Gel in feminis C 22 et quorum 
uolunt et qualiter uolunt MF, et qualiter uolunt et quorum uolunt P 
uulgo 27 subparitura PR 1 



II. De Carnis Resurrectione 6063. 123 

pudendis licebit. quadraginta diebus Moyses et Helias ieiunio 
functi solo deo alebantur. iam tune enim dedicabatur: non 
in pane uiuet homo sed in dei uerbo. ecce uirtutis 
futurae liniamenta. nos quoque, ut possumus, os cibo excu- 

3 samus; etiara sexum a congressione subducimus. quot spadones 
uoluntarii? quot uirgines Christo maritatae? quot steriles utrius- 
que naturae infructuosis genitalibus structi? nam si et hie iam 
uacare est et officia et emolumenta membrorum temporali 
uacatione, ut in temporali dispositione, nee homo tamen minus 

10 saluus est, proinde nomine saluo, et quidem magis tune ut 
in aeterna dispositione, magis non desiderabimus quae iam 
hie non desiderare consueuimus. 

62. Sed huic diseeptationi finem dominica pronuntiatio 
imponit: erunt, inquit, tamquam angel i. si non nubendo, 

15 quia nee moriendo, utique nee ulli simili necessitati suceidendo 
corporalis condicionis, quia et angeli aliquando tamquam homi 
nes fuerunt, edendo et bibendo et pedes lauacro porrigendo; 
humanam enim indtierant superficiem salua intus substantia 
propria. igitur si angeli, facti tamquam homines, in eadem 

20 substantia spiritus carnalem traetationem susceperunt, cur non 
et homines, facti tamquam angeli, in eadem substantia carnis 
spiritalem subeant dispositionem? non magis sollemnibus carnis 
obnoxii sub angelico indumento quam angeli tune sollemnibus 
spiritus sub humano, nee ideo non permansuri in earne, quia 

tb non et in sollemnibus carnis, cum nee angeli ideo non et in 
spiritu permanserint, quia non et in sollemnibus spiritus. 
denique non dixit: erunt angeli, ne homines negaret, sed 
tamquam angeli, ut homines conseruaret. non abstulit 
substantiam cui similitudinem adtribuit. 

so 63. Resurget igitur caro, et quidem omnis, et quidem ipsa, 

1] cf. Exod. 24, 18. cf. Ill Reg. 19. 8. 2] Deut. 8, 3. cf. Matth. 
4, 4. Luc. 4, 4. 14] Matth. 22, 30. 17] cf. Gen. 18, 48. 

2 soli (i ex o) F 3 pane solo C uiuet M, uiuit PF 6 Christo 
Gel: christi PMF 7 nam om. Gel: igitur fort. si et MF Gel: et 
si P 25 carnis sollemnibus om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 
in spiritu B, spiritu PMF 30 resurget PMFJR 1 , resurgit R* 



124 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et quidem Integra, in deposito est ubicumque apud deum per 
fidelissimum sequestrem del et hominum lesum Christum, 
qui et homini deum et hominem dec reddet, carni spiritum 
.et spiritui carnem. utrumque iain in semetipso foederauit. 
sponsam sponso et sponsum sponsae comparauit. nam et si 5 
animain quis contenderit sponsam, uel dotis nomine sequetur 
animam caro. non erit anima prostituta, ut nuda suscipiatur 
a sponso. habet in strum entum, habet culture, habet mancipium 
suum carnem; ut collactanea comitabitur. sed caro est sponsa, 
quae et in Chris to lesu spiritum sponsum per sanguinem 10 
passa est. liuius intevitum. quern putas, secessum scias esse: 
non sola anima seponitur; habet et caro secessus suos interim, 
in aquis, in ignibus, in alitibus. in bestiis. cum. in haec 
dissolui uidetur. uelut in uasa transfunditur. si etiam ipsa 
uasa defecerint, cum de illis quoque effluxerit in suam matri- is 
cem terram quasi per ambages, resorbetur, ut rursus ex ilia 
repraesentetur Adam auditurus a domino: ecce Adam quasi 
unus ex nobis factus est, uere tune compos mali, 
quod euasit, et boni. quod inuasit. quid, anima, inuides 
carni? nemo tarn proximus tibi, quern post dominum diligas; 20 
nemo magis frater tuus, quam quae tecum etiam in deo nasci- 
tur. in potius illi exorare debueras resurrectionem ; per te, si 
forte, deliquit. sed nihil minim, si odisti, cuius auctorem 
quoque respuisti, quam et in Christo aut negare aut mutare 
consuesti, proinde et ipsum sermonem del, qui caro factus 25 
est, uel stilo uel interpretatione corrumpens, arcana etiam 
apocryphorum superducens, blasphemiae fabulas. at enim deus 
omnipotens aduersus haec incredulitatis et peruersitatis ingenia 
prouidentissima gratia sua eifundens in nouissimis diebus de 

2] cf. I Tim. 2, 5. 17] Gen. 3, 22. 29] cf. loel 3, 1. 

1 deum P, dominum MF 5 comparauit PMF, confoederauit Bmg 
6 animam om. P (add. R ex Hirsaugiensi) 9 collatane F 11 passa 
PMF, pacta Gel 12 secessus PMF, sinus Bmg 17 repraesentetur 
MFGel, praesentetur P 19 euasit (alt. loco) M (corr. m. T) 21 L quamj 
quae B, quae PMF 28 haec om. P (add. E ex Hirsaugiensi) 



IL DC Carnis Resurrectione 6163. 125 

suo spiritu in omnera carnem. in seruos suos et ancillas, et 
fidem laborantem resurrectionis carnalis animauit et pristina 
instrumenta manifestis uerborum et sensuum luminibus ab 
omni ambiguitatis obscuritate purgauit. nam quia haereses 

5 esse oportuerat. ut probabiles quique manifestarentur, hae 
autem sine aliquibus occasionibus scripturarum audere non 
poterant, idcirco pristina instrumenta quasdam materias illis 
uidentur subministrasse, et ipsas quidem isdem litteris reuinci- 
cibiles. sed quoniam nee dissimulare spirituro sanctum opor- 

10 tebat, quominus et huiusmodi eloquiis superinundaret, quae 
nullis haereticorum uersutiis semina subspargerent, immo et 
ueteres eorum cespites uellerent, idcirco iam omnes retro 
ambiguitates et quas uolunt parabolas aperta atque perspicua 
totius sacramenti praedicatione discussit per nonam prophe- 

15 tiam de paracleto inuiidantem. cuius si bauseris iontes, nullam 
poteris sitire doctrinam, imllus te ardor exuret quaestionum: 
resurrectionem quoque carnis usquequaque potando refrigerabis. 

4] cf. I Cor. 11, 19. 

5 manifestarentur Gel: manifestantur PMF 1 JlliSj uidentur J5, 
uidentur PMF 9 necdum Gel 17 refrigeraberis Leopoldus DE 
CARNIS RESVRRECTIONE EXPLICIT PM, Explicit de carnis resur- 
rectione F 



III. 

ADVERSVS HERMOGENEM. 

1. Solemus haereticis compendii gratia de poster! tate prae- 
scribere. in quantum enim ueritatis regula prior, quae etiam 
haeresis futuras renuntiauit, in tantum posteriores quaeque 5 
doctrinae haeresis praeiudicabuntur, [qua est] quae futurae 
ueritatis antiquiore regula praenuntiabantur. Hermogenis autem 
doctrina tarn nouella est, *** denique ad hodiernum homo 
in saeculo, et natura quoque haereticus, etiam turbulentus, qui 
loquacitatem facundiam existirnet et impudentiam constantiam 10 
deputet et maledicere singulis officium bonae conscientiae 
iudicet. praeterea pingit (in)licite, nubit adsidue, legem dei in 
libidinem defendit, in artem contemnit, bis falsarius, et cau- 
terio et stilo, totus adulter, et praedicationis et carnis. si 
quid et nominum contagio foetet: nee ipse apostolicus Hermo- 15 
genes in regula perseuerauit. sed uiderit persona, cum doctrina 

4] cf. I Cor. 11, 19. 1213] cf. Gen. 1, 28. cf. Exod. 20, 4. 
15] cf. II Tim. 1, 15. 

INCfP ADVERSVS HERMOGENEM PN, Q. Septimii Florentis Ter- 
tulliani incipit lib aduersus Hermogenem F 3 quae renuntiauit = 
quae praenuntiabantur: auctor se ipse correxisse uidetur, sed incuria 
librarii prior uerborum compositio non deleta est (cf. p. 141, 14 et 148, 16) 
5 haeresis futuras PNF, futuras haereses Euulgo renuntiauit PNF, 
praenuntiauit Euulyo 6 qua est (= quae) seclusi, ut per dittographiam 
ortum: quia sunt, quae 7i! wwZgrOj^anti^quae sunt (qua est ex quae st) Eng 
7 praenuntiabantur JR, praenuntiabuntur PNF 8-est om. F lacunam 
signaui: ut de tempore inquirere non oporteat uel simile aliquid inter- 
cidisse puto tarn nouella est! Eng 9 et natura PN, natura F 
11 conscientiae .R 3 , constantiae PNFW 12 inlicite Urs: licite PNF 
(= licenter? Eng} 13 libidine F in artem P, mortem NF 14 et 
carnis nominum om. F si quid et nominum scripsi: siquidem et 
nubentium PN 15 contagio nominatiuum intellego 



III. Aduersus Hermogenem 12. 127 

mihi quaestio est. [Christum] deum non alium uidetur agno- 
scere; alium tamen facit quern aliter agnoscit. immo totum, 
quod est deus, aufert, nolens ilium ex nihilo uniuersa fecisse. 
a Christianis enim ad philosophos conuersus, de ecclesia in 
5 academiam et porticum, inde sumpsit [a Stoicis] materiam 
cum deo ponere, quae ct ipsa semper fuerit, neque nata neque 
facta nee initium habens omnino nee finem, ex qua deus omnia 
postea fecerit. 

2. Hanc primam umbram. plan.e sine lumine, pessimis 

10 pictor ille argurnentationibus colorauit. praestruens aut deum 
de semetipso fecisse cuncta aut de nihilo aut de aliquo, ut, 
cum ostenderit neque ex semetipso fecisse potuisse neque ex 
nihilo, quod superest exinde confirmet, ex aliquo eum fecisse 
atque ita aliquid illud materiam fuisse. negat ilium ex semet- 

15 ipso facere potuisse, quia partes ipsius fuissent quaecumque 
ex semetipso fecisset deus; porro in partes non deuenire, ut 
indiuisibilem et indemutabilem et eundem semper, qua deum. 
ceterum si de semetipso fecisset, aliquid ipsius fuisse. [aliquid] 
omne autem, et quod fieret et quod faceret, imperfectum 

20 habendum, quia ex parte fieret et ex parte faceret. aut si 
totus totum fecisset, oportuisse ilium simul et [totum] esse 
et non esse, quia oporteret et [totum] esse, ut faceret semet- 
ipsum, et [totum] non esse, ut fieret de semetipso. <id> porro 
difficillimum. si enim esset, non fieret, esset enim; si uero 

25 non esset, non faceret, quia nihil esset. eum autem, qui 
semper sit, non fieri sed ^sse ilium in aeuum aeuorum. 

1 Christum seclusi deum scripsi: dominum PN uulgo, om. F agno- 
scere F, aliter agnoscere Puulgo, aliter cognoscere N 4 a om. F ad 
philosophos conuersus NF, conuersus ad philosophos P uulgo 5 a 
Stoicis seclusi 6 deo scripsi: domino PNF 1 ex qua P, et quia 
NF deus scripsi: dominus PNF 9 pessimis pictor ille scripsi: 
pessimus pictor illis PNF 10 deum scripsi: dominum PNF 16 deus 
scripsi: dominus PNF 17 qua deum scripsi: qua dominus PNF 18 fe 
cisset aliquid, ipsius uulgo aliquid seclusi 21 totum seclusi 22 et 
non esse scripsi: et non totum PNF totum seclusi 23 totum se 
clusi id add. lun 



128 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

igitur non de semetipso fecisse ilium, qui non eius fuerit 
condicionis, ut de semetipso facere potuisset. proinde ex 
nihilo non potuisse eum facere sic contendit, bonum et opti 
mum definieris deum. qui bona atque optima tarn uelit facere 
quam sit; immo nihil non bonum atque optimum et uelle 5 
eum et facere. igitur omnia ab eo bona et optima oportuisse 
fieri secundum -condicionem ipsius. inueniri autem et mala ab 
eo facta, utique non ex arbitrio nee ex uoluntate; quia si ex 
arbitrio et uoluntate, [nihil] incongruens et indignum sibi 
faceret. quod ergo non arbitrio suo fecerit, intellegi oportere 10 
ex uitio alicuius rei factum, ex materiae sine dubio. 

3. Adicit et aliud: deum semper deum (semper) etiam domi- 
num fuisse, numquam non dominum. nullo porro modo potuisse 
ilium semper dominum haberi, sicut et semper deum, si non 
fuisset aliquid retro semper, cuius semper dominus haberetur. 15 
fuisse itaque materiam semper (cum) deo domino, hanc coniec- 
turarri eius iam bine destruere properabo, quatenus propter 
non intellegentes adiecisse duxit, ut- sciat cetera quoque argu- 
menta (tarn) intellegi quam reuinci. dei nomen dicimus semper 
fuisse apud ipsum et in ipso, doraini uero non semper, diuersa 20 
enim utriusque condicio. scilicet deus substantiae ipsius nomen, 
id est diuinitatis, dominus uero non substantiae, sed potestatis. 
substantia semper fuit cum suo nomine, quod est deus; postea 
domini, accedentis scilicet rei, mentio. nam ex quo esse coepe- 

1 fuerit Lat: fieret PNF Oehlerus 3 sic R, si PNF 4 deum scripsi: 
dominum PNF 8 ex om. N 9 nihil seclusi (potuens et emendate: 
quia [si | ex arbitrio . . nihil incongruens Eng) 11 materiae scripsi: ma- 
teria esse PNF 12 semper addidit Tun 13 dominum lun: deum PNF 
16 cum addidi (cf. 127, 5) 17 quatenus scripsi: quantus F, quam 
liactenus PN uulgo 18 duxit, ut sciat F, duxi, ut sciant PN uulgo 
19 tarn It, om. PNF intellegi quam RNF, intellegiq P 20 ipsum 
scripsi: semetipsurn PNF ipso NF, semetipso P uulgo domini 
scripsi: dominum PNF diuersa deus om. F 21 scilicet deus scripsi: 
sed deus PNF1P, deus R* uulgo 22 deum uero non substantia et 
potestati F 23 substantia F, substantiam PN uulgo fuit scripsi: 
fuisse PNF 24 domini scripsi: dominus PN uulgo, om. F, postea 
<potestas)> domini Eng 



III. Aduersus Hermogenem 23. 129 

runt, in quae potestas domini ageret, ex illo per accessionem 
potestatis et factus et dictus est dominus, quia et pater deus 
est et iudex deus est, non tamen ideo pater et index semper, 
quia deus semper, nam nee pater potuit esse ante filium nee 

5 iudex ante delictum. fuit autern terupus, cum et delictum et 
tilius non fuit, quod iudicem et qui patrem deum faceret. 
sic et dominus (deus) non ante ea, quorum dominus existeret, 
sed deus tantum, futurus quandoque, sicut pater per filium, 
sicut iudex per delictum, ita et dominus per ea, quae sibi 

10 seruitura fecisset. argutari tibi uideor, Hermogenes? nauiter 
scriptura nobis patrocinatur, quae utrumque nomen ei distinxit 
et suo tempore ostendit. nam deus 1 quidem, quod erat semper, 
statim nominat: in principio fecit deus caelum et 
terram, acdeinceps, quamdiu faciebat quorum dominus futurus 

is erat, deus solummodo ponit: et dixit deus, et fecit deus, 
et uidit deus, et nusquarn adhuc dominus 1 . at ubi uniuersa 
perfecit ipsumque uel maxime hominem, qui proprie deum et 
intellecturus erat dominum et iam cognominaturus, tune etiam 
domini nomen adiunxit: et cepit deus dominus homi- 

20 nem, quern finxit, et praecepit deus dominus Adae. 
exinde dominus qui retro deus tantum, ex quo habuit cuius 
esset. nam deus sibi erat, rebus autem [tune deus cum et] 
dominus. igitur in quantum putabit ideo materiam semper 
fuisse, quia dominus semper esset, in tantum constabit nihil 

25 fuisse, quia constat dominum non semper fuisse. adiciam et 

13] Gen. 1, 1. 15] Gen. 1, 3. 19] Gen. 2, 15. 
3 et pater N 5 et (locopriore) Gel: ei PNF Oehlerus 6 qui patrem NF, 
quod patrem P (corr. K) deum scripsi: dominum PNF 1 deus addi- 
di ante ea -R, antea JW.F 8 deus scripsi: dominus PNF tantum futurus 
uulgo 10 argutari lun: argumentari PNF gnariter N 17 .deum et 
scripsi: dominus et PNFJR 1 , dominum R* uulgo, qui, proprie dominus, 
et Eng (cf. Gen. 1, 28) 18 dominum PNF, deum Eng et iam Eng: 
etiam PNF cognominaturus PNFR*, cognominatur .R 3 19 domini 
scripsi: dominus NF, om. P (add. R ex Hirsaugiensi) deus dominus 
NF, dominus deus P uulgo 20 adae F, ac de PN 21 exinde F t 
inde PN 22 sibi <semper> Eng tune deus cum et seclusi, dffendit 
Eng 25 et ego <aliud> fort. 

XXXXVII. Tert. III. 9 



J30 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ego propter non intellegentes, quorum Hermogenes extrema 
linea est, et quidem ex penu etiam ipsius retorquebo aduersus 
ilium, cum enim neget materiam natam aut factam, sic quo- 
que inuenio domini nomen deo non competisse in materiam, 
qua libera fuerit necesse est quae originem non habendo non 5 
habuit auctorem, quod erat nemini debens ideoque nemini ser- 
uiens. itaque ex quo deus potestatem suam exercuit in earn, 
faciendo ex materia. ex illo materia dominuin deum passa 
demonstrat hoc ilium tamdiu non fuisse, quamdiu f fuit hoc. 

4. Hinc denique incipiam de materia retractare, quod earn 10 
deo compare!, proinde non natam, proinde non factam, proinde 
[aeternam] sine initio, sine fine propositam. quis enim alius 
dei census quam aeternitas? quis alius aeternitatis status 
quam semper fuisse et futurum esse ex praerogatiua nullius 
initii et nullius finis? hoc si dei est proprium, solius dei erit, is 
cuius est proprium, [sedj quia si et alii adscribatur, iain non 
erit dei proprium, sed commune cum eo, cui et adscribitur. 
nam etsi sunt qui dicuntur dii sine in caelo 
siue in terra nomine, ceterum nobis unus deus 
pater, ex quo omnia; quo magis apud nos solius dei 20 

18] I Cor. 8, 5. 

2 ex penu etiam Lat: ex penitentia PNF, epinocmata Urs, experimenta 
Oehlerus, experientiam Eng ipsius NF, illius P uulgo 5 qua P (i add. 
.R) jP, quam N, quia M uulgo 6 auctorem Urs: hanc rem jP, rem PN, regem 
Eng nemini ideoque om. PN, quos sequiturEng debens v. d. Vliet: 
debet F 9 quamdiu <(non)> fecit [hoc] fort, quamdiu fuit hoc P, quamdiu 
hoc fuit N, quamdiu fuit hoc utique F (sed del. utique librarius ipse) 1 1 deo 
comparet scripsi: deus comparet NF, deus sibi comparet P uulgo 12 aeter- 
i\a.mseclusi(cf,132,21) propositamPaw:propositaPjV.F 16 sed seclusi: 
scilicet Oehlerus si et Urs : et si PNF iam om. P (add. E exHirsaugiensi) 
18 grauius corrupta esseputo quae abhinc sequuntur his de causis: 1) liiscit 
sententia ante uerba: nam etsi . . . 2) abundare uidentur uerba: et, ut dixi, 
alterius esset. 3) non liquet, quo referendum sit illud quod 131, 2 4) non 
iuste procedit oratio inde a uerbis: aut quid sqq. Hand leuibus sane 
medelis adhibitis sic uelimrestitui: cui et adscribitur, quo magis. ..proprium 
est. [etutdixi... alterius esset] nam etsi sunt . . . .pater, ex quo omnia. 
quod si . . . ut unius sit. quid autem erit unicum et singulare, cui nihil 
adaequabitur, nisi quod principale etc. 20 quo jR 3 , qui eo PNFJR 1 



III. Aduei us Hermogenem 35. 131 

esse debeat quod del proprium est: et ut dixi, iam non pro- 
prium esset, quia alterius esset. quod si deus est, unicum 
sit necesse est, ut unius sit. aut quid erit unicum et 
singulars, nisi cui nihil adaequabitur? quid principale, nisi 

5 quod super omnia, nisi quod ante omnia et ex quo omnia? 
haec deus [solus] habendo, est, et solus habendo, unus est. 
si et alius habuerit, tot iam erunt dii. quot habuerint quae 
dei sunt. itaHermogenes duos deos infert, (dum)materiam parem 
deo infert. fdeum autem unum esse oportet. quia quod summum 

10 sit deus est; summum autem non erit nisi quod unicum 
fuerit; unicum autem esse non poterit cui aliquid adaequabitur; 
adaequabitur autem deo materia, cum aeterna censetur.] 

5. Sed deus deus est, et materia materia est. quasi diuer- 
sitas nominum comparationi resistat, si status idem uindicetur. 

15 sit et natura diuersa. sit et forma non eadem, dummodo 
ipsius status una sit ratio, innatus deus: an non innata et 
materia? semper deus: an non semper et materia? ambo sine 
initio, ambo sine fine, ambo etiam auctores uniuersitatis. tarn 
qui fecit quam de qua fecit neque enim potest non et materia 

20 auctrix omnium deputari. de qua uniuersitas consistit. quo- 
modo respondebit? non statim materiam comparari deo, si 
quid dei habeat, quia non totum habendo non concurrat in 
plenitudinem comparationis? qui deo reliquit amplius, ut 
non totum dei materiae dedisse uideatur? uel qua, inquit, 

25 et sic habente materia salua sit deo et auctoritas et substan- 

5] cf. Rom. 9, 5. cf. Col. 1, 17. cf. I Cor. 8, 6. 

3 sit om. F 6 solus seclusi est habendo om. P 1 habuerint P, 
habuerunt NF 8 dum add. lun 9 infert PN, infers F, inferens 
Eng quae abhinc usque infinem capitis leguntur eorum, quae antecedent, 
nullam habent rationem; addita uidentur, quia inter cider at supra con- 
iunctio dum 12 aeterna R, in aeterna P, materna N, materia F 15 dum 
modo .R 3 , dum nomini PNFR 1 16 ratio sit F innata et scripsi: et innata 
et NF, et innata P 18 uerba ambo etiam consistit neque ipsa sine offen- 
sione sunt, ut quae non pert ineant ad statum sed ad actum dei, neque concor 
dant cum eis quaepaulo infra leguntur 1. 25 sqq. 23 qui (== quomodo] deo 
Eng: quid eo PNF, quid deo R uulgo 25 auctoritatis F substantiae NF 



132 Quinti Septimi Florentis Tertulliaui 

tia, qua solus et primus et auctor et dominus omnium cen- 
seatur. ueritas autem sicunumdeum exigit defendendo, ut solius 
sit quicquid ipsius est. ita enim ipsius erit, si fuerit solius, 
(quia) et ex hoc alius deus non possit admitti, dum nemini 
licet habere de deo aliquid. ergo, inquis, nee nos habemus 5 
dei aliquid? immo habemus et habebimus, sed ab ipso, non 
a nobis. nam et dei erimus, si meruerimus illi esse, de quibus 
praedicauit: ego dixi, uos dii estis, et stetit deus in 
ecclesia deo rum; sed ex gratia ipsius, non ex nostra proprie- 
tate, quia ipse est solus, qui deos faciat. materiae autem 10 
proprium facit quod cum deo habet. aut si a deo accepit 
quod est dei, ordinem dico aeternitatis, potest et credi et 
habere illam cum deo aliquid et deum illam non esse? quale 
est autem, cum confitetur ille (illam) aliquid cum deo habere 
et uult solius dei esse quod materiam non negat habere? 5 

6. Dicit saluum deo esse, ut et solus sit et primus et omnium 
auctor et omnium dominus et nemini comparandus: per quae 
haec est, materiae quoque adscribit. ille quidem deus contesta- 
bitur deos et iurabit nonnumquam per semetipsum, quod alius 
non sit qualis ipse, sed mendacem eum faciet Hermogenes. 2 o 
erit enim et materia qualis deus, infec ta, innata, initium non 
haberis nee finem. dieetdeus: ego primus, sed quomodo primus, 
cuius materia coaetanea est? inter coaetaneos enim et con- 
temporales ordo non est. aut et materia prima est. extendi 
inquit, caelum solus, atquin non solus; cum ea enim 25 

8] Ps. 81, 6. 18] cf. Exod. 20, 3. 19] cf. Es. 45, 20. 22] Es. 
41, 9; 44, 6; 48, 12. cf. Apoc. 1, 17. 24] Es. 44, 24. 

1 et auctor scripsi (cf. infra I. 16): auctor est PF, auctorem N, auctor 
<omnium> Eng 2 defendendo PN, defendo F intellege: ueritas autem 
unum deum defendendo sic exigit 4 quia addidi 6 aliquid. immo 
uulgo. si ab ipso F 9 ex gratia P, et gratia NF 10 deo facit 
F materiae N, materia PF 13 ilia non esse F esse? quale Eng: 
esse, quale uulgo 14 ille <illam> Eng: ille PNF, illam van der Vliet 

17 per quae haec est scripsi: per quae nee est PNFR^, quae rnox M* uulgo 

18 ille PNF, ego Pam 19 deos Eng: deus P#F(contestari = detestari, ut 
uidetur] iurabit smj?i; iuraiut PJV.F 22 sed scripsi: et PNF 23 enim 
scripsi: autem- PNF cuius NF, cui P 25 enim PNF, etiam Oehlerus 



III. Aduersus Hermogenem 57. 133 

extendit. de qua et extendit. cum proponit saluo del statu 
fuisse materiam, uide ne reddatur a nobis proinde saluo statu 
materiae fuisse deum. communis tamen status amborum. sal- 
uum ergo erit et materiae, ut et ipsa (sola) merit, sed cum 

5 deo, quia et deus solus, sed cum ilia, et ipsa prima cum 
deo, quia et deus primus cum ilia, sed et ipsa incomparabilis 
cum deo, quia et deus incomporabilis cum ilia, et auctrix 
cum deo et domina cum deo. sic aliquid et non totum mate 
riae habere ** ita illi nihil reliquit Hermogenes, quod non 

10 et materiae contulisset, ut non materia deo, sed deus potius 
materiae comparetur. atque adeo cum ea, (quae) propria dei 
uindicamus: semper fuisse, sine initio sine fine, et primum 
fuisse, et solum, et omnium auctorem, materiae quoque compe- 
tant, quaero, quid diuersum et alienum a deo ac per hoc 

15 priuatum materia possederit, per quod deo non compararetur? 
in qua (si) omnia dei propria recensentur, satis praeiudicant 
de reliqua comparatione. 

7. Si minorem et inferiorem materiam deo et idcirco diuer- 
sam ab eo et idcirco incomparabilem illi contendit, ut maiori, 

20 ut superiori, praescribo non capere ullam diminutionem et 
humiliationem quod sit aeternum et innatum, quia hoc et 
deum faciat tantum quantus est, nullo minorem neque subiec- 
tiorern, immo omnibus maiorem et sublimiorem. sicut enim 
cetera, quae. nascuntur aut fiunt et idcirco aeterna noil sunt, 

25 semel opposita fini, qua et initio, admittunt ea, quae deus non 
capit, diminutionem dico interim et subiectionem, quia nata 

2 reddatur Urs: irrideatur P, rideatur JV, rudeat et F 3 deum Urs: 
deus PNF communis NF, communi Puulgo status scripsi: statu 
PN, statum F 4 sola addidi 5 ilia, et uulgo et ipsa cum ilia 
om. P (add. It in mg. ex Hirsaugiensi) N 6 ipsa incomparabilis NF, 
ilia incomparabilis Puulgo 1 quia et auctrix F 8 et domina cum deo 
om. N sic<ut)> Eng 9 lacunam signaui: deum contenderes? uel simile 
quid intercidisse puto, concessit deo mente supplendum putat Eng qui 
non et F 10 ut P, et NF 11 quae add. R 3 , om. PNFR 1 13 desi- 
deratur: et omnium dominum competant J? 3 , competat PNFE 1 16 si 
addidi 18 diuersum a deo F 22 deum J?, deus PNF 24 fiunt 
scripsi: finiunt PNF 25 qua Oehlerus: quae PNF, quia lun 



134 Quinti Scptimi Florentis Tertulliani 

et facta sunt, ita et deus ideo ea non capit, quia nee natus 
omnino nee factus est. et materiae autem status tails est. 
igitur ex duobus aeternis, ut innatis, ut infectis, deo atque 
materia, ob eandem rationem communis status ex aequo haben- 
tibus id, quod neque diminui nee subici admittit, id est aeterni- 5 
tatem, neutrum dicimus altero esse minorem siue maiorem, 
neutrum altero humiliorem siue superiorem. sed stare ambo 
ex pari magna, ex pari sublimia, ex pari solidae et perfectae 
felicitatis, quae censetur aeternitas. neque enim proximi erimus 
opinionis nationum, quae, si quando coguntur deum confiteri, 10 
tamen et alios infra ilium uolunt. diuinitas autem gradum 
non habet, utpote unica. quae si et in materia erit, ut proinde 
innata et infecta et aeterna, aderit (tota) utrobique, quia minor 
se nusquam poterit esse. quomodo ergo discernere audebit 
Hermogenes atque ita subicere deo materiam, aeternam aeterno, is 
innatam innato, auctricem auctori, dieere habentem: et ego 
prima, et ego ante omnia, et ego a qua omnia; pares fuimus 5 
simul fuimus. ambo sine initio, sine fine, ambo sine auctore, 
sine domino, quis me deo subicit contemporali coaetaneo? 
si quia deus dicitur, habeo et ego meum nomen. aut ego 20 
sum deus aut ille materia, quia ambo sumus quod alter est 
nostrum ? 

8. Putans itaque materiam deo non comparasse, quam 
scilicet subiciat illi, atquin etiam praeponit illam deo et deum 
potius subicit materiae, cum uult eum de materia cuncta 2* 
fecisse. si enim ex ilia usus est ad opera mundi, iam et 
materia superior inuenitur, quae illi copiam operandi submini- 

2 et om. F et materiae tails est om. N 3 et duobus innatis et 
aeternis N 4 materia F, materiae PN 5 nee subici om. F, neque 
subici N 10 opinionis scripsi (cf. I p. 176, 16): opinionibus PNF 
13 aeterna E, aeternae PNF aderit P, aderint F, aderunt N tota 
add. Eng 16 habentem F, audentem PMuulgo 18 ambo sine fine 
F 19 sine domino scripsi: sine deo PNF me P.ZV, ille F deo 
lun: deus PNF Oehlerus 23 uerba: putans (putas PNF) itaque sub 
iciat illi, quae in libris mss. in fine capitis antecedentis leguntur, hie 
inserui comparare se Eng 25 cuncta om. F 



III. Aduersus Hermogenem 79. 135 

strauit, et deus subiectus materiae uidetur, cuius substantiae 
eguit. nemo enim non eget eo, de cuius utitur; nemo non 
subicitur ei, de cuius eget ut possit uti; sic et nemo de 
alieno utendo non minor est eo, de cuius utitur, et nemo, 

5 qui praestat de suo uti, non in hoc superior est eo, cui 
praestat uti. itaque materia ipsa quidem deo non eguit, sed 
eguisse (se) deo praestitit, diuite et locuplete et liberali minori, 
opinor, et inualido et minus idoneo de nihilo facere quae 
uelit. grande reuera beneficium deo contulit, #*# ut haberet 

10 hodie per quern deus cognosceretur et omnipotens uocaretur, 
nisi quod iam non omnipotens, si non et hoc potens, ex nihilo 
omnia proferre. sane et sibi praestitit aliquid materia, ut et 
ipsa cum deo possit agnosci coaequalis deo, immo et adiutrix, 
nisi quod solus earn Hermogenes cognouit et haereticorum 

15 patriarchae. philosophi. prophetas enim et apostolos usque 
adhuc latuit, puto et Christum. 

9. Non potest dicere deum ut dominum materia usum ad 
opera mundi; dominus enim non potuit esse substantiae coae 
qualis. sed precario forsitan usus est, et adeo precario, non 

20 dominio, ut, cum earn malam nosset, de mala tamen susti- 
nuerit uti, scilicet ex necessitate mediocritatis suae, qua non 
ualebat ex nihilo f uti, non ex potestate. quoniam si habuis- 
set omnino ut dominus in materiam, quam malam norat, ante 
earn in bonum conuertisset, ut dominus et bonus, ut ita de 

25 bono, non de malo uteretur. sed quia bonus quidem, dominus 



3 de cuius eget scripsi: de cuius ut eget F cuius eget PNuulgo 
5 superior NFGR 3 , non superior PR 1 1 eguisse <^e> Lat: eguisse 
PNFj egenti se Urs diuite et locuplete et liberali PN, diuitem 
et locupletem et liberalem F 9 lacunam statuit Ew. Bruhn: <(cum 
ad hominem procreandum se ei obtulit> 10 hodie PNF, hominem 
Eng (non probans lacunam supra indicatam} 15 prophetas apostolos 
Jun: prophetis apostolis PNF 18 dominus NR, deus PF 19 adeo 
Ew. Bruhn: ideo PNF 20 earn malam nosset scripsi: earn malam non esset 
F, ea mala non esset PN 22 facere uel operari rescribendum puto 
([uoniam scripsi: quam PNF si 7?, sibi PNF 23 ut dominus scrip fti: 
ut deus PNF 24 bonum 7?, bono PNF 25 dominus R, deum PNF 



136 Quinti Scptimi Floreutis Tertulliani 

autem non, ideo qualem habuit tali usus necessitate hi suani 
ostendit cedentem condicioni materiae, quam si dominus fuisset 
emendasset. sic enim Hermogeni respondendum est, cum ex 
dominio defendit deum materia usurn, et de re non sua, sci 
licet non facta ab ipso. iarn ergo malum ab ipso, qui est 5 
mali, si non auctor, quia non effector, certe permissor, qui a, 
dominator. si uero materia non est ipsius. qua inalum dei 
non erit, de alieno ergo usus aut precario usus est, qua. 
egens eius, aut et iniuria, qua praeualens eins. his enim tribus 
modis aliena sumuntur: iure beneficio inipetu, id est dominio 10 
precario ui. dominio non suppetente eligat Hermogenes, quid 
deo eongruat, precario an ui de materia cuncta fecisse. non 
ergo rnelius censuisset deus nihil omnino faciendum quam 
precario aut ui faciendum, et quidem de malo? nonne etiam 
si materia optima fuisset, aeque indecorum sibi existimasset 15 
de alieno, licet bono, f factae satis itaque gloriae suae causa 
molitus est mundum, ut debitorem se alienae substantiae 
ostenderet, et quidem non bonae. 

10. Ergo, inquit. ex nihilo faceret. ut mala quoque arbitrio 
eius imputarentur? magna, bona fide, caecitas haereticorum 20 
pro huiusmodi argumentations, cum ideo aut alium deum 
bonum et optimum uolunt credi, quia mali auctorem exi 
stiment creatorem. aut materiam cum creatore proponunt, ut 
malum a materia, non a creatore deducant. quando nullus 
omnino deus liberetur ista quaestione. ut non auctor mali 25 
uideri proinde possit quisquis ille est. qui malum, etsi non 
ipse fecit, tamen a quocumque et undeunde passus est fieri. 



1 tali R, talia PNF 2 cedens fort. (Eng] 4 dominio P, domino NF 
noli om. F 6 rnali de ei si F 8 est scripsi: et PNF, erit Eng 
14 uulgo a uerbis nonne etiam incipit cap. X 15 aeque R \ quae 
PNFE 1 si sibi F 16 bona F bono factae satis, itaqne PNFE\ 
bono? fatue satis; ita .R 3 ,- bono? fatue satis itaque lun Rig Oehlerus. 
bono facere? satis itaque gloriae suae <procurauit, si ea> causa fort. 
18 et quidem P, quidem F, quidem est N 20 caecitatis F 23 aut 
E, et PNF 24 malum R\ alium PNFR 1 27 undeunde P, unde NF 



III. Aduersus Hermogenem 911. 137 

audiat igitur et Hermogenem, dum alibi de mali ratione distin- 
guenms, interim quoque se nihil egisse hac sua iniectione. 
ecce e-nim, etsi non auctor, sed adsentatoi; mali inuenitur 
deus. qui raalum materiae tanto sustinuit aeone ante mundi 

5 constitutionem, quam ut bonus et mali aemulus emen- 
dasse debuerat. aut enim potuit emendare, sed noluit, atit 
uolm t quiclem. uerum non potuit. infirmus deus, *#* si 
potuit et noluit. malus et ipse, quia malo fault, et sic iam 
habetur (auctor) eius, quod licet non instituerit, quia tamen, si 

10 noluisset illud esse, non esset, ipse iam fecit esse. quod non 
noluit esse. quod quidem turpius: si id uoluit esse, quod 
ipse noluit fecisse, aduersum semetipsum egit, cum et uoluit 
esse quod noluit fecisse et noluit fecisse quod uoluit esse. 
quasi bonum uoluit esse et quasi malurn noluit fecisse. quod 

if> non faciendo malum iudicauit, id sustinendo bonum pronun- 
tiauit. malum pro bono sustinendo et non potius eradicando 
adsertor eius inuentus est. male, si per uoluntatem, turpiter, 
si per necessitatem. aut famulus erit mali deus aut amicus, 
cum materiae malo conuersatus, nedum etiam de malo eius 

20 operatus. 

11. Et tamen tinde nobis persuadet Hermogenes malam 
esse materiam? non enim poterit non malum dicere cui malum 
adscribit. nam definiuimus diminutionem et subiectionem capere 
non posse quod sit aeternum, ut alii coaeterno inferius depu- 

25 tetur. ita et mine nee malum dicimus competere illi, quia 
nee ex hoc subici possit, quod nullo modo potest subici, quia 
aeternum est. sed cum alias summura bonum constet esse 

1 distinguemus scripsi: distinguimus PNF 2 quoque se scripsi: se 
quoque PNF 4 aeone scripsi: de bono PNF 5 mali P, malus NF 
1 lacunam signaui: si uoluit nee potuit int&rcidisse puto 9 <(auctor> eius 
Urs: eius PNF, reus Oehlerus statuerit F 10 non noluit scripsi : noluit 
non PNF 11 quod quidem turpius: scripsi: quo quidem turpius F, quo 
quid est turpius? PNuulgo 12 aduersum P, aduersus NF 21 uude 
.R 3 , non de PNFR { 23 definiuimus Eng: definimus PNF deminu- 
tionem F 24 quod sit P 3 , quod si ita erit PNFR 1 26 ex hoc subiei 
Nf, subici ex hoc Puulgo 27 sed om. F, sedenim fort. 



138 Quinti Septimi Florentis Tertullian 

quod sit aeternum, ut deus, per quod solus est deus, [dum] 
aeternus est, ita et bonus, dum deus. - - quomodo materiae 
inerit malum, quam ut aeternam summurn bonum credi necesse 
est? aut si quod aeternum est poterit et mali capax esse. 
poterit hoc et in deo credi, et sine causa gestiuit malum a 5 
deo transferee, si competit et aeterno, competendo materiae. 
iam uero si quod aeternum est malum potest credi, inuinci- 
bile et insuperabile erit malum, ut aeternum. et tamen 
nos frustra laboramus de auferendo malo ex nobis ipsis? turn 
et deus frustra hoc mandat et praecipit; immo et indicium 10 
frustra constituit deus, iniustitia utique puniturus quibus 
contra malum ### finis, cum praeses eius, diabolus, abierit 
in ignem, quem praeparauit illi deus et angelis eius, prius 
in puteum abyssi relegatus, cum reuelatio filiorum dei rede- 
merit conditionem a malo, utique uanitati subiectam, cum 15 
restituta innocentia et integritate conditionis pecora condixe- 
rint bestiis et paruuli de serpentibus luserint, cum pater filio 
posuerit inimicos sub pedes, utique operailos mali. itaque si 
finis malo competit, necesse est competierit (et) initium. erit 
## materia habens initium, habeudo et finem mali. quae enim 20 
malo deputantur, secundum mali statum computantur {materiae.) 
12. Age mine malam ac pessimam credamus esse materiam, 
utique natura, sicut deum bonum et optimum credimtis, pro- 



13J cf. Matth. 25, 41. 14] cf. Apoc. 20, 3. cf. Horn. 8, 19. 17] cf. 
Es. 11, 6. 8. 18] cf. Ps. 109, 1. 

1 parenthesin indicaui, deleri haec unit Eng dum seclusi 2 ita et scri- 
psi: et ita PNF 5 deo scripsi: deum PNF 7 si P (s. u. a m. 1), om. NF 
8 tamen PNFR 1 , turn JS 3 uulgo 9 ipsis. turn uulgo turn Urs: cum PNF 
10 frustra hoc NF, hoc frustra P uulgo 11 quibus contra malum PNFR 1 , 
quodsi contra <erit> mali Oehlerus, quodsi tune mali Urs 12 lacunam 
xignaui: praecipit obniti. attamen ab ipsa scriptura tune praefinitus est 
mali uel similia supplenda censeo 15 uanitati subiectam II 3 , uanitatis 
obiectam PNFR 1 17 et lt\ nee PNF 19 et addidi 20 lacunam 
signaui: igitur et desideratur, <Cet^> erit Oehlerus 21 computan- 
tur PN, deputantur F, competunt Oehlerus materiae addidi 



III. Aduersus Hermogenem 11 12. 139 

inde natura. porro naturam certam et fixam haberi oportebit, 
tarn in malo perseuerantem apud materiam quam et in bono 
apud deum, inconuertibilem et indemutabilem scilicet, quia, 
si demutabitur natura in materia de malo in bonlim, demutari 

R poterit et in deo de bono in malum. hoc loco dicet aliquis: 
ergo de lapidibus filii Abrahae non suscitabuntur. et genimina 
uiperarum non facient paenitentiae fructum, et filii irae non 
fient filii pacis, si natura mutabilis non erit? temere ad ista 
exempla respicies, o homo, non enim competunt ad causam 

10 materiae, quae innata est, ea quae nata sunt, lapides et uipe- 
rae et homines; horum enim natura habendo institutionem 
habere poterit et cessationern. materiam uero tene semel 
aeternam determinatarn, ut infectam,. ut innatam, et ideo 
indemutabilis et incorrectibilis naturae credendam, ex ipsius 

15 etiam sententia Hermogenis, quam opponit, cum deum negat 
ex semetipso facere potuisse, quia non demutetur quod sit 
aeternum. amissurum scilicet quod fuerat. dum fiat ex demu- 
tatione quod non erat, sic non esse aeternum. deum ergo 
aeternum aliud esse non posse quam quod est semper, hanc 

20 et ego definitionem merito in ilium repercutiam. materiam 
aeque reprehendo, cum ex ilia mala, pessima etiam, bona 
atque optima a deo fiunt: et uidit deus quia bona, et 
benedixit ea deus, utique qua optima, non certe qua mala 
ac pessima. demutationem igitur adrrusit materia, et si ita 

25 est, statum aeternitatis amisit; mortua est denique sua forma. 

6] cf. Matth. 3, 9; Luc. 3, 8. cf. Matth. 3, 78; Luc. 3, 7. 
7] cf. Eph. 2, 3. 22] Gen. 1, 2122. 

1 oportet Oehlerus (nescio unde) 3 deum iuconuertibilem et inde 
mutabilem. scilicet uulgo quia si Hig: quasi PNF 5 in malum -R 3 , 
non in malum PNFIt 1 dicet E, dicit P (corr. JB) NF 1 facient P, 
faciet NF 10 ea om. F 14 in correctibilis F, incorruptibilis PN 
uulgo 17 aeternum, amissurum uulgo fiat scripsi: fit PNF 18 sic 
non esse aeternum scripsi: si non esset aeternum PNF deum scripsi: 
dominum PNF ergo NF, uero P uulgo 19 hanc definitionem 
scripsi: hac definitione PNF 20 in ilium scripsi: ullum F, ilium 
PN materiam aeque PN, materiae quo F 22 a deo .R 3 , ab eo NF, 
om. PR 1 23 qua qua N, quasi quasi P, quia quia F certe non fort. 



140 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

se*d aeternitas amitti non potest, quia nisi amitti non possit, 
aeternitas non est. ergo nee demutationem potuit admisisse, 
quia si aeternitas est, demutari nullo modo potest; 13 et quae 
retur, quando ex ea bona facta sint, quae ex demutatione nullo 
modo facta sunt, unde in mala ac pessima boni atque optimi 5 
semen, certe nee bona arbor fructus malos edit, quia nee 
deus nisi bonus, nee mala arbor bonos, quia nee materia 
est (nisi) pessima. ant si dabimus illi aliquid etiam boni ger- 
minis, iam non erit uniformis naturae, id est malae in totum 
et tantum, sed duplex, id est malae et bonae naturae, et 10 
quaeretur iterum, an in (eadem) bono et malo potuerit conue- 
nire, luci et tenebris. dulci et amaro. aut si potuit utriusque 
diuersitas, boni et mali, concurrisse et duplex n at ura fuisse 
materiae,, amborum ferax fructuum, iam nee bona ipsa deo 
deputabuntur, ut nee mala illi imputentur, sed utraque species is 
de materiae proprietate sumpta ad materiam pertinebit. quo 
pacto neque gratiam bonorum deo debebimus nee inuidiam 
malorum, quia nihil de suo operatus ingenio. per quod proba- 
bitur manifeste materiae deseruisse. 

14. Nam et si dicatur, licet ex oceasione materiae, suo 20 
tamen arbitrio bona protulisse, quasi nactus bonum materiae, 
quamquam et hoc turpe sit, certe cum ex eadem etiam mala 
profert, uel haec utique non de suo arbitrio proferendo seruit 
materiae, aliud non habens facere quam ex malo proferre. 
inuitus utique. qua bonus, (et) ex necessitate, ut inuitus, et e v 25 
seruitute, ut ex necessitate, quid ergo dignius, ex necessitate 
eum condidisse mala an ex uoluntate? siquidern ex necessi- 

12] cf. Es. 5, 20. 

3 male hoc loco distinguuntur capita quaeretur P, quaeritur NF 
4 quando scripsi: quomodo PNF 8 nisi add. JR, om. PNF 10 et 
tantum (= tanttimmodo), sed scripsi (cf. 14:2, 12. 13.): sed et tantum 
PNFR 1 , sed iam turn JR 3 uulgo malae et bonae NF, b.pnae et 

malae P uulgo 11 in <eadem> scripsi: in <ea> lun: in PNF po 
tuerit P, potuerint NF 18 nihil <erit> fort. 24 ex malo P, et malo 
NF 25 et addidi 



III. Aduersus Hermogenem 1315. 141 

tate condidit, si ex materia, ex uoluntate, si ex nihilo. iam 
enim sine causa laboras, ne malorum auctor constituatur deus, 
quia et si de materia fecit, ipsi deputabuntur qui fecit, qua- 
tenus proinde fecit, acsi de nihilo fecisset, nee interest unde 
5 fecerit. plane sic interest, unde fecerit, ut inde fecerit, unde 
eum magis decuit. magis autem eum decuit ex uoluntate 
fecisse quam ex necessitate, id est ex nihilo potius quam ex 
materia. dignius est deum etiam malorum auctorem liberum 
credere quam seruum. quaecumque potestas ei quam pusillitas 

10 competit. sic et, si condicemus materiam quidem nihil boni 
habuisse, deum uero, si quid boni edidit, sua uirtute edidisse, 
aliae aeque aborientur quaestiones. primo, si bonum in materia 
omnino non fuit. non ex materia bonum factum, quod materia 
scilicet non habuit. dehinc, si non ex materia, iam ergo ex 

is deo factum. si nee ex deo, iam ergo ex nihilo factum. hoc 
enim superest secundum Hermogenis dispositionem. 15 porro 
si bonum neque ex materia factum est, quia non erat in ilia, 
ut in mala, neque ex deo, quia nihil potuit ex deo fieri, sicut 
definit Hermogenes, inuenitur bonum iam ex nihilo factum. 

20 ut ex nullo factum, ut neque ex materia neque ex deo. et si 
bonum ex nihilo, cur non et malurn? immo cur non omnia 



2 deus PN, illis F 3 quatenus proinde scripsi: proinde quatenus P, 
proinde quantus NF uerborum ordinem inuerti: plane sic interest 
unde fecerit ac si de nihilo fecisset, nee interest unde fecerit PNF 
6 eum (alt.) om. F 7 ex (prius) om. N 8 deum PN, dominus F 10 sic 
et, si condicemus scripsi: si et sic concedimus P, sic et sic concedinius 
NF 11 deum scripsi: dominum PNF 12 aliae aeque P, aliaeque 
NF aborientur (= non iam erunt) F, oborientur P, oboriuntur 
N quae abhinc leguntur inde a uerbis primo, si bonum usque ad 
neque ex deo (I. 18) non bene se habent, quippe in quibus bis idem dictum 
sit. duplici forma concepisse haec uidetur Tert.: a) primo si disposi 
tionem (16), b) [porro] si bonum neque ex deo. uocabulum porro, quod 
in F deest, interpolatum mihi uidetur, postquam confluxerunt duae 
recensiones 15 hoc PN, hinc F 16 porro om. F male hoc loco 
distinguuntur capita 17 in om. N 



142 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ex nihilo, si aliquid ex nihilo? nisi si insufficiens fuit diuina 
uirtus omnibus producendis, quae aliquid protulerit ex nihilo. 
aut si ex materia mala bonum processit, quia neque ex nihilo 
neque ex deo, sequetur, ut ex conuersione processerit materiae 
contra denegatam. aeterni conuersionem. ita undeunde bonum 5 
constitit, iam negabit Hermogenes inde illud constare potuisse. 
necesse est autem ex aliquo eorum processerit, ex quibus 
negauit procedere potuisse. ceterum si ideo malum non ex 
nihilo, ne dei fiat, de cuius arbitrio uidebitur factum. sed ex 
materia. ut ipsius sit, de cuius substantia erit factum, et hie, 10 
ut dixi, auctor mali habebitur deus, qui, cum eadem uirtute 
et uoluntate debuisset omnia bona ex materia protulisse aut 
tantum bona, non omnia tamen bona protulit sed etiam mala, 
utique aut uolens esse mala, si poterat efficere, ne essent. 
aut non ualens efficere omnia bona, si uoluit et non fecit, ** 15 
dum nihil intersit per infirmitatem dominus aactor mali exti- 
terit an per uoluntatem. aut quae fuit ratio, ut cum bona 
fecisset quasi bonus, etiam mala protulisset quasi non bonus? 
cur non congruentia sibi solummodo edidit? quid necesse 
erat suo opere prolato etiam materiae negotium curare proinde 20 
et malum proferendo? solus ut cognosceretur bonus de 
bono. materia autem ne cognosceretur mala de malo? plus 
bonum fioruisset sine mali afflatu. nam et Hermogenes expugnat 
quorundam argumentationes, dicentium mala necessaria fuisse 
ad inluminationem bonorum ex contrariis intellegendorum. 25 
ergo aut nee propterea locus mali proferendi fuit, aut si 
qua alia ratio exegit illud induci, cur non et ex nihilo potuerit 



2 protulerat fort. 4 sequitur F 5 denegatam jR , denegant iam 
PNFR^ undeunde Oehlerus: unde PNF 6 inde om. Oehlerus 
12 bona om. P 13 protulit sed Oehlerus: protulisset PNF 14 ne 
essent IFF, necesse est PNE 1 15 lacunam signaui: turpiter utrum- 
que uel simile aliquid desideratur 18 quasi PN, qua F 19 cur 
scripsi: cum PNF non congruentia PN non gruentia F 21 de 
bona F 22 ne PN, nee eo F malo? plus Eng: malo. plus 
uulyo 



III. Aduersus Hermogenem 14 16. 143 

induci, ipsa ratione excusatura dominurn, ne mali auctor 
existimaretur, quae mine, cum de materia operatur mala, 
excusat, si excusat? adeo ubique et undique illuc compellitur 
quaestio, quo nolunt qui ipsam mali rationem non exami- 

5 nando nee dinoscendo, quomodo illud aut deo tribuant aut 
a deo separent, pluribus et indignioribus destructionibus deum 
obiciunt. 

16. Igitur in praestructione huius articuli. et alibi forsitan 
retractandi, equidem definio aut deo adscribendum et bonum 

10 et malum, quae ex materia fecit, aut materiae ipsi, ex qua 
fecit, aut utrumque utrique, quia ambo sibi obligantur, qui 
fecit et de qua fecit, aut alterum alteri; tertius enim praeter 
materiam et deum non est. porro si dei erit utrumque, uide- 
bitur deus etiam mali auctor; deus autem, ut bonus, auctor 

15 mali non erit: si materiae utrumque, uidebitur materia etiam 
boni matrix; mala autem in totum materia boni non erit 
matrix: si utriusque erit utrumque, in hoc quoque comparabitur 
deo materia et pares erunt ambo, ex aequo mali ac boni 
adfines; aequari autem deo materia non debet, ne duos deos 

20 efficiat: si alterum alterius, utique dei bonum et materiae 
malum, neque malum deo neque materiae bonum adscribetur; 
et bona autem et mala deus de materia faciendo cum ea facit. 
haec si ita sunt, nescio, qua possit euadere sententia Hermo- 
genes, qui deum, quoquo modo de materia malum condidit, 

25 siue uoluntate, siue necessitate, siue ratione, non putet mali 
auctorem. porro si mali auctor est ipse qui fecit, plane socia 
materia per substantiae suggestum, exclusa iam causa materiae 

1 ipsa = eadem 2 cum de materia operatur .R 3 , de materia operatur 
cum PNFM 1 mala, excusat, si excusat scripsi: mala excusat. si excusat 
PNF 5 tribuantiV.F, adtribuant Puulgo 6 a om. P (add. R in mi, ), 
del N deum .R 3 , deo PNFM 1 8 praestrictione F 9 equidem M 3 , 
quidem PB 1 , qui quidem N, quid F 11 quia I? 3 , qui PNFR 1 13 deum 
-R 3 , deus PNFJR 1 dei Urs: deus PNF 17 erit utriusque F 20 dei 
Urs: deo PNF bonum PN, unum F 24 deum .R 3 , deus PNFR 1 
26 socia PN, soli F 27 exclusa iam causa scripsi: excusas iam causam 
PNFR 1 Oehlerus, excussas lun, excludis R^reliqui 



Quinti Septim Florentis Tertulliani 

introducendae. nihilominus enim et per materiam deus auctor 
mail ostenditur, si ideo materia praesumpta est, ne deus mail 
auctor uideretur. exclusa itaque materia, dum excluditur causa 
eius. superest, uti deum omnia ex nihilo fecisse constet. 
uidebimus an et mala, cum apparuerit quae mala, et an mala 5 
interim ea, quae putas. dignius enim de suo arbitrio produxit, 
haec quoque producendo de nihilo, quam de praeiudicio alieno, 
si de materia produxisset. libertas, non necessitas, deo competit. 
malo, uoluerit mala a semetipso condidisse quam non potuerit 
non condidisse. 10 

17. Unici dei status hanc regulam uindicat, non aliter 
unici, nisi quia solius. non aliter solius, nisi quia nihil cum 
illo. sic et primus erit, quia omnia post ilium: sic omnia 
post ilium, quia omnia ab illo: sic ab illo, quia ex nihilo, 
ut illi quoque scripturae ratio constet: quis cognouit 15 
sensum domini? aut quis illi consiliarius fuit? 
aut quern consultatus est? autuiam intellegentiae 
et scientiae quis demons trauit illi? quis tradidit 
et retribuetur ei? nemo utique; quia nulla uis, nulla 
materia, nulla natura substantiae alterius aderat illi. porro 20 
si de aliqua operatus est, necesse est, ab ea ipsa acceperit 
et consilium et tractatum dispositionis, ut uiam intellegentiae 

et scientiae. pro qualitate enim rei operari habuit et- secun- 
dum ingenium materiae, non secundum suum arbitrium, adeo 
ut et mala pro natura non sua sed substantiae fecerit. *s 

18. Si necessaria est deo materia ad opera mundi, ut Hermo- 
genes existimauit, habuit deus materiam longe digniorem et 

15] Rom. 11, 34. 35.; Es. 40, 13. 14. 

4 deum J 3 , deus PNFM 1 6 ea R z , et PNF1V 17 consiliatus F 
18 demonstrauit R, demonstrabit PNF 19 qua F 20 aderat P, 
aderit NF 21 aliqua lun: aliquo PNF Oelilerus ut ab ea F 
22 dispositionem tractatus fort. (cf. de resurr. carnis cap. 6: qui mate 
riam et eligendo dignam iudicasset et tractando fecisset ) 26 si neces- 
saria est deo materia ad opera raundi ut hermogenes- existimauit FR 
(ex Hirsaugiensi), si uecessariam esse deo materiam ad opera mundi 
hermogenes existimauit PN 



III. Aduersus Hermogenem 1618. 145 

idoniorem, non apud philosophos aestimandam, sed apud pro- 
phetas intellegendam, sophiam suam scilicet, haec denique 
sola cognouit sensum domini. quis enim scit quae sunt 
dei et quae in ipso, nisi spiritus, qui in ipso? sophia 
5 autem spiritus. haec illi consiliarius fuit, uia intellegentiae 
et scientiae ipsa est; ex hac fecit, faciendo per illam et faciendo 
cum ilia, cum par a ret caelum, inquit, aderam illi, et 
cum fortia faciebat super uentos quae sursum 
nubila et quomodo firmos ponebat fontes eius 

10 q u a e sub c a e 1 o est, ego e r a m compingens cum 
ipso. ego cram, ad quern gaudebat; cotidie autem 
oblectabar in persona eius, quando oblectabatur, 
cum perfecisset orbem, et inoblectabatur in filiis 
ho mi num. quis non hanc potius omnium fontem et originem 

15 commendet, materiam uere materiarum, non situ subditam, 
non statu diuersam, non motu inquietam, non habitu informem, 
sed insitam et propriam et compositam et decoram, quali 
deus potuit eguisse, sui magis quam alieni egens? denique 
ut necessariam sensit ad opera mundi, statim earn condit et 

20 generatin semetipso: do minus, inquit, condidit me initium 
uiarum suarum in opera sua: ante saecula fundauit 
me, priusquam faceret terram, priusquam montes collo- 
carentur; ante omnes autem colles generauit me, prior 
autem abysso genita sum. agnoscat ergo Hermogenes id- 

25 circo etiam sophiam dei natam et conditam praedicari, ne 
quid innatum et incoiiditum praeter solum deum crederemus. 
si enim (quod) intra dominum, quod ex ipso et in ipso fuit, 

3] cf. I Cor. 2, 11. 5] cf. Es. 40, 14. 7] Prou. 8, 27. 28. 30. 31. 
20] Prou. 8, 22. 23. 25. 23J ib. 24. 

1 aestimanda F 2 intellegenda F 4 et om. F 1 inquit caelum N 

9 quomodo (= toe) PNF, cum Ruulgo fontes J? 3 , montes PNFR* 

10 cum eo N 15 commendetur F uere lun: uero PNF, <in> uero fort 
situ scripsi (cf. cap. 38 init.}: sit JF, sibi P (in mg. alias: non sic) N T 
fini Oelilerus 18 deus JR 3 , deo PNFR^ alieni egens E 3 , alienigenis 
NF, alieni P (in my. R: alienigenis) 21 suarum om. F 24 genita 
sum. agnoscat J? 3 , genita. cum agnoscat PNFR 1 27 quod addidi 

XXXXVII. Tert. III. 10 



146 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sine initio non fuit, sophia scilicet eius, exinde nata et con- 
dita, ex quo in sensu dei ad opera mundi disponenda coepit 
agitari. multo magis non capit sine initio quicquam fuisse, 
quod extra dominum fuerit. si uero sophia eadem dei serrao 
est, f sensu sophia et sine quo factum est nihil, sicut et 5 
dispositum sine sophia, quale est, ut filio dei, sermone unige- 
nito et primogenito, aliquid fuerit praeter patrem antiquius 
et hoc modo utique generosius, nedum, quod innatum, fovtius 
et, quod infectum. [factum] ualidius? quia quod, tit esset. 
nullius eguit auctoris, raulto sublimius erit eo, quod, ut esset. 10 
aliquem habuit auctorem. proinde, si malum quidem (quod) 
innatum est, id est ##* sermo dei, eructauit enirn^ inquit, 
(cor meum) sermonem optimum, non scio. an a bono 
malum possit abduci, ualidius ab infirmo, ut innatum a nato. 
ita et hoc nomine materiam deo praeponit Hermogenes, prae- 15 
ponendo earn filio, - - filius enirn sermo, et deus sermo, et: 
ego et pater unum sumus -- nisi quod sustinebit aequo 
animo filius earn praeponi sibi, quae patri adaequatur. 

19. Sed et ad originate instrumentum Moysei prouocabo, 
unde et diuersa pars (prae)sumptiones suas in gratis fulcire 21 
conatur, ne scilicet non inde instrui uideatur, unde oportet. 
itaque occasiones sibi sumpsit qtiorundam uerborum, ut haere- 
ticis fere mos est simplicia quaeque torquere. nam et ipsum 
principium, in quo deus fecit caelum et terrain, aliquid uolunt 

12] Ps. 44, 2. 16] cf. loh. 1, 1. loh. 10, 30. 
1 cius .ZVjF,- ipsius P uulgo 5 sensus sophiae Tun: sensu sopMae, et 
Oelilerus, sed nescio, an la-teat in his uerbis interprctamentum: lesus (= ills, 
iens) sine sensus (= Xoyoc Eng) sophia est est oin. N 6 sine sophia deleri 
uult Eng 8 quod innatum fovtius PNFR 1 , quod innatum <(innato)- fortius 
E n , quod innatum <nato> fortius Gel reliqui 9 factum scdusi, facto 
Gel 11 quod addidi 12 lacunam signaui: materia, bonum autern, 
quod natum est, id est intercidisse puto, innatum est, natus autem sermo 
dei R* uulgo, innatum est, <bonum autem quod natum cst,> id est Eng 
13 cor meum addidi 14 abduci (= uinci) scripsi (cf. Rom. 12, 21): 
adduci PNF 19 Moysei scripsi: mons ei F, Moysi PN 20 praesum- 
ptiones scripsi: sumptiones N, suspiciones PF uulgo 21 uideatur scripsi: 
uideretur PNF 24 caelum NF, et caelum P aliqui susp. Eng 



III. Aduersus Hermogenem 1819. 147 

fuisse quasi substantiuurn et corpulentum, quod in materiam 
interpretari possit. nos autem unicuique uocabulo proprietatem 
cum uindicamus, * principium initiimi esse et competisse ita 
poni rebus incipientibus fieri, nihil enim, quod fieri habet, 
5 sine initio esse, quod initium sit illi ipsum, dum iricipit fieri, 
ita principium siue initium inceptionis esse uerbum, non ali- 
cuius substantiae nomen. iam nunc, si principalia dei opera 
caelum et terra sunt, quae ante omnia deus ## fecit suo- 
rum esse proprie principium, qua priora sunt facta, merito 

10 sic praefatur scriptura: in principio fecit deus caelum 
et terrain, quemadmodum dixisset: in fine deus fecit caelum 
et terrain , si post uniuersa fecisset. aut si principium aliqua 
substantia est. erit et finis aliqua materia. plane licebit etiam 
substantiuum aliquid principium esse alii rei, quae ex ipso 

15 sit futura, ut argilla principium testae, ut semen principium 
herbae. sed cum ita utimur uocabulo principii, quasi originis, 
non quasi ordinis nomine, adicimus et mentionem ipsius rei 
specialiter, quam uolumus principium alterius rei. de cetero 
si sic ponamus uerbi gratia: ( in principio fecit figulus peluim 

20 uel urnam , iam non materiam significabit principium, non 
enim argillam nominaui principium, sed ordinem operis, 
quia figulus ante cetera primum peluim et urnam fecit, exinde 
facturus et cetera, [ad ordinationem operum principii uocabu- 
lum pertinebit, non ad originem substantiarum.] possum et 

9] Gen. 1, 1. 

1 in om. F 2 possit,.nos Eng (reprobans quam infra indicaui lacunam) 
3 cum PNFR 1 , suam J? 3 uulgo lacunam signaui: dicirnus desidero 
5 <sic)> sine initio esse, quin Eng quod scripsi quin PN uulgo, qui F 
8 lacunam signaui: faciendo operum uelim suppleri 9 qua lun: quae 
PNF Oelilerus merito sic praefatur scriptura .R 3 , meritoque sic per- 
fectam scripturam PNFR 1 , raeritoque sic praefatam scripturam lun 
11 fine scripsi: finem PNF 12 aliqua R, aqua PNF 15 sit F. 
om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi] N 16 cum ita PN, ubi F 
19 peluem F 20 significabit JR 3 , significant PNFE 1 22 peluim N, 
peluem P, om. F 23 ad ordinationem substantiarum breuius eadem 
exprimunt quae antecedent, iam non et cetera; primam manum auctoris 
esse suspicor 24 possum lun; possunt PNF 

10* 



148 Quinti Septimi Florentis Tertalliani 

aliter prineipium interpreter!, non ab re tamen; nam et in 
Graeco principii uocabulum, quod est ap*/Y]. non tantum 
ordinatiuum sed et potestatiuum capit principatum, unde et 
archontes dicurit principes et magistratus. ergo secundum 
hanc quoque significationem principium pro principatu et 5 
potestate sumetur. in principatu enim et in potestate deus 
fecit caelum et terrain. 

20. Sed ut nihil aliud significet Graeca uox quam princi 
pium et principium nihil aliud capiat quam initium, habemus 
etiam illam initium agnoscere quae dicit: dominus condidit 10 
me {initium uiarum suarum) in opera sua. si enim per 
so phiam dei omnia facta sunt, et caelum ergo et terrain deus 
faciens in principle, id est initio, in sophia sua fecit, denique si 
principium materiam significant, non ita scriptura instruxisset: 
in principio deus fecit, sed ex principle; non enim in materia, ^ 
sed ex materia fecisset. de sophia autem potuit dici: in principio. 
in sophia enim primo fecit, in qua cogitando et disponendo 
iam fecerat, quoniam, et si ex materia facturus fuisset, ante in 
sophia [cogitando et disponendo iam fecerat. quoniam et si] erat 
initium uiarum. 1 quia cogitatio et dispositio prima sophiae 2l} 
sit operatic, de cogitatu uiam operibus instituentis. hanc et 
inde auctoritatem scripturae mihi uindico, quod et deum, qui 
fecit, et ea, quae fecit, ostendens, unde fecerit non proinde 
testatur. nam cum in omni operatione tria sint principalia. 
qui facit et quod fit et ex quo fit, tria nomina sunt edenda 25 
in -legitima operis enarratione, persona factoris, species facti, 
forma materiae. si materia non edetur, ubi et opera et operae 
operator eduntur, apparet ex nihilo eum operatum. proinde 

10J Prou. 8, 22. 20] cf. ib. 

1 ab re PN, ab ro F 2 ao /Jl 7l> archie PNF 4 archontes PNF, 
apyovre*; jR, ap^ovta? Rig 8 Graeca om. F 11 initium uiarum suarum 
add Pam per sophiam PN, sopnia F 19 cogitando et si seclusi, 
ut incuria librarii /also repetita 20 initium om. F quia om. F so 
phia F 21 sit NF, fitPuulgo instituentjs scripsi: instituens PNF 
22 deum scripsi: deus PNF 24 testatur PN, testa est F 



III. Aduersus Hermogenem 19 21. 149 

enim ederetur ex quo, si ex aliquo fuisset operatus. denique 
euangelium ut supplementum instrument! ueteris adhibebo, 
in quo uel eo magis debuerat ostendi deus ex aliqua materia 
uniuersa fecisse, quo illic etiam, per quern omnia fecerit. reuela- 
5 tur. in principio erat sermo, in quo principio scilicet deus 
fecit caelum et terrain et sermo erat apud deum, et deus 
erat sermo. omnia per ilium facta sunt, et sine illo 
fa c turn est nihil. cum igitur et hie manifestetur et factor, 
id est deus, et facta, id est omnia, et per quern, id est sermo, 
10 nonne et unde omnia facta essent a deo per sermonem exegisset 
ordo profiteri, si ex aliquo facta essent? ita quod non fuit, 
non potuit scriptura profiteri, et non profitendo satis probauit 
non fuisse, quia profiteretur. si fuisset. 

21. Ergo, inquis, si tu ideo praeiudicas ex nihilo facta 
is omnia, quia non sit manifeste relatum de materia praecedenti 
factum quid, uide ne diuersa pars ideo contendat ex materia 
omnia facta, quia proinde non aperte significatum sit ex nihilo 
quid factum. plane retorqueri quaedam facile possunt, non 
statim et ex aequo admitti, ubi diuersitas causae est, dico 
*o enim, etsi non aperte scriptura pronuntiauit ex nihilo facta 
omnia, sicut nee ex materia, non tantam fuisse necessitatem 
aperte significandi de nihilo facta omnia, quanta esset, si ex 
materia facta fuissent, quoniam, quod fit ex nihilo, eo ipso, 
durn non ostenditur ex aliquo factum. manifestatur ex nihilo 
25 factum. et non periclitatur, ne ex aliquo factum existimetur, 
quando non demonstretur, ex quo sit factum. quod autem ex 
aliquo fit. nisi hoc ipsum aperte declaratur ex aliquo factum 
illud, dum ex quo factum sit ostenditur, periclitabitur 
primo uideri ex nihilo factum, quia non editur, ex quo sit 



56] loh. 1, 1. 7] loh. 1, 3. 

4 qua F 19 ex aequo It, ex quo P (corr. R) NF 23 eo ipso PN, 
ipsum F 24 manifestatur PN, manifestatum est F 26 sit factum 
om. NF 28 <non> ostenditur Rig 



150 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

factum, dehiric etsi ea sit condicione, ut non possit (non factum) 
uideri ex aliquo, proinde periclitabitur ex alio longe factum 
uideri quam ex quo factum est, dum non proponitur, unde 
sit factum. ita si ex nihilo deus cuncta fecit, potuit scriptura 
non adiecisse ilium ex nihilo fecisse. ex materia eum fecisse 5 
omni modo debuit edixisse, (si sci)licet ex materia fecisset; 
quia illud in totum habebat intellegi, et si non significaretur, 
at istud in dubio, nisi significaretur. 

22. Atque adeo spiritus sanctus hanc scripturae suae ratio- 
nem constituit, ut, cum quid ex aliquo fit. et quod fit et 10 
unde fit referat. fruticet, inquit, terra herb am foeni, 
seminantem semen secundum genus et secundum 
similitudinem, et lignum fructuosum faciens fruc- 
tum, cuius semen in ipso in similitudinem. et factum 
est sic. et produxit terra herbam foeni seminantem is 
semen secundum genus, et lignum fructuosum faciens 
fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. et rur- 
sus: et dixit deus: producant aquae repentia anirnarum 
uiuarum et uolatilia uolantia super terram per firma- 
mentum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos 20 
magnos et omnem animam animalium repentium, quae 
produxerunt aquae secundum genus ipsorum. item post: 
et dixit deus: producat terra animam uiuam secundum 
genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secun 
dum genus ipsorum. si ergo ex iam factis rebus alias res ?s 

11] Gen. 1, 11. 12. 18] Gen. 1, 20. 21. 23] Gen. 1, 24. 

1 ut non possit <(non factum )> uideri scripsi: ut non possit <(non)> 
uideri Rig, ut omnino possit uideri Oehlerus 4 fecit, potuit scripsi, 
fecisse potuit F, fecisse non potuit PN (probat non Eng, qui post fecisse 
(1. 5) signum interrogationis ponit} 5 adiecisse F, adiecisset PN 6 <si 
sci>licet Eng: licet PNF, si et Urs 1 in totum Urs: in toto PNF 
8 at significaretur om. F 10 aliquo jR, aliquo quo PN, alio quo F 
11 fruticet Pam: fructificet PNFOehlerus 14 uerba factum est sic in 
similitudinem bis in P comparent, sed ita, ut secundo loco pro in simili 
tudinem scriptum sit: secundum genus 20 deus F, deos Puulgo, om. N 
23 uiuam NF, uiuentem Puulgo 



III. Aduersus Hermogenem 21 23. 151 

deus proferens ostendit per prophetam et dicit, quid unde 
protulerit, - - quamquam possimus (unde)unde illas prolatas 
aestimare, dumne ex nihilo: iam enim facta erant quaedam, 
ex quibus prolatae uideri possent , si tantam curam instruc- 

5 tioni nostrae insumpsit spiritus sanctus, lit sciremus quid 
unde processerit, nonne pvoinde nos et de caelo et de terra 
compotes reddidisset significando, unde ea esset operatus, si 
de aliqua materia origo constaret illorum, ne tanto magis ex 
nihilo ea nideretur operatus, quanto nihil adhuc erat factura, 

10 ex quo operatus uideretur? itaque sicut ea, quae de aliquo 
prolata sunt, ostendit. unde prolata sint, ita quae non ostendit, 
unde prolata sint, ex nihilo prolata confirmat. *igitur: in prin- 
cipio deus fecit caelum et terram, adoro scripturae 
plenitudinem, qua mihi et factorem raanifestat et facta; in 

is euangelio uero arnplius et ministrum atque arbitrum factoris 
inuenio, sermonem. an autem de aliqua subiacenti materia 
facta sint omnia, nusquam adhuc legi. scriptum esse doceat 
Hermogenis officina. si non est scriptum, tirneat uae illud 
adicientibus aut detrahentibus destinatum. 

20 23. Sed <et) ex sequentibus argumentatur, quia scriptum 
sit: terra autem erat inuisibilis et incomposita. nam 
et terrae nomen redigit (in) materiam, quia terra sit, quae facta 
est ex ilia, et erat in hoc dirigit, quasi quae semper retro 
fuerit, innata et infecta. inuisibilis autem et rudis. quia infor- 

25 mem et confusam et inconditam uult fuisse materiam. has 
quidem opiniones eius singillatim reuincam; sed interim uolo 
sic ei respondere: putemus his articulis materiam demonstrari: 
numquid tamen, quia erat ante omnia et talis, et ex ea factum 

12] Gen. 1, 1. 19] cf. Ap.oc. 22, 1819. 21] Gen. 1, 2. 
2 undeunde Urs: unde PNF 3 estimare PF, existimare N (et cod. Diuio- 
nensis teste Rigaltio) 4 instruction! scripsi: instructionis PNF 8 ne F, 
ut PN uulgo 12 lacunam signaui: legens intercidisse puto 13 terram. 
adoro uulgo 15 factoris Rig (secundum cod. Diuionensem, ut testatur}: 
rectoris PNF 20 et addidi 22 in add. R*, om. PNFR 1 27 putemus 
JV, putamus PF 28 et talis, et ex ea factum aliquid scripsi: et talis. id 
sed ex ea factum aliquid F, et tale aliquid esse ex ea factum PN uulgo 



152 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

illiquid scriptura significat? atquin nihil tale significat. fuerit 
licet materia, quantum sibi libet uel potius Hermogeni: potuit 
et fuisse et tamen nihil deus ex ilia fecisse, uel quia non 
decebat deum alicuius eguisse, certe quia nee ostenditur quic- 
quam ex materia fecisse. sine causa ergo esset, inquis. non 5 
plane adeo sine causa, nam etsi mundus non est factus ex 
ilia, sed haeresis facta est, et quidem hoc impudentior, quod 
non ex materia facta est haeresis, sed materiam ipsam potius 
haeresis fecit. 

24. Reuertor nunc ad singulos articulos, per quos putauit 10 
significatam esse materiam, et primo de nominibus expostulabo. 
horum enim alterum legimus, quod est terrae, alterum non 
inuenimus, quod est materiae. quaero ergo, cum materiae 
nominatio non extet in scriptura, quomodo ei etiam terrae 
appellatio adcommodetur in alio iam genere substantiae nota. 15 
quo magis materiae quoque nominatio extitisse debuerat 
consecuta etiam terrae appellationem, ut scirem terram com 
mune cum materia esse nomen, ne illud ei soli substantiae 
uindicarem, cuius et proprium (et) in qua magis notum est, 
uel ne illud in quamcumque aliam speciem f nee utique omni 20 
materia communicate possem, si uellem. cum enim non extat 
proprium uocabulum eius rei, cui commune uocabulum adscri- 
bitur, quando non comparet cui adscribatur. cuicumque alii 
poterit adscribi. ita Hermogenes, et si materiam ostenderet 
nominatam, deberet eandem probare terram quoque cognomi- as 
natam. ut ita utrumque illi uocabulum uindicaret. 

25. Vult igitur duas proponi terras in ista scriptura, unam, 
quam in principio deus fecit, aliam [materiam] ex qua fecit, 
de qua dictum sit: terra autem erat inuisibilis et rudis. 

29] Gen. 1, 2. 

2 libet van der Vliet: licet PNF 11 expostulando F 14 extet in 
scriptura PN, extet scripturae F terrae R, terrena PNF 19 et addidi, 
proprium, [in] qua magis notam, est Eng notum JR 3 , natum PNF 

20 uerba; nee utique omni materia quid sibi uelint, non intellego 

21 materia PNF, materiae Ruulgo 23 quando lun: quanto PNF 
27 nult PN, uide F 28 materiam seclusi 



II. Aduersus Hermogenem 23 25. 153 

utique si quaeram, ex duabus quae cui no in en terrae accorn- 
modare debeat. dicetur hanc, quae facta sit, ex ilia, ex qua 
facta est, uocabulum deriuasse, quia ueri similius sit ab origine 
sobolem potius quam originem a sobole uocitari. hoc si ita 
5 est, alia nobis obuoluitur quaestio, an competat terrain hanc. 
quam deus fecit, ex ilia, ex qua fecit, cognomentum deriuasse. 
audio enim apud Hermogenem ceterosque materiarios haere- 
ticos terram quidem illam informem et inuisibilem et rudem 
fuisse, hanc uero nostram uideo et formam et conspectum et 

10 cultum a deo consecutam. aliud ergo factam quam erat ea, 
ex qua facta est. porro aliud facta non potuit cum ea de 
nomine sociari, a cuius condicione desciuerat. si nomen pro- 
prium materiae illius fuit terra, haec, quae non est materia, 
aliud scilicet facta, terrae quoque non capit nomen, alienum et 

15 statu suo extraneum. sed materia facta, id est haec terra, habuit 
cum sua origine consortium nominis sicut et generis, non 
adeo. nam et testam, licet ex argilla confectam, iam non 
argillam uocabo sed testam, et electrum, licet ex auro et 
argento foederatum, nee argentum tamen nee aurum appellabo 

20 sed electrum. a cuius habitu quid diuertit, pariter et a uocatu 
eius recedit, appellationis sicut et condicionis proprietate. 
quam autem transient de statu terrae illius [id est materiae j 
ista terra, uel eo palam est. quod haec apud Genesim testi- 
monium boni accepit: et uidit deus quia b on urn, ilia 

25 autem apud Hermogenem in originem et causam malorum 
deputatur. postremo si ideo haec terra, quia et ilia, cur non 
et materia haec quoque, quia et ilia? immo et caelum et 
omnia, si ex materia constant, et terrae et materiae uocari 



24] Gen. 1, 10. 

1 terrae accornodare debeat, dicetur R*G, terrae accomodari debeat id 
dicetur N, terrae accomodari (-dare F) id dicetur PFR 1 5 obruitur F 
9 uideo .F, proinde PN uulgo 12 nominatione Rig 15 status sui 
Lat haec terra Eng: ex terra PNFIt 1 , terra JK 3 20 quid NFM*, quod 
P-K 1 21 -(est et)> appellationis sicut et condicionis proprietas fort. et 
in conditionis F 22 id est materiae seclnsi 



154 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

debuerunt. satis ista de terrae nomine, in quo materiam 
intellegi uoluit. quod nomen unius elementi omnes sciunt, 
natura primum. dehinc scriptura docente, nisi si et Sileno 
illi apud Midam regem adseueranti de alio orbe credendum 
est, auctore Theopompo. sed et deos multos idem refert. 5 

26. Nobis autem unus deus et una est terra, quam in 
principio deus fecit, cuius ordinem incipiens scriptura decur- 
rere primo factam earn edicit, dehinc qualitatem ipsius edis- 
serit; sicut et caelum primo factum professa: in principio 
deus fecit caelum, dehinc dispositionem eius superducit: 10 
et separauit inter aquam, quae erat infra firmamentum 
et quae erat super firmamentum, et uocauit deus firma 
mentum caelum. ipsum, quod in primordio fecerat. proinde 
et de homines**: et fecit deus hominem, ad imaginem dei 
fecit ilium, dehinc qualiter fecerit reddit: et finxit deus is 
hominem de limo terrae et adflauit in faciem eius 
flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam. 
et utique sic decet narrationem inire: praefari primo, postea 
prosequi; nominare, deinde describere. alioquin uanum, si eius 
rei, cuius nullam praemiserat mentionem. id est materiae, ne 20 
ipsum quidem nomen, subito formam et habitum promulgauit, 
ante enarrauit, qualis esset, quam an esset ostendit, figuram 
deformauit, nomen abscondit. at quanto credibilius secundum 
nos eius rei dispositionem scriptura subiunxit, cuius institu- 
tionem simulque nominationem praemisit? quam denique integer 25 
sensus est: in principio deus fecit caelum et terrain, 
terra autem erat inuisibilis et rudis; quam deus scilicet 

9] Gen. 1, 1. 11J Gen. 1, 7. 8. 14] Gen. 1, 27. 15] Gen. 2, 7. 
22] cf. Gen. 1, 2. 26] Gen. 1, 1. 

1 quo J?, quod PNF 5 multus P (corr. R) 6 autem om. N terra 
est F 10 superducit PNFJR 1 , superinducit jR 3 uulgo 14 lacunam 
signaui: primo, quod earn fecit, enarrat supplendum puto, de homine: 
et fecit, <inquit,> deus hominem Eng 18 praefari primo NF, primo 
praefari P uulgo 22 enarrauit scripsi: enarrat PNF quam an Rig: 
antequam an PN, antequam F, ante, quam an Eng 23 deformauit 
scripsi: deformati PNF, deformat lun 



III. Aduersus Hermogenem 25 28. 155 

fecit, de qua scriptura cum maxime dixerat? nam et autem 
ipsum uelut fibula coniunctiuae particulae ad conexum narra- 
tioni adpositum est: terra autem. 1 hoc enim uerbo reuertitur 
ad earn, de qua supra dixerat, et alligat sensum. adeo aufer 
5 hinc autem , et soluta compago est, ut tune possit de alia 
terra dictum uideri: terra erat inuisibilis et rudis. 

27. Sed tu supercilia, capitis nutu digiti adcommodato, 
altius tollens et quasi retro iactans: erat iriquis; quasi semper 
fuerit, scilicet innata et infecta, et idcirco materia credenda. 

10 at ego sine ullo lenocinio pronuntiationis simpliciter respon- 
debo de omni re posse dici erat , etiam de ea, quae facta, 
quae nata sit, quae aliquando non fuerit et quae materia non 
sit. omne enim, quod habet esse. (unde)unde habet, siue per 
initium siue sine initio, hoc ipso. quod est , etiam erat dicetur. 

15 cui competit prima uerbi positio in definitionem, eidem etiam 
declinatio uerbi decurret in relationem. est definitionis caput. 
erat relationis facit. haec sunt argutiae et subtilitates haereti- 
corum, simplicitatem communium uerborum torquentes in 
quaestionem. magna scilicet quaestio est, si erat terra, quae 

20 facta est. sane discutiendum, an ei competat inuisibilem et 
rudem fuisse, quae facta est, an ei, ex qua facta est, ut 
eiusdem sit erat , cuius et quod erat. 

28. Atquin non tantum probabimus istum habitum huic 
terrae competisse, sed et illi alii non competisse. nam si 

6] Gen. 1, 2. 
1 maxime ipsum om. F dixerat scripsi: et dixerat P (del. Utter am 

t .R), edixerat N (add. t man. libr.}, edixerat R uulgo, edisserat Eng nam 
et autem ipsum, coniunctiua particula, uelut fibula fort. 2 narrationis F 
1 sed tu supercilia Oehlerus: sed tu supercilio PN, et supercilio F super- 
cilia capitis uulgo digiti (intellege: nutui) capitis PN, et capitis F nutu 
F, et nutu PN digiti PN, et digiti sed tu F 10 respondeo F 
1& undeunde Urs: unde PNF siue om. PR 1 15 eidem scripsi: 
eiusdem PNF 16 decurrit F 17 relationis lun: relationi PNF haec 
PNF, hae.R 19 quaestionem. magna 5 , quaestionem magnam. PNFR ] 
21 ex qua PF, quae N 22 quod erat soil, inuisibilis ct rudis 24 sed 
competisse om. N et om. F 



156 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nuda materia deo subiacebat, nullo scilicet elemento obstru- 
ente, siquidem nondum quicquam erat praeter ipsam et deum. 
utique inuisibilis esse non poterat, quia etsi tenebras uolet 
in substantia faisse materiae, cui articulo respondere debebi- 
mus suo ordine, etiam homini tenebrae uisibiles sunt, -- hoc 5 
enim ipsum, quod sunt tenebrae, ufdetur - - nedum deo. et 
utique, si inuisibilis esset, nullo modo cognosceretur qualitas 
eius. unde ergo compertus est Hermogenes informem et con- 
fusam et inquietam illam fuisse, quae ut inuisibilis latebat? 
aut si hoc a deo reuelatum est, probare debet. sic et an rudis 10 
dici potuerit, expostulo. certe enim rude illud est. quod imper- 
fectum est. certe imperfectum non potest esse nisi quod 
factum est; quod enim minus factum est, imperfectum 
(est.) certe, inquis. ergo materia, quae facta non erat in 
totum, imperfecta esse non potuit; quae imperfecta non fuit. 15 
etiam rudis non fuit. initium non habens. quia facta non 
fuit, caruit et rudimento. initii enim accidens est rudimentuin. 
terra uero, quae facta est, meruit et rudis dici. statim enim 
ut facta st, habuit imperfectae locum, ante perfectionem, 
29. siquidem omnia opera sua deus consummauit, incultis 20 
primo elementis depalans quodammodo mundum. dehinc exor- 
natis uelut dedicans. nam et lumen non statim splendore solis 
impleuit, et tenebras non statim solatio lunae temperauit, et 
caelum non statim sideribus stellisque signauit, et maria non 
statim beluis frequentauit, et ipsam terrain non statim uaria 25 
fecunditate dotauit; sed primo esse ei contulit, dehinc non 
in uacuum esse suppleuit. sic enim et Esaias: non in uacuum, 
ait, fecit illam. sed inhabitari. postea ergo quam facta 
est, futura etiam perfecta, interim erat inuisibilis et rudis, 

27] Es. 45, 18. 

1 materia J?, sit materia PNF, sic materia lun Oehlerus 6 quod 
sunt om. F uidetur Urs: uidentur PNF 9 inquietam PNF, incoii- 
ditam Pam, incultam lun 13 imperfectum <est> S, imperfectum PNF 
20 male hoc loco distinguuntur capita 22 lumen PN, lumine F 
24 maria E 3 , materiam PNFR^ 29 perfecta PN, perfectum F 



III. Aduersus Hermogenem 2829. 157 

rudis quidem hoc quoque ipso, quod inuisibilis, ut nee uisui 
perfecta, simul et ut de reliquo nondum instructa, inuisibilis 
uero, ut adhuc aquis tamquam munimento genitalis humoris 
obducta, qua forma etiam adfinis eius, caro nostra. producitur. 
^ nam et Dauid ita canit: do mini est terra et plenitudo 
eius, or bis terrae, et omnes qui habitant in illo; 
ipse super maria fundauit eum et super flumina 
praeparauit eum. segregatis enim aquis in cauatiorem 
sinum emicantior facta est arida, quae antehac aquis tegeba- 

10 tur. exinde itaque et uisibilis efficitur dicente deo: congre- 
getur aqua in congregatione una, et uideaturarida. 
uideatur, inquit, non fiat. iam enim facta erat, sed, inuisibilis 
usque tune, uideri sustinebat. arida autem, quod erat futura 
ex diuortio humoris, iam terra: et uocauit deus aridam 

io t err am, non materiam. sic et perfectionem postea consecuta 
desinit rudis haberi, cum pronuntiat deus: fruticet terra 
herb am foeni seminantem semen secundum genus 
et secundum similitudinern, et lignum fructuosum 
faciens fructum, cuius semen in ipso in similitu- 

20 din em. item: pro ducat terra animam uiuam secun 
dum genus, et quadrupedia et repentia et bestias 
terrae secundum genus, impleuit igitur ordinem suum 
scriptura diuina. quam enim praedixerat inuisibilem et rudem. 
ei et uisionem reddidit et perfectionem. non alias autem mate- 

25 ria erat inuisibilis et rudis. ergo (et) materia erit postea uisi 
bilis et perfecta. uolo itaque uidere materiam; uisibilis enim 

5] Ps. 23, 12. 10] Gen: 1, 9. 14] Gen. 1, 10. 1*5] Gen. 1, 11. 
20] Gen. 1, 24. 

1 ut nee uisui R, ut ne cui sui PNF 2 simul et ut K, simuletur 
et ut PN, siraulet et ut F 3 monimento PNF humoris PN, ut 
moris F 4 obducta PN, abductaJF 6 illo scripsi: ilia PNF 7 eum 
eum (sc. orbis terrae) PNF, earn earn R uulgo 8 cauationem sinuum 
Rig 10 deo PN, domino F 12 uideatur sustinebat om. P (add. 
R in mg. ex Hirsaugiensi) fiat jR, sit N, fit F 14 iam scripsi: 
tamen PNF 16 fruticet Pam: fructicet F, fructificet PN 22 impleuit 
F, impiebit PN 24 alias scripsi: alia PNF 25 et addidi erit 
PF, erat N 26 itaque PN, ita F 



158 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

facta est. uolo et perfectarn earn recognoscere, lit ex ilia etiam 
foeni herbam et ex ilia decerpam lignum fructuosum et ex 
ilia animalia usui meo farnulem. sed materia quidem nusquam, 
terra uero id est haec, coram. hanc uideo, hanc perfruor, ex 
quo inuisibilis et rudis esse desiit. de qua raanifestissime r, 
Esaias: haec dicit dominus. qui fecit caelum. iste deus, 
qni demonstrauit terrain et fecit illam. certe eandeni 
demonstrauit quam et fecit, quomodo demonstrauit? utique 
dicendo: uideatur arida. quare uideri iubet, nisi quia retro 
non uidebatur, ut sic quoque earn r.on in uacuum fecisset 10 
faciendo uisibilem, et ita habitabilem? et sic per omnia probatur 
nobis hanc, quam incolimus, eandem et factam esse a deo 
et ostensam, nee aliam fuisse rudem et inuisibilern quam 
quae et facta et ostensa est. atque ita: terra autem erat 
inuisibilis et rudis ad earn pertinet, quam deus cum 15 
caelo parauit. 

30. Sic et sequentia coniecturam Hermogenis instruere uide- 
buntur: et tenebrae super abyssum et spiritus dei 
super aquas ferebatur, quasi et haec confusae substan- 
tiae massalis illius molis argumenta portendant. atquin singil- 20 
latim definiens tenebras abyssum spiritum dei aquas, nihil 
confusum nee in confusione incertum aestimari facit tarn diuisa 
relatio certorum et distinctorum elementorum. hoc quidem 
amplius: cum situs proprios eis adscribit, tenebris super 
abyssum, spiritui super aquas, negauit confusionem substan- 25 
tiarum, quarum deinonstrando dispositionem demonstrauit etiam 
distinctionem. uanissimum denique, ut materia, quae informis 

6] Es. 45, 18. 9] Gen. 1, 9. 14] Gen. 1, 2. 18] ib. 
1 ilia om. F 2 fructum F 3 famulem F, fanmlentur PNuulgo 4 uero. 
id est haec scripsi(sc. non alia ilia, id est materia): uero haec. id est PNF 
hanc (altero loco) PN, hac F 6 caelum etterram^ 7 fecit Paw: facit P./V.F 
11 habitabilem Lai: habilem PNF reliqui 16 parauit scripsi: separauit 
PNF 19 haec F, hae PN uulgo 20 portendat F 21 spiritum R, 
spiritus PNF 22 aestimari PN, aestimare F diuisa PN, diuersa F 
24 tenebris scripsi: tenebras PNF 25 spiritui scripsi: spiritus PNF. 
spiritum Pam 26 positionem/o?^. 27 uanissimum JS 3 , uanitimum PNFR 1 



III. Aduersus Hermogenera 29 31. 159 

inducitur, de tot formarum uocabulis informis adseueretur. 
non edito, quid sit illud corpus confusionis, [quod] unicum 
utique credendum est, si informe est. uniform e etenim, quod 
informe. et informe autem, quod ex uarietate confusum est, 

5 unam habeat necesse est speciem, quod non habet, [speciemj 
dum (nihil) ex multis unam habet speciem. ceterum aut habebat 
in se species istas materia, de quarum uocabulis intellegenda 
esset, tenebras dico et abyssum et spiritum et aquas, aut non 
habebat: si [enim] habebat, quomodo inducitur non hab ens 

10 formas? si non habebat, (unde) agnoscitur? 

31. Sed et illud utique captabitur, de caelo solo et de 
terra ista scripturam significasse, quod ea in principio deus 
fecerit, de speciebus autem supra dictis nihil tale, et ideo 
eas, quae factae non significentur, ad infectam materiam perti- 

15 nere. respondebimus huic quoque sciupulo. scriptura diuina 
satis dissereret, si summas ipsas rerum a deo factas commen- 
dasset, caelum et terram, habentes utique suggestus suos 
proprios, qui in ipsis summis intellegi possent. suggestus 
autem caeli et terrae primo tune fuerunt tenebrae et abyssus, 

20 [et] spiritus et aquae, nam terrae quidem suberant abyssus 
et tenebrae. si enim abyssus infra terrain, tenebrae autem 
super abyssum, sine dubio et tenebrae et abyssus infra terram. 
caelo uero spiritus et aquae subiacebant. nam si aquae super 
terram, quae earn texerant, spiritus autem super aquas, pariter 

25 et spiritus et aquae super terram. quae uero super terrain, 



1 adseueretur, non wrtgo 2 quod seclusi 4 informe. et scripsi: in 
forme est PNF confusum est. unam van der Vliet (cuius interpre- 
tationem (stud. eccl. p. 80) probare non possum) 5 speciem seclusi 
6 nihil addidi habet PN, habeat F (fort, recte, cf. 142, 16) 1 intel 
legenda esset Urs: intellegendas esse PN, intelligendae se F 9 enim 
seclusi: autem lun iucitur habens formam F 10 unde add. van der 
Vliet: <quomodo> Urs 12 quod ea in scripsi: quod earn in PN, quo ea F 
16 dissereret si summas NGR*, dissereret summas PR 1 , dissensi summas F 
19 fuerunt NF, fuerint P uulgo 20 et seclusi: (cf. 160, 21) sub 
erant scripsi: suberat PN, superat F 24 quae R 3 , quale PNFR 1 



160 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

ea utique infra caelum. et sicut terra abysso et tenebris, ita 
et caelinn spiritui et aquis incubabat et complectebatur. et 
ita nouum non est, ut id solum, quod continet, nominetur. 
qua summale, in isto autem intellegatur et quod coutinetur, 
qua portionale. ecce, si dicam: ciuitas extruxit theatrum et 5 
circum; scaena autem erat talis et talis, et statuae super 
euripum. et oboliscus super omnia ferebatur : quia nori et has 
species edixerim factas a ciuitate, non erunt ab ea cum circo 
et theatre? an ideo non adieci factas has quoque species, 
quia inerant eis, quae facta praedixeram, et inesse quibus 10 
inerant intellegi poterant? sed uacet hoc exemplum, ut huma- 
num: aliud de auctoritate scriptuvae ipsius arripiam. fecit, 
inquit, deus hominem de terra et adflauit in facie in 
eius flatum uitae, et factus est homo in an imam 
uiuam. faciem quidem eius hie nominat, sed nee ipsam 15 
factam a deo dixit, cutem uero et ossa et carnern et oculos 
et sudorem et sanguinem postea loquitur, quae nee tune facta 
a deo significauit. quid respondebit Hermogenes? numquid et 
membra hominis ad materiam pertinebunt, quia non nominatim 
facta referuntur? an et haec in hominis factitatione censentur? 20 
proinde membra erant caeli et terrae abyssus et tenebrae, 
spiritus et aquae, in corporibus enim membra sunt facta, in 
corporibus et membra sunt nominata. nullum elementum non 
membrum est eius elementi, quo continetur. omnia autem 
elementa caelo aut terra continentur. 23 

32. Haec responderim pro scriptura praesenti, quatenus hie 

12] Gen. 2, 7. 
2 spiritui jR 3 , spiritus PNFR 1 incubabat PF, incumbebat N coin- 

1e 

plectebatur Oelilerus: complebatur J\ 7 , complectebantur P, complectaban- 
tur F 4 quasi summale N 7 oboliscus NF, obeliscus P et om. F 
8 ab ea <factae) fort. 10 quia Rig: qua PNF inesse NR 3 , inest sePFR 1 
11 inerant NR, inerat PF 16 a deo NR, deo PF cutem NGR\ cui 
tain PFR 1 18 significauit PN, significat F 20 in s. v. P (a m. 1} cen 
sentur R 3 , censetur PNFR 1 22 et aquae jR 3 , ea quae PNFR 1 
fact a om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi] enim R 3 , in NFR 1 



III. Aduersus Hermogenera 3132. 161 

solorum corporum factitationem commenclare uidetur caeli 
et terrae. sciit esse. qui ultro in corporibus et membra 
cognoscerent, et ideo compendio usa est. prouidit tamen et 
hebetes et insidiosos, qui dissimulato tacito intellectu ipsis 
5 quoque membris uerbum factitationis significatorium exigerent. 
itaque et propter istos singulas species factas docet aliis in 
locis. habes Sophiam prior autem abysso genita sum 
dicentem. ut credas abyssum quoque genitam, id est factam, 
quia et filios facimus, licet generemus. nihil interest facta 

10 an nata sit abyssus, dum initium detur illi, quod non daretur, 
si materiae [subiciatur] esset. de tenebris uero ipse dominus 
per Esaiam: ego, qui struxi lucem et feci tenebras. de 
spiritu aeque Amos: qui solidat tonitruum et condit 
spiritum et adnuntiat in bomines Christum suum, 

is eum spiritum conditum ostendens, qui in terras conditas 
deputabatur, qui super aquas ferebaiur, librator et adflator 
et animator uniuersitatis. non ^ ut quidam putant, ipsum 
deum significari spiritum, quia deus spiritus; neque enim 
aquae dominum sustinere sufficerent. sed eum spiritum dicit, 

20 de quo etiam uenti constiterunt, ut ait per Esaiam: quia 
spiritus a me exiuit. et flatum omnem ego feci. item de 
aquis eadem Sophia: et quomodo firmos ponebat fontes 
quae sub caelo. ego eram modulans cum ipso. cum 
uero et eas species probamus a deo factas, etsi in Genesi 

25 tantummodo nominantur sine factitationis mentione, responde- 

7] Prou. 8, 24. 12] Es. 45, 7. 20] Es. 57, 16. 22] Prou. 8, 28. 

1 coramendare jR 3 , commendari PNF 2 sciit PNGR*, scit FR\ 
sciat Oehlerus <(futuros)> esse van der Vliet 5 sigmficatorium JR 3 , signi- 
iicatorum PNFR 1 7 habes R*, habere PNFR* 11 subiciatur .seclusi 
(cf. 160, 19): subiecta R^uulgo, subiciatur <(necesse> esset Eng dominus 
.R 3 , ad minus PNFR 1 14 et adnuntiat suum fort, delendum suum 
om. P (add. R ex Hirsaugiensi) 16 liberator F 17 lacunam signaui: 
enim credibile intercidisse puto, non iure quidam Eng quidern F 
18 significari PNFR 1 , significans R 3 uulgo 22 quomodo (= us) PNF 
(cf. 145, 9), quom Jff, cum reliqid 24 uero scripsi: ergo PNF pro 
bamus R, prodamus PNF 25 nominantur P, nominatur NF 

XXXXV1I. Tert. III. 11 



152 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

bitur fortasse ex diuerso plane factas eas, sed ex materia, 
ut stilus quidem Moysei: et tenebrae super abyssum et 
spiritus del super aquas ferebatur materiam (ipsam) sonet, 
ceterae uero scripturae quae ex materia factae sunt species 
in disperse demonstrent. ergo sicut terra de terra, ita et 5 
abyssus ex abysso, et tenebrae ex tenebris, et spiritus et 
aquae ex spiritu et aquis constiterunt? at, sicut supra diximus, 
non potuit informis fuisse materia, (si) species habebat; ^ 
ut et aliae ex eis sint confectae; nisi quod non aliae, sed 
ipsae ex sernetipsis, siquidem non capit diuersas fuisse quae 10 
iisdem nominibus eduntur quo iam et operatic diuina otiosa 
uideri possit, si quae erant fecit, cum generosior esset, quae non 
erant [facta quam] si n erent. igitur ut concludam: aut materiam 
tune signifieauit Mojses scribens: et tenebrae super abys 
sum et spiritus dei super aquas ferebatur, at cum is 
hae species alibi postea demonstrantur factae a deo, debuerunt 
aeque demonstrari ex materia, quam Moyses praemiserat, 
factae - - aut si species istas et non materiam signifieauit 
Moyses, ubi materia demonstrata sit quaero. 

33. Sed dum illam Hermogenes inter colores suos inuenit, 20 
inter scripturas enim dei inuenire non potuerit - - satis 
est, quod omnia et facta a deo constat et ex materia facta 
non constat. quae etiam si fuisset, ipsam quoque a deo factam 
credidissemus, quia nihil innatum praeter deum praescribentes 
2] Gen. 1, 2. 14] ib. 

2 moysei N, monsei PF, Moysi It unlgo 3 ipsam add. Eng 1 signum 
interrogation s posui at scripsi: et PNF 8 si add. JR 3 , om.PNFR^ la- 
cunam signaui: <(exclusum igitur, si non habebat,)- intercidisse puto 
9 eis scripsi: ea PNF 10 diuersas R, diuersitas PNF 11 quo scripsi: 
quod PNF et operatio NF, operatic Puulgo 12 si quae erant R 5 , 
si qua ferant PF, si qua erant N generosior esset Rig: generosiora 
esset PNF, generatio sola esset Oehlerus 13 facta quam seclusi (quam 
deleuit iam Rig] 14 scribens N, scribit PFR 1 , <(cum)> scribit R^uulgo 
15 parenthesin indicaui at PNFJR 1 , aut J? 3 uulgo 16- hae J?, has 
P (corr. R) NF 20 illam NR, ilia P (com R) F inuenerit fort 
21 potuit Rig, potuerat R 3 Gel 23 constat, quae uulgo quae N, qua 
PF facta P (corr. R) 



III. Aduersus Hermogenem 3234. 163 

obtineremus. in hunc usque articulum locus est retractatui, 
donee ad scripturas prouocata deficiat exhibitio materiae. 
expedita summa est: iiihil iimenio factum nisi ex nibilo, quia 
quod factum inuenio non fuisse cogriosco. etiamsi quid ex 

5 aliquo factum est, ex facto habet censum, ut ex terra herba 

et fructus et pecudes et figuratio hominis ipsius, ut ex aquis 

natatiles et uolatiles animae. huiusmodi origines [rerum ex his 

prolatarum] potero materias appellare, sed factas a deo et ipsas. 

34. Ceterum omne ex nihilo constitisse ilia postremo diuina 

io dispositio suadebit, quae omnia in nihilum redactura est. 
siquidem et caelum conuoluetur ut liber, immo nusquam 
fiet cum ipsa terra, cum qua primordio factum est: caelum 
et terra praeteribunt, inquit; caelum primum et terra 
prima abierunt, et locus non est inuentus illis, quia 

15 scilicet quod finit et locum amittit. sic et Dauid: opera 
m annum tuarum caeli; et ipsi peribunt. sed et si muta- 
bit illos uelut opertorium, et mutabuntur, et mutari 
perire est pristine statui, quern, dum mutantur, amittunt. 
et stellae quidem de caelo ruent, sicut fici arbor 

20 cum ualido commota uento acerba sua amittit, 
montes uero tamquam cera liquescent a conspectu 

11] Es. 34,4. 12JMatth.24,35. 13) Apoc. 21, 1. 14] Apoc. 20, 11. 
15] Ps. 101, 26. 27. 16] Ps. 101, 27. 19] Apoc. 6, 13. 21] Ps. 96, 5. 
1 offendo in uerbis: in hunc materiae, q uippe quae intolerabilem in mo- 
dum turbent nexum sententiarum. cohaerere ea arctissime cum eis, quae 
in initio capitis proferuntur, in aperto est. neque tamen quicquam prae- 
stabis transposition, nescio igitur, an et hie duplex agnoscenda sit recensio: 
sed dum illam potuerit ~ in hunc materiae. articulum F, artilum P 
(add. R syU. cu) N retractatui NR, retractaui P (in mg. fort. : retractatui) F 
3 nisi Oehlerus: nihil PNF 5 ut ex E, et ex.P (corr. E) NF 1 origines R*, 
originis PNFR 1 rerum ex his prolatarum seclusi 10 in nihilum E*, 
ex nihilo PNFR 1 , ex nihilo <edita in nihilum) Eng 15 finit et locum 
scripsi: et finito cum PNR 1 , et finitio cum F, et finit locum R 3 uulgo 
16 tuarum E 3 , suarum PNFR 1 sed et scripsi: nam et PNF 17 et mutari 
scripsi: sed et mutari PNF, sed mutari Pam (sed ut genuinam lectionem 
corruptelae nam olim adscriptum fuisse puto; caret enim sensu illud nam) 
18 quern R*, quae PNFR 1 20 acerba jR 3 , acerua PNFR 1 2 1 montes R, 
moyscs PNF liquescent FR, liquescens P (corr. U), liquescet N 

II 3 * 



164 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

domini, cum surrexerit scilicet confringere terram. 
sed et paludes, inquit, arefaciam. et quaerent aquam 
nee inuenient; etiam mare hactenus. quae omnia et si 
aliter putauerit [spiritaliter] interpretanda, non tamen potent 
auferre ueritatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. 5 
si quae enim figurae sunt, ex rebus consistentibus fiant 
necesse est. non ex uacantibus, quia nihil potest ad similitu- 
dinern de suo praestare, nisi sit ipsum, quod tali similitudini 
praestet. reuertor igitur ad causam, deliniens omnia ex nihilo 
edita <ut) in nihiium peruentura. ex aeterno enim, id est ex 10 
inateria. nihil deus interibile fecisset. nee ex maioribus minora 
condidisset cui magis congruat ex minoribus maiora produ- 
cere, id est ex interibili aeternum, quod et carni nostrae 
pollicetur. cuius uirtutis et potestatis suae hunc iam arra- 
bonem uoluit in nobis collocasse, ut credamus ilium etiam 15 
uniuersitatem ex nihilo, uelut emortuam, quae scilicet non 
erat, in hoc, ut esset, suscitasse. 

35. De cetero uero statu materiae etsi non est retractan- 
dum, - - prius enim erat, ut earn esse constaret - - tamen 
acsi constiterit, persequendus est ordo, quo magis earn non 20 
esse constet, cuius nee reliquus status consistat, simul ut 
contrarietates suas agnoscat Hermogenes. prima, inquit, facie 
uidetur nobis corporalis esse inateria; exquisita autem ratione 
recta inuenitur neque corporalis neque incorporalis. quae est 
ista ratio recta, quae nihil recti renuntiat, id est nihil certi? 25 

1] Es. 2, 19. 2] Es. 42, 15; 41, 17. 3] Apoc. 21, 1. cf. Ps. 65, 6. 

2 arefaciam NR, arefaciant PF quaererent P (del. re E) 4 aliter 
PNF, alter Lat spiritaliter seel. Eng 7 a similitudine P (corr. E) 
8 similitudini scripsi: similitudine P NF, (deytali similitudine Eng 9 de- 
finiens scripsi: definientem PNF 10 ut addidi nihiium E 3 (cf. 208, 17), 
nihilo PNFH* 13 interibili NR, interibilia PF aeternum. quod et carui 
nostrae pollicetur, cuius uulgo 14 uirtutis et potestatis suae Urs: uir- 
tutes et potestatis suas PNF 15 ilium etiam scripsi: etiam ilium PNF 
17 erat .R 3 , erit PNFE 1 18 statu J?, stains PNF 21 reliquus status 
J2 3 , reliquo statu PNFE 1 22 agnoscat E, agnoscant PNF 25 id est 
J? 3 , et est PNFE 1 



III. Aduersus Hermogenem 34 36. 1(55 

nisi fallor enim, omnis res ant corporalis sit necesse est aut 
incorporalis, ut concedam interim esse aliquid incorporale, de 
substantiis dumtaxat, cum ipsa substantia corpus sit rei cuius- 
que. certe post corporale et incorporale cihil tertiuia. age 
5 nunc sit et tertium, quod ilia recta ratio Hermogeniana 
compererit, quae neque corporalem neque incorporalem mate- 
riam facit: ubi est? quale est? quid uocatur? quid describi- 
tur? quid intellegitur? (an) tantum hoc ratio renuntiauit, nee 
corporalem materiam nee incorporalem? 

10 36. Sed ecce contrarium subicit, aut alia fortasse ratio ei 
occurrit, ex parte corporalem renuntians materiam et ex parte 
incorporalem. iam ergo ne neutrum sit, utrumque materia 
censenda est? erit enim corporalis et incorporalis, aduersus 
renuntiationem rectae rationis illius, plane rationem non red- 
is dentis sententiae suae, sicut nee alia reddit. corporale enim 
materiae uult esse, de quo corpora edantur, incorporale uero 
inconditum motum eius. { si enim*, ait, corpus tantummodo 
esset, nihil ei incorporale appareret, id est motus; si uero 
in totum incorporalis. fuisset, nullum corpus ex ea fieret . 
20 quanto haec rectior ratio! nisi quod, si tarn rectas lineas 
ducis, Hermogenes, quam ratiocinaris, pictor te bardior nou 
est. quis enim tibi concedit motum in secundam partem sub- 



1 corporalis sit necesse est aut incorporalis scripsi: corporalis sit 
necesse est aut corporalis F (aut corporalis del. m. 1), corporalis sit 
necesse est PNR 1 , corporalis aut incorporalis sit necesse est R* uulyo 
4 et om. F 6 quae JR 3 , quod PNFR 1 8 an addidi ratio <illa> 
fort. 10 in contrarium F 12 ne neutrum R-\ nene utrum P, nonne 
utrum jFJS 1 , noie (= nomine) utrum N 14 rectae rationis R 3 , repa- 
rationis PR i , reciprocationis FR 3 (ex Hirsaugiensi], recipe rois N red- 
dentis E 3 , reddentes PNFR^ 15 nee .R 3 , haec PNFR^ 16 mate 
riam F corpora edantur It, corpore dantur PNF 18 esset JR. 
esse PNF 20 quando P (corr. R] ratio nisi R*, rationis si 
PNFR [ si tarn .K 3 , sit PNFR^ 21 ducis R*, duci PNFW ratio 
cinaris lun: rationi satis PNFR\ ratio ista J? 3 te bardior PF, 
tardior N 22 quis R\ qui PNFR 1 



166 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

stantiae deputare. cum substantiua res non sit, quia nee corpo- 
ralis. sed accidens, si forte, substantiae et corpori, ut actus 
et pulsus, ut lapsus et casus, ita et motus. nam siue (ab alio 
siue) a semetipso quid mouetur, actus eius est motus, certe 
pars substantiae non est, sicut tu motum substantiam facis 5 
inateriae incorporalem. omnia denique mouentur aut a semet- 
ipsis. ut animalia, aut ab aliis, ut inanimalia; tamen nee 
hominem nee lapidem et corporalem et incorporalem dicemus, 
quia et corpus habeat et motum, sed unam omnibus formam * 
solius corporalitatis, quae substantiae res est. si qua incorpo- 10 
ralia eis adsunt, aut actus aut passiones aut officia aut libi- 
dines eorum, non portiones deputamus. quo ergo facit por- 
tionem inateriae in motum disponere. qui non ad substantiam 
pertinet, sed ad substantiae habitum? quid enim, si immo- 
bilem placuisset tibi inducere materiam, numquid immobilitas 15 
secunda pars formae uideretur? sic itaque nee motus. sed 
de motu et alibi licebit. 

37. Nunc enim uideo te ad illam rursus rationem reuerti, 
quae tibi nihil certi renuntiare consueuit. nam sicut nee 
corporalem nee incorporalem infers materiam, ita nee bonam 20 
nee malam adlegas et proinde superargumeiitaris: { si enim , 
inquis, esset bona, quae semper hoc fuerat non dcsideraret 
compositionem dei: si esset natura mala, non accepisset 
translationem in melius, nee quicquam compositionis suae 
aclplicuisset illi deus, tali natura; in uacuum enim laborasset . 25 



1 deputare R^, deputaret PNFR 1 corporalis. sed uulgo 3 et casus 
scri2)si: ut casus PNF siue PNF, si uel Leopoldus ab alio siue 
addidi 4 quid R, quod PNF actus R, factus PNF 6 denique 
= ndmlich, ut saepissime aut a P, aut ut a NF 1 inanimalia 
in animata F 8 corporate et incorporale P 9 lacunam signaui: 
uindicamus puto supplendum 10 incorporalia JR 3 , incorpora PNFR 1 
11 libidines, eorum uulgo 16 forma = massa materiae cf. 170, 10 sed 
de R, sed P, sede NF 18 ratione P 19 consueuit NR, consuebit PF 
20 infers jR 3 , infert PNFR 1 21 adlegas et Urs: adlegasset PNF super- 
argumentaris Eng: superargumentasset PN, super arguments sed F, 
superargumentans Rig Oehlerus 22 inquis RNF, iniquius P 



III. Aduersus Hermogenem 3637. 157 

uerba haec tua sunt, quorum te et alibi meminisse aportuerat, 
ne quid his contrarium inferres. sed quoniam de mali et boni 
ambiguitate super materiam in praeteritis aliquid retractauimus, 
nunc ad praesentem et solam propositionem et argumentation em 
5 tuam respondebo. nee dicain et hie te certum aliquid debuisse 
pronuntiasse, aut bonam aut malam aut tertium aliquid, sed 
nee hie quod tibi libuit pronuntiasse eustodisse. rescindis 
enim quod pronuntiasti, nee bonam nee malam, quia, cum 
dicis: ( si esset bona, non desideraret componi a deo, malam 

10 portendis, et cum adponis: ( si esset mala natura, non admitteret 
in melius translationem , bonam subostendis. atque ita et boni 
et mali adfinem constituisti quam nee bonam nee malam 
pronuntiasti. ut autem et argumentationem, qua putasti te 
propositionem tuam confirmaturum, retundam, oppono etiam 

15 illud: si bona .fuisset materia semper, quare non desiderasset 
in melius reformari? bonum non desiderat quod aut non optat 
aut non capit profectum, ut fiat de bono melius. aeque si 
mala natura fuisset, quare non potuerit a deo conuerti, ut a 
potentiore, ut ab eo, qui lapidum quoque iraturam conuertere 

20 ualeat in filios Abrahae? nempe ergo non tantum comparas 
deum materiae sed et subicis, a quo natura materiae deuinci 
et edomari (in) melius potuisset. sed et quam hie non uis 
natura malam alibi te confessum negabis. 

19] cf. Matth. 3, 9. 

2 inferres .R 3 , infert PNFR 1 3 super materiam = plus quam materia 
postulabat? 6 bonam aut malam Urs: bona aut mala PNF 1 rescin 
dis # 3 , rescindes PNFR* 9 dicis si esset E, discississet PNF a 
deo malam portendis jR 3 , habeo (ab eo N) mala portentis PNFR 1 
10 adponis JR 3 , adpones PNFR [ esset R, essent PNF admitteret 
U 3 , admitterem PNF 11 subostendis .R 3 , subostendes PJB 1 , subosten- 
dens NF 12 quam R-\ ei quam PNFR 1 13 ut autem R*, si autem 
PNFR 1 et argumentationem NF, argumentationem P uulyo 14 op 
pono jR 3 , illud oppono PNFR 1 16 bonnm non desiderat quod scripsi: 
quod bonum non desiderat PNF 21 deum Lai: dominum PNF Oehkrus 
22 in add. R 3 , om. PNFR 1 potuisset PNFRl, <non> potuisset 12 3 
uulgo 23 malam, <(malam)> negabis? van der Vliet negabis R : \ 
negauit PNFR 1 



Quinti Septinii Florentis Tertulliani 

38. De situ materiae id tracto, quod et de raodo per- 
uersitatem tuam traducat. subiacentem facis deo materiam 
et utique locum * illi, qui sit infra deum. in loco ergo 
materia. si in loco, ergo intra locum: si intra locum, ergo 
determinatur a loco, intra quern est: si determinatur, habet b 
lineam extremam, quam tu, quantum proprie pictor, agnoscis 
finem esse omni rei, cuius linea extrema est. non ergo erit 
infinita materia, quae, dum in loco est, a loco deter minatur, 
et dum determinatur ab illo, extremam eum lineam patitur. 
at tu infinitam facis dicens: infinita est autem eo, quod 10 
semper est.* et si qui discipulorum tuorum uoluerit argurnen- 
tari. quasi infinitam aeuo, non modo corporis intellegi uelis, 
atquin corporaliter infinitam. ut corporaliter immensam et incir- 
cumscriptam, sequentia ostendunt. c unde, } inquis, ( nec tota 
fabricatur, sed partes eius. adeo corpore infinita, non tern- is 
pore est, et obduceris corpore earn infinitam faciens, cum 
locum ei adscribens intra locum et extremam loci lineam 
includis. sed tamen cur non totam earn formauerit dens non 
scio, nisi qua nut inualidus aut inuidus. itaque dimidium 
eius, quae non tota form at a sit, quaere, ut qualis tota fuerit 20 
agnoscam. debuerat enim deus ut exemplariurn antiquitatis ad 
gloriam operis palam fecisse. 



1 ct de (= simul et de) NF, ut de P 2 facis E \ facit PNFE [ 
3 lacunam siynaui: adsignas (cf. 171, 20) uel simile uerbum intercidisse 
uidetur 6 quam tu, quantum proprie pictor Eng: quam ** quantum 
proprie pictor JP (inter quam et quantum spatium duarum litter arum 
uacuum relictum), quam quantum proprie pictor NF uulgo agno 
scis ^ 3 , agnoscit PNFjR 1 9 extremam eum lineam van der Vliet: 
extrema curn linea PNF 10 aut P (corr. E) 11 qui discipulorum 
J?, quid his ei polorum PNF 12 infinitam R, infinit PNF 13 in 
finitam ut corpuraliter om. P (add. E in mg. ex Hirsaugiensi) N 
16 obduceris hoc loco = refelleris cum jR 3 , turn PNFE 1 17 ei -R 3 , 
et PNFE*^ extremam E ( \ extremurn PNFR 1 18 includis E^, inclu 
des PNFE 1 19 aut E (loco priore), ut PNF itaque E*, itaque ut 
PNFR 1 , utique fort. 20 ut qualis # 3 , qualis PNFR?- 



III. Aduersus Herraogenem 3840. lf>9 

39. Sit nunc definitiua, sicut rectius tibi uidetur, per 
demutationes suas et translationes, sit et comprehensibilis, 
ut quae fabricator, inquis, a deo, J et dispartibilis, quia et 
conuertibilis et demutabilis, demutationes enim eius, 

5 inquis, dispartibilem earn ostendunt : et hie a lineis tills 
excidisti, quibus circa personam dei usus es, praescribens 
deum illam non ex semetipso fecisse, quia in partes uenire 
non posset qui sit aeternus et martens in aeuum ac per hoc 
immutabilis et indiuisibilis. si et materia eadem aeternitate 

10 censetur, neque initium habens neque finem, eadem ratiorie 
non potent pati dispertitionem et demutationem, qua nee 
dens, in aeternitatis consortio posita participet cum illo ue- 
cesse est et uires et leges et condiciones aeternitatis. aeque 
cum dicis: partes autem eius omnia simul ex omnibus 

15 habent, ut ex partibus totum dinoscatur, utique eas partes 
intellegi uis, quae ex ilia prolatae sunt, quae hodie uiden- 
tur a nobis. quomodo ergo omnia ex omnibus habent, 
utique ex pristinis, quando quae hodie uidentur aliter habeant 
quam pristina fuerunt? 

20 40. Dicis in melius reformatam materiam, utique <de) deterio- 
ribus, et uis meliora deteriorum exemplarium ferre? confusa 
res erat, nunc uero composita est. et uis ex compositis incom- 
posita praeberi? nulla res speculum est rei alterius, id est 
non coaequalis; nemo se apud tonsorem pro homine mulum 

25 inspexit, nisi si qui putat in hac extructione mundi dispo- 
sitae iam et comptae informem et incultam materiam respon- 



2 sit et comprehensibilis JS 3 , sic et comprehensibiles PNFE 1 3 et 
dispartibilis quia et conuertibilis et demutabilis scripsi: quia et con 
uertibilis et demutabilis et dispartibilis PNF 7 illam J2 3 , ilium 
PNEM 1 11 pati .R 3 , pater PNFE { dispertitionem PN. disper- 
sionem F 12 cum E*N, eum PFH 1 illo 5 3 , illi PN, illic F 13 et 
(primum) om. F aeque 7? :i , atque PNFR^ 18 utique PN, ut F 
20 de add. Pam 23 rei alterius NFPam: alterius P 25 dispositae 
iam et comptae Lat: disposita iam et contempta PNF 



170 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

dere. quid hodie informe in mundo. quid retro speciatum in 
materia, ut speculum sit mundus materiae? cum ornament! 
nomine sit penes Graecos mundus, quomodo inornatae materiae 
imaginem praefert, ut dicas totum eius ex partibus cognosci? 
certe ex illo toto erit etiam hoc, quod non uenit in deforma- 5 
tionem; et supra edidisti non totam earn fabricatam. igitur 
uel hoc rude et eonfusurn et incompositum non potest in 
expolitis et distinctis et compositis recognosci, quae nee 
partes materiae appellari conuenit, cum a forma eius. ex 
mutatione diuisa, recesserunt. 10 

41. Keuertor ad motum, ut ubique te lubricum osten- 
dam: "mconditus et confusus et turbulentus fuit materiae 
rnotus. sic enim et ollae undique ebullientis similitudinem 
opponis. et quomodo alibi alius a te adfirmatur? cum enim 
uis materiam nee bonam nee malam inducere: igitur, 15 
inquis, subiacens materia, aequalis mome nti habens mo 
tum neque ad bonum neque ad malum plurimum uertit. 
si aequalis moment], iam non turbulentus (motus) nee 
caecabacius. sed compositus et temperatus, scilicet qui inter 
bonum et malum suo arbitrio agitatus, in neutram tamen 20 
partem pronus et praeceps, mediam, quod aiunt, aginam tenens 
aequilibrato impetu ferebatur. haec inquies non est, haec 



1 retro NR : \ rctrum F, tetrum PR 1 2 ut 7t/ ! , aut PNF orna- 
rner.ti E, ornamentis PNF 3 inornatae 72 3 , inornata PNFJt 1 4 prae- 
i ert PNFR 1 Oehlerus, refert IP reliqui partibus R -\ passibus PNFIt 1 
5 toto K-\ totum PNFIi 1 6 fabricatum Gel Rig 1 confusum et 
incompositum R GN: confugi et incomputum PF non itnpotcst F 
11 et ubique N lubricam P (corr. Ii], 12 confusus van der Vltet: 
inconfusus PNF 13 sic enim edis, ollae fort. 14 opponis R, oppones 
PNF, opponens fort. cum enim inducere am. N 17 neque ad 
malum neque ad bonum N uertit PNFJR 1 , uergit R- ] 18 motus addidi 
19 caecabacius PF, caccabatus N 21 inediam scripsi: mediar PJ? 1 , 
inediar NF, mediae R ?> uulyo aginam tenens aequilibrato scripsi: 
aginate nerui librato PNR 1 , gnaten erui librato J^, aginae aequilibrato 
R ( uul(jo 



III. Aduersus Hermogenem 40 41. 171 

turbulentia et passiuitas non est. sed moderatio et modestia 
et iustitia motationis neutram (in) partem inclinantis. plane si 
hue et illuc ant in alterum magis proclinaret, tune inconcinni- 
tatis et inaequalitatis et turbulentiae denotari mereretur. porro 

5 si neque ad bonum neque ad malum pronior erat motus, 
utique inter bonum et malum agebatur, ut ex hoc quoque 
materiam determinabilem adpareat, cuius motus nee malo nee 
bono pronus, eo, quod in neutrum uertebat, inter utrumque 
ab utroque censebatur et hoc nomine ab utroque determina- 

!o batur. sed et bonum et malum in loco facis, cum dicis 
motum mate.riae in neutrum eorum fuisse propen.sum. materia 
enim, quae in loco erat, neque hue neque illuc deuergens in 
loca non deuergebat. in quibus erat bonum et malum. dans 
autem locum bono et malo corporalia ea facis, faciendo localia, 

is quia quae locum habent prius est, ut corporalia sint. denique 
incorporalia proprium locum non habent, nisi in corpore 
cum corpori accidunt. (ad) bonum autem et malum non f 
deuergent materia ut aut corporalia aut localia non deuergebat. 
bonum ergo et malum erras si (non) substantias esse uis. sub- 

20 stantias enim facis quibus loca adsignas; loca autem adsignas, 
cum materiae motum ab utraque regione suspendis. 



1 turbulentia .K 3 , turbulenta PNFR- 1 2 motationis R\ mutationis 
PNFlt 1 <in> partem R \ partem PNFR 3 aut om. F alterum 
.R 3 , tale reruin PN, talerum F proclinaret JR 3 , proclibarunt PNF, 
proclinarunt R l tune inconcinnitatis PN, concinnitatis F 4 turbu 
lentiae -R, turbulentias PNF 1 materiam JR, materia PNF appareat 
W, adparet PNFR 1 8 uertebat PNFR 1 , uergebat 72 a uulgo inter 
scripsi: intra PNF 9 censebatur Eny: censebat PNFR 1 , pendebat 
.R 3 uulgo 16 habent scripsi: haberent PNF 17 accidunt Rig: acce- 
dunt PNF Oehkrus <ad> bonum IP, bonum PNFR 1 18 deuergent 
PNFR\ deuergens Oehlerus, deuergente R 3 reliqui ut aut PNFR\ 
utut J? 3 uulgo (quod ego non intellego). fortasse sic erunt restituenda 
haec uerba: <ad)> bonum autem et malum non deuergens materia, ad 
corporalia, ut ad localia, non deuergebat = dans autem locurn corpo 
ralia sint. nescio igitur, an mcladenda sint ut prior auctoris manus. 
19 erras si GR \ errasse PNFR 1 non addidi 



172 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

42. Dispersisti omnia, ne de proximo quam contraria sibi 
sint relucerent. at ego colligam singula et.conferam. incondi- 
tum adseueras motum materiae earoque adicis sectari informi- 
tatem; dehinc alibi, desiderare componi a deo. desiderat forma - 
tionem quae sectatur informitatem ? aut sectatur info rinitatem 5 
quae desiderat formationem? non nis uideri deum aequare 
materiae, et subicis habere illam cum deo communionem. 
*impossibile enim, inquis, ( non habenteni illam commune 
aliquid cum deo ornari earn ab ipso. atquin, si commune 
aliquicl habebat cum deo, non desiderabat exornari ab ipso, 10 
pars scilicet dei per communionem. aut et detis poterat ornari 

a materia, habendo cum ilia aliquid et ipse commune, etiam 
in hoc necessitati subicis deum, si fuit aliquid in materia, 
propter quod earn formaret. commune autem inter illos facis, 
quod a semetipsis moueantur et semper moueantur. quid is 
minus materiae quam deo adscribis? totum consortium diuini- 
tatis hoc erit: libertas et aeternitas motus. sed deus compo 
site, materia incondite mouetur. tamen diuinum proinde (utrum- 
que), motu proinde libero et aeterno. atquin plus materiae das. 
cui licuit sic moueri, quomodo deo non licuit. 20 

43. De motu et illud notauerim. nam secundum ollae 
sioiilitudinem: ( sic erat, inquis, materiae motus antequam 
disponeretur: concretus, inquietus, inadprehensibilis prae 
nimietate certaminis. dehinc subicis: stetit autem in dei 



6 aequare F, aequari PNuulgo 1 illam jR 3 , ilia PNFR { com- 
munionem E-\ commune PNFR 1 8 commune^ 3 , communionem PNFM 1 
9 aliquod F 12 commune, etiam scripsi: commune: etiam PFH^, 
commune, et iam Nffiuulyo, commune? etiam Eng offendo in uerbis: 
etiam in hoc; nihil enim adhuc attulit auctor, ex quo subiecisse deum 
necessitati intellegatur Hermogenes 13 subicis deum R A , subici dei 
PNFE 1 14 formaret J2 3 , formare PNFR^ 15 moueantur scripsi: 
mouentur PNF moueautur PNFR 1 , mouentur It! 3 uulgo 16 quam 
deo RFj quando PN cousortium om. F 18 rnateria .R, materiae 
PN, ex materiae F mouetur scripsi: mouentur PNF utrumque add. 
Eng 22 erat R\ erit PNFR 1 



III. Aduersus Hermogenem 4244. 173 

compositionem et adprehensibilem habuit inconditum motum 
pro tarditate inconditi motus.* supra certamen motui adscribis, 
hie tarditatem. iam de latura materiae quotiens cadas accipe. 
supra dicis: c si auteir esset materia natura mala, non acce- 

5 pisset translation em in melius, nee deus aliquid compo- 
sitionis aceommodasset illi; in uacuum enim laborasset.* 
finisti igitur duas sententias: nee materiam natura malam nee 
naturam eius a deo potuisse conuerti. horum imraemor postea 
infers: c at ubi accepit compositionem a deo et ornata est, 

10 cessauit a natura*. si in bonum reformata est, utique de malo 

reformata est, et si per compositionem dei cessauit a natura. 

(a) mail natura cessauit. ergo et mala fuit natura ante 

compositionem et desinere potuit a natura post reformationem. 

44. Sed et qualiter operatum facias deum, sequitur ut 

15 ostendam. plane a philosophis recedis; sed taraen et a pro- 
phetis. Stoici enim uolunt deum sic per materiam decucurrisse, 
quomodo mel per fauos. at tu non/ inquis, pertransiens 
illarn facit mundum, sed solummodo apparens et adpro- 
pinquans ei, sicut facit quid acor solummodo. apparens et 

20 magnes lapis solummodo adpropinquans . quid simile deus 
fabricans mundum et acor uulnerans animum aut magnes 
attrahens ferrum? nam etsi apparuit deus materiae, sed non 
uulnerauit illam, quod acor animum. etsi adpropinquauit, 

17] cf. Diog. Laert. VII, 147. 

1 adprehensibilem scripsi: inadprehensibilem PNF 2 pro scripsi: 
}>rae PNF motui -R 3 , motus PNFR^ adscribis NR, adscribi 
PF 3 hie NR, sic PF iam scripsi: nam PNF accipe FR*, 
accipis PN 4 dicis R\ indices PNFR 1 5 deus jR 3 , dei PNFJt 1 
8 postea om. P (add. s. u. R ex Hirsaugiensi) N 9 infers J? 3 , inferens 
PNFR* Oehlerus 10 utique reformata est om. NF 11 a natura, <a> 
mali natura cessauit. ergo et scripsi: a natura mali_, natura cessauit ergo, 
et PNuulgo cessauit natura om. F 14 utique de mala reformata. 
sed et F (cf. supra 1. 10 in notis) 15 recedis. sed E 3 , recessisse PNFR { 
16 decurrisse F 19 ei adpropinquans om. N quid PF lun Oehlerus: 
qui R* reliqui acor scripsi (sicut et infra 1. 21 et 23}; decor 
PNF apparens solummodo om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 



174 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sed non cohaesit illi, quod magnes ferro. puta nunc exempla 
tua competere: certe si apparendo et adpropinquando materiae 
fecit ex ilia deus mundum, utique ex quo apparuit fecit 
et ex quo adpropinquauit. ergo quando non fecerat retro, 
nee apparuerat illi nee appropinquauerat. et cui credibile 5 
est deum non apparuisse materiae, uel qua consubstantiali 
suae per aeternitatem? ab ea longe fuisse quern credi- 
mus ubique ess,e et ubique apparere, cui etiam inanimalia 
et incorporalia laudes canunt apud Danihelem? quantus hie 
locus, in quo deus a materia tantum distabat, ut neque 10. 
appareret neque adpropinquaret ante mundi molitionem? credo, 
peregrinatus est ad illam de longinquo, cum primum ei uoluit 
apparere et adpropinquare. 

45. At enim prophetae et apostoli non ita tradunt mundum 
a deo factum, apparente solummodo et adpropinquante materiae, 15 
quia nee materiam ullam nominal! erunt, sed primo sophiam 
conditam, initium uiarum in opera ipsius, dehinc et sermonem 
prolatum, per quern omnia facta sunt et sine quo factum 
est nihil. denique sermone eius caeli confirmati sunt 
et spiritu ipsius uniuersae uirtutes eorum. haec est dei 20 
dextra et manus ambae, per quas operatus est atque molitus 
est: opera enim manuum tuarum, inquit, caeli, per quas 
et mensus est: mensus est ** caelum et palmo terram. 



9] cf. Dan. 3, 5980. 16] cf. Prou. 8, 22. 17] cf. loh. 1, 3. 
19] Ps. 32, 6. 22] Ps. 101, 26. 23] Es. 40, 12. 

1 cohaesit NFR, conchio essit P (coir. R) 2 tua W, ut PNFR 1 
4 et om. F 1 quern R*, quara PNFR 1 8 et inanimalia N 9 et in 
corporalia PN, incorporalia F 11 appareret adpropinquaret R, appa 
rere appropinquare PNF 12 pergrugatus P (corr. R} longingeo P 
(corr. R) 15 materia P (corr. R) 16 sophiam conditam FR, sophia 
condita, P, sophia conditam N 17 initium Pam: initiarum PNF, 
initia R Gel Oehlerus 19 confirmati PN, cum sumati F (id est: consum- 
mati) 20 haec Eng, hie PNF dei R*. deus PNFR 1 21 dextra PN, 
dexteraF 23 mensus est mensus est F, mensus est PNuulgo lacu- 
nam signnui: inquit, manu intercidisse uidetur 



III. Aduersus Hermogenem 4445. 175 

noli ita de o adulari, ut uelis ilium solo uisu et solo accessu 
tot ac tantas substantias protulisse et non propriis uiribus 
instituisse. sic enim et Hieremias commendat: deus. faciens 
terrain in ualentia sua, parans orbem in intellegentia 

5 sua. et suo sensu extendit caelos. haec sunt uires eilis, 
quibus enixus totum hoc condidit. rnaior est gloria eius. si 
laborauit. denique septima die requieuit ab operibus. utrum- 
que suo more, aut si apparens solummodo et adpropinquans 
fecit hunc mundum, numquid, cum fecerat, desiit rursus 

10 apparere et adpropinquare cessauit? atquin magis apparere 
coepit et ubique conueniri deus, ex quo factus est mundus. 
uides ergo, quemadmodum operatione dei uniuersa consistunt, 
ualentia facientis terrain, intellegentia parantis orbem et 
sensu extendentis caelum, non apparentis solummodo nee 

15 adpropinquantis sed adhibentis tantos animi sui nisus, sophiam 
ualentiam sensum sermonem spiritum uirtutem, quae illi non 
erarit necessaria, ut adparendo tantummodo et adpropinquando 
praefectus fuisset. haec autem, npn materiae nescio quae sensu- 
alia sed ipsius, sunt inuisibilia eius, quae secundum apostolum 

20 ab institutione mundi factis eius conspiciuntur quis enim cognouit 
sensum domini? de quo exclamat: (o) profundum diuitia- 
rum et sophiae, ut (in)inuentibilia indicia eius et <in)- 

3] Hier. 28, 15. (51, 15). 19] cf. Rom. 1, 20. 20] cf. Kom. 11, 19. 
21] Rom. 11, 33. 

1 noli R*, non PNFR 1 5 haec PNFR 1 , hae ,R 3 6 hoc om. F eius 
F, om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) N 8 apparens solummodo R -\ 
apprespo dummodo PNFR { 9 fecerat scripsi: feceret F, faceret PN, 
facere E uulgo 12 dei consistunt E 3 , deus constituit PNFR 1 13 pa 
rantis R, parentis PNF 14 sensu extendentis R, sensum extenditis 
PNF apparentis adpropinquantis R, apparentes adpropinquantes 
PNF 15 adhibentis R, adhibentes F, hibentis PN 17 erant R*, 
erunt PNFR 1 18 praefectus scripsi: profectus PNF, perfectus Lat 
Oehlerus uerba non materiae ipsius in libris mss. paulo infra post 
conspiciuntur tradita hue transposui 20 <de)> factis Lat (sed cf. 
Tco .TQtxaatv) conspiciuntur non R y (cf. supra 1. 18), conspici unurn ne 
PNFR 1 21 o addidi 22 ininuentibilia Pam: inuentibilia PNF in- 
inuestigabiles Pam: inuestigabiles PNF 



176 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

inuestigabiles uiae eius! quid haec magis sapiunt quam: 
ut ex nihilo omnia facta sunt! quo nee inueniri nee inuestigari 
nisi soli deo possunt, alioquin inuestigabilia, si ex materia. 
[sunt inuestigata et* non inuenta.] igitur in quantum eonstitit 
materiam nullam fuisse, ex hoc etiam, quod nee talem corn- 5 
petat fuisse, qualis inducitur, in tantum probatur omnia a deo 
ex nihilo facta. *## nisi quod Hermogenes eundem statum 
describendo materiae, quo est ipse, inconditum, confusum, 
turbulentum, ancipitis et praecipitis et feruidi motus, docu- 
mentum artis suae dum ostendit, ipse (se) pinxit. 10 

1 quid NB, quod PF quam: ut Eng: quam ut uulgo 2 sunt 
PNF, sint E uulgo quo scripsi: quae PNF 3 soli jp 1 , solo PN 
possunt scripsi: possent PNF 4 sunt inuenta seclusi: sunt, inuesti 
gata et non inuenta Eng non del. E eonstitit N, constituit PF 
H ducitur F probatur JR 3 , probaretur PNFE 1 1 lacunam signaui; 
in uacuum ergo laborauerunt materiarii isti uel simile aliquid intercidisse 
puto nisi quod FR (ex Hirsaugiensi), nisi PN 8 describendo .R :! , 
describendi PNFR* 9 documentum E. documentis PNF 10 dum Itf, 
de PNFE 1 se add. E\ om. PNFE 1 ADVERSVS HEEMOGENEM 
EXPLICIT P, Explicit aduersus hermogenem NF; in F haec inuenitur 
subscriptio: Iste liber finitus est per fratrem thomam de lypham ordinis 
minorum In pfortzen feria quarta quattuor temporum ab incarnatione do- 
mini MCCCO XXVI t( >. 



IIIL 
ADVERSVS VALENT1NIANOS. 

1. Valentiniani. frequentissimum plane collegium inter hae- 
reticos, quia, plnrimum ex apostatis ueritatis, et ad fabulas 
$ facile est et disciplina non terretur, nihil magis curant quam 
occultare quod praedicant; si tamen praedicant qui occultant. 
custodiae officium conscientiae offucium est. confusio praedi- 
catur, dum religio adseueratur. nam et ilia Eleusinia, haeresis 
et ipsa Atticae superstitionis, quod tacent, pudor est. idcirco 

10 et aditum prius cruciant [diutius initiant] quam consignant, 
cum epoptas ante quinquennium instituunt, ut opinionem 
suspendio cognitionis aedificent atque ita tantam maiestatem 
exhibere uideantur, quantam praestruxerunt cupiditatem. sequi- 
tur iam silentii officium. adtente custoditur quod tarde inueni- 

15 tur. ceterum tota in adytis diuinitas/ tota suspiria epoptarum, 
totum signaculum linguae simulacrum membri uirilis reuelatur. 
sed naturae ueneranduni nomen allegorica dispositio praeten- 
dens patrocinio coactae figurae sacrilegium obscurat et conui- 
cium falsis simulacris excusat. proinde quos nunc destinamus 

20 haereticos sanctis nominibus et titulis et argumentis uerae 



2 INCIP ADVERSVS VALENTINIANOS PM, Inci-pit liber eiusdem 
Q. Septimii Florentis Tertulliani aduersus Valentinianos F 1 offucium 
Seal; officium PMF 8 adseueratur PMF, adseruatur lun 10 diutius 
initiant sed. Fng 11 epoptas ante Seal: et portas ante PM, et portas 
F epoptas scil. futures ante = antea 13 uideantur PMF, 

uidentur Seal quantum F 15 tota (alterum) FRig: tot PM su 
spiria J? 1 , suspiriae P (corr. R) MF, siparia JS 3 epoptarum Seal: portarurn 
PMF 17 intellege; sed allegorica dispositio, praetendens naturae uene- 
randum nomen, sacrilegium patrocinio coactae figurae obscurat. 18 ob- 
seruat F 19 falsi Big 

XXXXVII. Tert. III. 12 



178 Quinti SejDtimi Florentis Tertulliani 

religionis uanissima atque turpissima figmenta configurantes 
- facili f claritati ex diuinae copiae oceasione, quia de 
multis multa succidere est Eleusinia Valentiniana fecerunt, 
lenocinio sancta, silentio magna, sola taciturnitate caelestia. 
si bona fide quaeras, concrete uultu, suspense supercilio 5 
*altum est * aiunt. si subtiliter temptes, per ambiguitates 
bilingues communem fidem adfirmant. si scire te subostendas, 
negant quicquid agnoscunt; si cominus certes, fatua simplici- 
tate suam caedem dispergunt. ne discipulis quidem propriis 
ante committunt, quam suos fecerint. habent artificium, quo 10 
prius persuadeant quam edoceant. ueritas autem docendo 
persuadet, non suadendo docet. 

2. Ideoque simplices notamur apucl illos, n t hoc tantum, 
non etiam sapientes; quasi statim deficere cogatur a simplici- 
tate sapientia, domino utramque iungente: estote prudentes is 
ut serpentes et simplices ut columbae. aut si nos pro- 
pterea insipientes, quia simplices, num ergo et illi propterea 
non simplices, quia sapientes? nocentissimi autem qui non 
simplices, sicut stultissimi qui non sapientes. et tamen malim 
meam partem meliori sumi uitio, si forte: praestat minus 20 
sapere quam peius, errare quam fallere. porro facies dei 
spectatur in simplicitate quaerendi, ut docet ipsa Sophia, 
non quidem Valentin!, sed Solomonis. deinde infantes testi- 

15] Matth. 10, 1C. 21] cf. Sap. 1,1. 

2 parenthesin indicaui liberalitate fort., celeritate Eng 3 succidere 
Eig succ edere PMF Eleusinia Eig: eleusiniana PMF Valen- 
tiniani Eig 4 lenocinio scripsi: lenocinia PMF magna scripsi: 
magno PMF 6 substiliter PM 1 subostendas FE, subostentas PM 
(corr. m. 1} 8 certes fatua simplicitate scripsi: certe statuam simplici- 
tatem PMFE 1 , certes tuam simplicitatem jR 3 , certes fatuam simplici- 
tatem Eig 9 suam caedem scripsi: sua caede PMF 14 deficere 
cogatur E\ defigere cogitur PMFE 1 20 meam PMF, in earn E, 
earn Oehlerus uitio, si forte: praestat Eng: uitio, si forte praestat uulgo 
22 spectatur Eng: expectat PMF, expectatur Oehlerus, spectat Eig quae- 
rentes Pam* 23 Salomonis E uulgo 



IIIL Aduersus Valentinianos 13. 179 

monium Christ! **# [sanguine litauerunt. pueros uocem qui 
crucem clamant? nee pueri erant nee infantes, id est simplices 
non erant] repuerescere nos et apostolus iubens secundum 
dominum, ut malitia infantes per simplicitatem ita demum 

5 sapientes sensibus simu(s, seme)l dedit sapientiae ordinem de 
simplicitate manandi. in summa: columba demonstrare Christum 
solita est, serpens uero temptare; ilia est a primordio diuinae 
pacis praeco, ille a primordio diuinae imaginis praedo. ita 
facilius simplicitas sola deum et agnoscere poterit et osten- 

10 dere prudentia sola, [concutere potius et prodere]. 

3. Abscondat itaque se serpens, quantum potest, totamque 
prudentiam in latebrarum ambagibus torqueat; alte habitet, 
in caeca detrudat per amfractus seriem suam; (si) euoluat, 
tortuose procedat nee semel totus, lueifuga bestia. nostrae 

is columbae etiarn domus simplex, in editis semper et apertis 
et ad lucem. amat figura spiritus sancti orientem, Christi 
riguram. nibil ueritas erubescit nisi solummodo abscondi; 
quia nee pudebit ullum anres ei dedere, eum deum recogno- 
scere, quern iam illi natura commisit, quern cotidie in operibus 

*o omnibus sentit, hoe solo minus notum, quod unicum non 

3] cf. Matth. 18, 3. 4] cf. I Cor. 14, 20. 

1 lacunam signaui: habent, quod soli regnum dei hereditate habe- 
bunt intercidisse iudico; horum autem uerborum iactura librario uel 
lectori cuidam, sane satis insulso, locum dedit interpolandi quae abhinc 
in libris mss. leguntur, decepto uidelicet uerbis testimonium Christi, quod 
pro martyrum tcstimonio accepit. 3 repuerascere R uulgo iubens 
scripsi: iubet PMF 4 dominum scripsi: deum PMF 5 simu<(s seme)>l 
scripsi (semel = ein fur alle Mai): simul PMF dedit scripsi: dedi 
in PMF sapientiae PM , sapientia F 6 manandi PMFR 1 , manantis 
Rig, amando R* columba demonstrare Christum scripsi: Christum columba 
demonstrare PMF 1 est (alt. loco) scripsi: et PMF 8 imaginis PM, 
magnus F 10 concutere prodere seclusi; addita uidentur ab eodem, 
cuius est interpolatio supra indicata; addidit autem quia prudentia sola 
pro nominatiuo accepit 11 abscondit F 13 detrudat PMF, detru- 
datur R uulgo seriem suam; <^si)> euoluat scripsi: seriem suam euo 
luat PMF uulgo 15 domus simplex etiam P 16 figura Rig: figuram 
PMF 20 quam quod F 

12* 



180 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

putauit, quod in numero nominauit, quod in aliis adorauit., 
alioquin a turba eorum et aliam frequentiam suadere, a 
domestico principatu ad incognitum transmouere, a manifesto 
ad occultum retorquere de limine fidem offendere est. iam si 
et in to tarn fabulam initietur, nonne tale aliquid (recor)dabitur 5 
se in infantia inter somni diflicultates a nutricula audisse, 
Lamiae turres et pectines Solis? sed qui ex aliqua conscientia 
uenerit fidei, si. statim inueniat tot nomina Aeonum, tot 
coniugia, tot genimina, tot exitus, tot euentus felicitates 
infelicitates dispersae atque concisae diuinitatis, dubitabitne 10 
ibidem pronuntiare has esse fabulas et genealogias indetermi- 
natas, quas apostoli spiritus, his iam tune pullulantibus 
seminibus haereticis, damnare praeuenit? merito itaque non 
simplices, merito tantummodo prudentes, qui talia neque facile 
producunt neque exerte defendant, sed nee omnes quos eclocent is 
perdocent; utique astute, ut pudenda; ceterum inhumane, 
si honesta. et tamen simplices nos omnia scimus. denique 
liunc primum cuneiun congressionis armabimus detectorem 
et designatorem to tins conscientiae illorum. primamque hanc 
uictoriam auspicamur, quia quod tanto impendio absconditur, 20 
etiam solummodo demonstrare destruere est. 

4. Nouimus, inquam, optime originem quoque ipsorum et 
scimus, cur Valentinianos appellemus, licet non esse uideanfcur. 
abscesserunt enim a conditore, sed minime origo deletur, et 
si forte mutatur; testatio est ipsa mutatio. sperauerat episco- 25 
patum Yalentinus, quia et ingenio poterat et eloquio, sed 

11] cf. I Tim. 1, 4. 

1 putant F 2 ad aliam fort. 4 fidem om. P (add. R in mg. ex 
Hirsauyiensi) ostendere F 6 <recor>dabitur se Eng: dabitur te 
PMF 1 aliqua scripsi: alia PMF 8 fidei PM, filii F 9 genimina 
M (syll ni s. u. a m. ]) NGE\ gemina PFR 1 14 neque PM, nee F 

16 utique astute scil. non omnes perdocent (= sie lehren vollstdndig) 

17 omnia (ia ex es M) scimus MFGR*, ornnes suraus PR 1 18 armabimus 
scripsi: annauimus PMF 20 auspicamus (s in r) M 22 nouissimus 
F originem optime M 25 sperauerat R, separauerat P (corr. R) MF 



IIII. Aduersus Valentinianos 3 4. 131 

aliura ex martyrii praerogatiua loci potitum indignatus de 
ecclesia authenticae regulae abrupit, ut solent animi pro prio- 
ratu exciti praesumptione ultionis accendi. ad expugnandam 
connersus ueritatem et cuiusdam ueteris opinionis semen 
5 nactus colubro suo uiam delineauit. earn postmodum Ptolo- 
raaeus intrauit, nominibus et numeris Aeonum distinctis in 
personales substantias, sed extra deum determinatas, qnas 
Valentinus in ipsa summa diuinitatis ut sensus et affectus 
(et) motus incluserat. deduxit et Heracleon inde tramites quos- 

10 dam et Secundus et magus Marcus, multum circa imagines 
legis Theotimus operatus est. ita imsquam iam Valentinus, 
et taraen Valentiniani, qui per Valentinum. solus ad hodier- 
num Antiocliiae Axionicus memoriam Valentini Integra custodia 
regularum eius consolatur. alioquin tanturn se iiuic haeresi 
! 15 suadere permissum est. quantum lupae feminae form am cotidie 
supparare sollemne est. quidni, cam spiritale illud semen 
suum sic in unoquoque recenseant? si aliquid noui adstru- 
xerint, reuelationem statim appellant praesumptionem et 
charisma ingenium, nee unitatem # sed diuersitatem. ideo- 

20 que prospicimus seposita illos sollemni dissimulatione sua, 



2 hautenticae J/, autenticae F abrupit. ut uulgo 3 accendi, ad 
.uulgo 4 semen nactus Lat: semini nactus PMFR 1 , semini actu .K 3 , 
semitam nactus Oelilerus 5 colubro suo scripsi (cf. 179, 714; acerbe 
autem suus cuique hie uindicatur coluber liaeretico): colubroso PMF, 
colubrosum Eng, Colorbaso Lat (cf. adu. omn. haer. c. 5), <astu> colu 
broso Oelilerus declinauit Oelilerus Ptolomaeus scripsi: iholomaeus 
PJ/F, Ptolemaeus E uulgo 1 personales substantias R \ personale 
(-i F) substantia PMFR 1 9 et add. Rig 13 anthiochiae PM 
14 regularum eius E :i , regular eius PJ//2 1 , regulare ius F 15 se sua 
dere = sicli gefallig darstellen feminae, quod cum lupae, non cum 
formam coniungendum est, nescio an remouendum sit ut interpretamen- 
tum 16 supparare jR 3 , superare PMFR* formam supparare = ihr 
Auficreslierausputzen quidni cum J2 3 , quid iniquum PMFR 1 17 re 
censeant PJf, recenseat F 19 lacunam signaui: negant uel dissimulant 
desidero 20 illos scripsi: ilia PMF 



182 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

plerosque diuidi (de) quibusdam artieulis, etiam bona fide 
dicturos hoc ita non est 1 et hoc aliter accipio et hoc non 
agnosco. uarietate enirn innouata regularum facies habet etiam 
colores ignorantiarum. 

5. Mihi autem cum archetypis erit limes principalium, 5 
magistrorum, non cum adfectatis ducibus passiuorum discipu- 
lorum. nee utique dicemur ipsi nobis finxisse materias, quas 
tot iam uiri sanctitate et praestantia insignes, nee solum 
nostri antecessores sed ipsorum haeresiarcharum contempo- 
rales, instructissimis uolumimbus et prodiderunt et retude- 10 
runt, ut lustinus, philosophus et martyr, lit Miltiades, ecclesia- 
rum sophista, ut Irenaeus. omnium doctrinarum curiosissimus 
explorator, ut Proculus noster, uirginis senectae et Christianae 
eloquentiae dignitas. quos in oraui opere fidei, quemadmodum 
in isto, optauerim adsequi. ant si in totum haereses non sunt, 15 
ut qui eas pellunt finxisse credantur, mentietur apostolus, 
praedicator illarum. porro si sunt, non aliae erunt quam 
quae retractantur. nemo tarn otiosus fertur, stilo ut mate 
rias habens fingat. 

6. Igiturhoc libello.quo demonstrationern solum praemittentes 20 
sumus illius arcani, ne quern ex nominibus tarn peregrinis et co- 
actis et compactis et ambiguis caligo suffundat, quomodo iis 
usuri sumus, prius demandabo. quorundara enim de Graeco inter- 
pretatio non occurrit ad expeditam proinde nominis formam, 
quorundam nee de sexu genera conueniunt, quorundam usita- 25 
tior in Graeco notitia est. itaque plurimum Graeca ponemus; 

16] cf. I Cor. 11, 19. 

1 <de> quibusdam Oehlerus 3 innouata scripsi: innouatur PMF fa 
cies. habet uulgo 4 ignorantia earum Seal, ignorantiae eorum Eng 
1 utique scripsi: undique PMF 10 retulerunt F 13 noster Seal: 
nostrae PMF 15 tota haeresi F 16 finxisse P, fixisse MF 18 fer 
tur, stilo Eng: fertur stilo uulgo 20 quo<que> Eng 21 sumus illius 
scripsi (cf. 25, 1): solius PMFR 1 , illius JR 3 , totiua Eng arcani ne 
PM (n in ras.), arcanie F 23 sumus MF, simus P uulgo 26 Graeca 
Rig: graeco PMF 



IIII. Aduersus Valentinianos 4 7. 133 

significantiae per paginarum limites aderunt, nee Latinis qui- 
dern deerunt Graeca, sed in lineis desuper notabuntur, ut 
signuru hoc sit personalium nominum propter ambiguitates 
eorum, quae cum alia significatione communicant, quamquam 

5 autem distulerim congressionem, solam interim professus narra- 
tionem, sicubi tamen indignitas meruerit suggillari, non erit 
delibationi transfunctoria expugnatio. congressionis lusionem 
deputa, lector, ante pugnam; ostendam, sed non imprimam 
uulnera. si et ridebitur alicubi, materiis ipsis satisfiet. multa 

10 sic digna sunt reuinci, ne grauitate adonerentur. uanitati pro- 
prie festiuitas cedit. congruit et ueritati ridere, quia laetans 
de aemulis suis ludere [quia] secura est. curandum plane, 
ne risus eius rideatur, si fuerit indignus; ceterum ubicumque 
dignus risus, officium est. denique hoc modo incipiam. 

is 7. Primus omnium [Eunius] poeta Eomanus caenacula 
maxima caeli simpliciter pronuntiauit, elati situs nomine 
uel quia louem illic epulantem legerat apud Homerum. sed 
haeretici quantas supernitates supernitatum et quantas sublimi- 
tates sublimitatum in habitaculum dei sui cuiusque suspen- 

20 derint extulerint expanderint, minim est. etiam creatori nostro 
Enniana caenacula in aedicularum disposita sunt forma, aliis 
atque aliis pergulis superstructis et unicuique deo per totidem 
scalas distributes, quot haereses fuerint, meritorium factus est 



15] ex Annalium libro I. fragm. XXXV ed. Vahlen 2 

1 milites MF 5 congressionem j? 3 , congestionem PMFR 1 6 ta 
men om. F 1 delibationi scripsi: delibatione PMF transfunctoria R -\ 
transpunctoria PMFR^ 9 ipsis om. F 10 sic digna sunt MF, 
sunt sic digna P uulgo adonerentur M (in ras., ut uidetur), adorentur 
PF, adornentur lun 12 quia seclusi (intellegc: weil sie in ihrer Freude 
davor, dafi sie mit den Gegnern Spott treibe, sicker ist) 14 hoc PM, hie F 
16 Ennius seclusi: interpolation hoc esse ipsa nominis positione demon- 
stratur 17 legerat FR, legarat PM 18 supernitates om. F sub- 
limitates om. P (add. in mg. m. 1) 19 dei P, de MF 21 disposita 
FR, deposita PM sunt jR 3 , sint PMR*, om. F forma, aliis uulgo 
23 fuerint. meritorium uulgo meritorum F 



184 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

mundus. insnlam Feliculam credas tanta tabulata caelorum. 
nescio ubi illic etiam Valentinianorum deus ad summas tegulas 
habitat, hunc substantialiter quidem Aiuwa TsXsiov appellant, 
personaliter uero nponaiopa et Ilpoap^Vjv, etiam Bython, quod 
in sublimibus habitant! minime congruebat. innatum inmen- s 
sum infinitum inuisibilem aeternumque definiunt, quasi statim 
probent esse, si talem definiant, qualem schnus esse debere. 
sic et ante omnia fuisse (non) ut dicatur, sed ut sit expostulo nee 
aliud magis in huiusmodi denote, quam quod post omnia 
inueniuntur qui ante omnia fuisse dicuntur, et quidem non 10 
sua. se(det) itaque Bythos iste infinitis retro aeuis in maxima 
et altissima quiete, in otio plurimo placidae et, ut ita dixerim, 
stupentis diuinitatis, qualem iussit Epicurus, et tamen quern 
solum uolunt, dant ei secundam in ipso et cum ipso perso- 
nam, Ennoian, quam et Charm et Sigen insuper nominant. 15 
et forte accedit in ilia commendatissima quiete monere eum 
de proferendo tandem initio rerum a semetipso. hoc nice 
seminis in Sige sua uelut in genitalibus uuluae locis collo- 
cat. suscipit ilia statim et praegnans efficitur et parit, utique 
silentio, Sige. et quern parit? Nus est, simillimum patri et 20 
parem per omnia. denique solus hie capere sufficit inmensam 



3 6. 11 185, 4] cf. Irenaeus EXs-p/o^ xod djtoTpoTr/j rr^ tj;cooiov6jj.oi> 

yV(U3eU>S I 1, 1. 

1 Feliculam om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) caelorura, 
nescio ubi. illic uulgo 2 etiam PM, enim FRig 3 AIQNATEAEION 
PM, Alronate Aeion F 4 ITpdTCaTopa et Dpoap^Yjv Eng (Irenaeum 
secutus): HPOARXQ ET IIPOAPXHN M, EPOAPXQ ET TIPAPXHN P, 
tipoapxo e npappxxhn F Bython Pam: bythion PMF 8 sic et PM 
(add. s. u. ut m. 1), ut sic et F non addidi ut dicatur, sed scripsi: 
dicatur. sed PMF 10 ante om. F 11 se<^det)> itaque scripsi: se itaque 
PMFR 1 , sit itaque JK 3 uulgo iste PM, istos F aeuis PM, eius F 
13 stupentis PM (ex stupentibus corr. m. 2), stupentibus F 15 Ennoian 
(Ennoean) Pam: et notam PMF Charin PM, carni F 16 accedit 
scripsi: accedunt PM.F monere Rig: mouere PMF 17 hac F 18 in 
Sige sua Eng: in Sigae suae jR 3 , in signe suae PMFR 1 uelut in PMF, 
ueluti Rig 20 sige M (n add. s. u. m. 2], sigen P, sige F Sige, et 
quern parit Nus est uulgo 



Till. Aduersus Valentinianos 7 8. 185 

illam et incomprehensibilem magnituclinem patris. ita et ipse 
pater dicitur et initium omnium et proprie Monogenes. atquin 
non proprie, siquidem non solus agnascitur. nam cum illo 
processit et femina, cui Veritas {nomen). [Monogenes. quia 
s prior genitus, quanto congruentius Protogenes uocaretur!} 
ergo Bythos et Sige. Nus et Veritas prima quadriga defen- 
ditur Valentinianae factionis. matrix et origo cunctorum. 
namque ibidem Nus simul accepit prolationis suae officium, 
emittit et ipse ex semetipso JSermonem et Vitam. quae si 

10 retro non erat, utique nee in Bytho. et quale est, ut in deo 
uita non fuerit? sed et haec soboles, ad initium uniuersitatis 
et formati<(onem) Pleromatis totius emissa, facit fructum: Homi- 
nem et Ecclesiam procreat. habes ogdoadem, tetradem dupli- 
cem, ex coniugationibus masculorurn et feminarum, cellas, ut 

is ita dixerim, primordialium Aeonum, fraterna conubia Valen- 
tinianorum deorum, census omnis sanctitatis et maiestatis 
haereticae. nescio criminum an numinum turbam, certe fontem 
reliquae fecunditatis. 

8. Ecce enim secunda tetras, Sermo et Vita, Homo et 

20 Ecclesia, quod in patris gloriam fruticasset huic numero, 
gestientes et ipsi tale quid patri de suo offerre, alios ebulli- 
unt fetus, proinde coniugales per copulam utriusque naturae, 
hac Sermo et Vita decuriam Aeonum simul fundunt, iliac 
Homo et Ecclesia duos amplius, aequiperando parentibus, 

25 quia et ipsi duo cum illis decem tot efficiunt. quot ipsi 
procreauerunt. reddo mine nomina. quos decuriam dixi: Bytbios 

89. 1113] cf. Iren. I 1, 1. 19186.5] cf. iren. I 1, 2. 
3 non (prius) om. F agnascitur Lai: agnoscitur PMF 4 nomen add. 
lun, <(nomen, fortasse aptum, sed)> mauult suppleri Eny Monogenes 
uocaretur seclusi 6 bythios PMF 8 probationis F 9 a semetipsa F 

10 Bytho Pam: bythiori PMF in deo uita P> 3 , inde obita PMFW 

11 suboles PM 12 formationem Grabius (ad Iren. p. 8): formati PMF 
14 coniugationibus MFGE*, conianctionibus PR 1 16 omnis scripsi: omnes 
PMF 20 fruticasset huic numero (intellego: usque in hunc numerum), 
gestientes scripsi: fruticasset, huic numero gestientes uulgo, hie numerus 
Eng fruticasset PM, fructificasset F 22 proinde P3f, deinde F coniu 
gales J^coniugalisP.MF.ft 1 25 quotF.R, quodPJf 26bythiosP,bythos3fF 



186 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et Mixis, (Ageratos et Henosis, Autophyes) et Hedone, Acinetos 
et Syncrasis, Monogenes etMacaria. contra duodenarius numerus 
hi erunt: Paracletus et Pistis Patricos et Elpis, Metricos et 
Agape, Aeinus et Synesis, Ecclesiasticus et Macariotes, Thele- 
tus et Sophia, cogor hie, quid ista nomina desiderent, proferre 5 
de pari exemplo. in scholis Karthaginiensibus fuit quidam frigi- 
dissimus rhetor Latinus. Phosphorus nomine, cum uirum fortem 
peroraret: uenio , inquit, c ad uos, optimi ciues, de proelio cum 
uictoria mea, cum felicitate uestra, ampliatus gloriosus fortu- 
natus maximus triumphalis . et scholastici statim familiae 10 
Phosphor! <p5 acclamant. audisti Fortunatam et Hedonen et 
Acinetum et Theletum: acclama familiae Ptolomaei <ps5. hoc 
erit Pleroma illud arcanum, diuinitatis tricenariae plenitudo. 
uideamus, quae sint istorum priuilegia numerorum, quater- 
narii et octonarii (et denarii) et duodenarii. interim in tricenario 15 
fecunditas tota deficit, castrata est uis et potestas et libido 
genitalis Aeonum quasi non et numerorum tanta adhuc coa- 
gula superessent et nulla alia de paedagogio nomina. quare 
enim non et quinquaginta et centum procreantur? quare non 
et Sterceiae et Syntrophi nominantur? 20 

9. Sed et hoc exceptio personarum est, quod solus ille 
Nus ex omnibus inmensi patris fruitur notione, gaudens et 
exultans, illis utique maerentibus. plane Nus, quantum in 



21 187,22] cf. Iren. I 2, 1-2. 

1 Mixis R, raaxis PM, maris F Ageratos et Henosis, Autophyes 
add. Pam ex Irenaeo: om. PMF hedone; a-cinetos Jf, hedonea 
cinethos PF 3 hi erunt 3fP, habuerunt F helpis PMF 4 Aei 
nus scripsi: aenos M, aenus PF, Ainus R uulgo sinhesis MF, syn- 
hesis P thelethus F, et electus PM 6 in scholis Rmg: inisclis 
PMR, nus olis F quidem F frigidissimus lun: frigidissimus M 
(f eras.}, rigidissimus PF 1 Phosphorus .R 3 , phosphori PM, phophor- 
tis F 8 uenio Plf, nemo F 11 Phosphori cpeu jtf 3 , phosphorii e MF, 
phorphorife PR 1 acclamant P, om. MF 12 helethum PMF Ptole- 
maei oe5 JR 3 , tholomaeife PMF 15 et denarii add. lun 16 pnrenthesin 
indicauit Eng 20 sterceiae PMF, hercitae Rig, hetaeri Oehlerus syn- 
trophi PMF, Syntrophae Pam 23 quantum R^ et quantum 



IIII. Aduersus Valentinianos 89. 187 

ipso fuit, et uoluerat et temptauerat ceteris quoque communi- 
care quae norat, quantus et quam incomprehensibilis pater, 
sed intercessit mater Sige, ilia scilicet, quae et ipsis haere- 
ticis suis tacere praescribit, etsi de patris nutu aiunt factum, 

5 uolentis omnes in desiderium sui accendi. itaque dum mace- 
rantur intra semetipsos, dum tacita cupidine cognoscendi 
patrem uruntur, paene scelus factum est. namque ex illis 
duodecim Aeonibus, quos Homo et Ecclesia ediderant, nouis- 
sima natu Aeon - - uiderit soloecismus, Sophia enim nomen 

10 est -- incontinentia sui sine coniugis Theleti societate pro- 
rumpit in patrem inquirere et genus contrahit uitii, quod 
exorsum quidem fuerat in illis aliis, qui circa Nun, in hunc 
autem. id est in Soplriam, deriuarat, ut solent uitia in cor- 
pore alibi connata in aliud membrum perniciem suam efflare. 

15 sed enim sub praetexto dilectionis in patrem aemulatio supe- 
rabat in Nun, solum de patre gaudentem. ut uero irnpossibilia 
contendens Sophia frustra erat et uincitur difficultate et 
extenditur adfectione, modico abfuit prae ui dulcedinis et 
laboris deuorari et in reliquam substantiam dissohri; nee 

20 alias quam pereundo cessasset. nisi bono fato in Horon 
incursasset, quaedam et huic uis: est fundamentum uniuersi- 
tatis (et) illius extrinsecus custos quern et Crucem appellant 
et Lytroten et Carpisten. ita Sophia, periculo exempta et tarde 
persuasa (de) declinata inuestigatione patris, conquieuit et totam 

23] cf. Iren. I 2, 4. 23-188,2] cf. Iren. 1 2, 2. 

5 suis F 6 cupiditate P (corr. in cupidine E ex Hirsaugiensi) 
1 namque quae P (del. quae E) 9 nomen est M (corr. in nomine in. 2) 
10 sui sine Pam: suisne F, uisne PN Theleti Croius: philetis PMF 
13 deriuerat F 14 connata PMF, iunata Oehlerus 15 praetexto 
PMF, praetextu E uulgo 17 frustra erat lun, frustrarat PMF, 
iiustrata erat Oehlerus 18 adfuit M, afuit F 20 per eum M 
(corr. in pereundo m. 2) fato E, facto PMF 21 parenthesin indi- 
cauit Eng 22 <et> illius scripsi: illius PMF, illius et Oehlerus 
24 <de> declinata scripsi: declinata PMFE\ de inclinata E 3 (Iren: 
a, on a/.aTaXr^To <; iattv o 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

animationem (enthymesin) cum passione, quae insuper acciderat, 
exposuit. 

10. Sed quidam exitum vSophiae et restitution em aliter 
somniauerunt: post inritos conatus et spei deiectionem defor- 
matam earn, pallore. credo, et macie et incuria. proprie uti- 5 
que patrem non minus denegatam dolebat quam amissum. 
dehinc in illo maerore ex semetipsa sola, nulla opera eoniugii, 
concipit et procreat feminam. miraris hoc? et gallina sortita 
est de suo parere; sed et uultures feminas tantum aiunt et 
tamen sine masculo matres. et *#* metuere postremo, ne 10 
iinis quoque insisteret; haerere de ratione casus, curare de 
occultatione. remedia nusquam. ubi enim iam tragoediae atque 
comoediae, a quibus forma mutuaretur exponendi quod citra 
pudorem erat natum? dum in malis res est, suspicit, conuertit 
ad patrem. sed incassum enisa, ut uires deserebant, in pieces 15 
succidit. tota etiam propinquitas pro ea supplicat, uel maxime 
Nus. quidni? causa mali tanti! nullus tamen Sophiae exitus 
uacuit. omnes aerumnae eins operantur in materiae originem, 
siquidem ex ilia tune conflictatione [peruenit] ignorantia pauore 

38. 1012. 14189, 1 1 cf. Iren. I 2, 3. 

1 animationem (enthymesin) scripsi (cf. 183, 2}: animationem senthimesi 
PMFR 1 , animationem, id est enthymesin jR 3 , animationem, Enthymesin 
Oehlerus 5 sic distinxi: incuria proprie MF, incuria prope PR 1 , incuria 
formae JR 3 uulgo, incuria propria Eng utique PMFR 1 , ut quae P 3 uulgo 
6 denegatum sensu, ut uidetur, obscoeno 8 concipit scripsi: concepit 
PMF hoc MF, haec P uulgo 9 aiunt MF, parere aiunt P uulgo 
10 matres lun: mater PMF lacunam statuit Pam, qui ex Irenaei 
interprete suppleuit: <^primo quidem contristari propter inconsummationem 
generationis,> ne finis quoque insistent: Irenacus (ex Epiphanio cor- 
rigcndus): iir^ v.ai DTO to eivat tsXo; /"{] inde fort, supplendum: ne finis 
<consistendi)> quoque. 11 insisteret; haerere scripsi: insisteret haerere 
PJ/F, insisteret et haerere Oehlerus 12 atque MF, et P uulgo 13 mu 
tuaretur P, mutaretur MF citra Pam: circa PMF 14 suspicit P, 
suscipit MF 15 ut lun: et PMF 16 succidit R-\ succedit PMFJR 1 
17 quidni jR 3 , quid in PMFR { 18 operantur in rnateriae originem scripsi 
(cf. 102, Wetde Came Chr. cap. 7) : operantur PMF 19 ex ilia conflicta 
tione scripsi: et ilia conflictatio in materiae originem PMF peruenit 
(prouenit M) seclusi pauore scripsi: pauorem PMFM 1 , pauor P 3 uulgo 



I1II. Aduersus Valentinianos 911. 189 

maerore substantiae fiunt. ibi demum pater, motus aliquando, 
quern supra diximus Horon per Monogenem Nun in haec 
promit in imagine sua, feminam niarem, quia et de patris 
sexu ita uariant. adiciunt autem Horon etiam Metagogea 

5 (circumductorem) uocari et Horotheten. huius praedicant opera 
et repressam ab inlicitis et purgatam a roalis et deinceps 
confirmatam Sophiam et coiiiugio restitutam; et ipsam quidem 
in Pleromatis censu remansisse, enthymesin uero eius et illam 
adpendicem passionera ab Horo relegatam et crucifixam et extra 

10 eum factara. malum, quod aiunt, foras! spiritalem tamen 
substantiam illam, ut naturalem quendam impetum Aeonis, 
sed informem et inspeciatam, quatenus nihil adprehendisset, 
ideoque fructum infirmum et feminam pronuntiatam. 

11. Igitur post Enthymesin extorrem et matrem eius 

15 Sophiam coniugi reducem iterum ille Monogenes, ille Nus, 
otiosus plane de patris cura atque prospectu solidandis 
rebus et Pleromati muniendo iamque figendo, ne qua ems- 
modi rursus concussio incurreret, nouam excludit copulatio- 
nem: Christum et Spirit urn Sanctum, turpissimam putem 

20 duorum maseulorum. aut femina erit Spiritus Sanctus, et 
uulneratur a femina masculus? munus enim his datur unum: 
procurare concinnationem Aeonum, et ab eius officii societate 

1 13] cf. Iren. I 2, 4. 1419. 21 22J cf. Iren. I, 2, 5. 

1 maerore scripsi: maeror PMF Comparanda sunt ad haec uerba 
Irenaei: Xffoosi TCponr^v apyr,v Ia/Y]v.f vat TYJV ouciav ev. rr^q afvoiaq v,a\ TTJS 
XoitY] V.OL\ TOO oo3oa v.at T^? v.^X^s w ?- it>i demum JS 3 , ibidem 
PMFR 1 motus aliquando MF, aliquando motus Puulgo 3 et de 
scripsi: aede PM I? 1 , de FIP 5 <id est)> circumductorem R A uulgo 
8 censu remansisse Gel: censura mansisse PMF 9 adpendicen M ab 
Horo relegatam J? 3 , abhorrere ligatam PMFR 1 10 eum Rig (scil. cen- 
sum Pleromatis): aeuum PMF spiritalem soil, esse 12 inspeciatam 
Gel: inspectatam PMF 13 praenuntiatum F 15 iterum ille scripsi: 
ille iterum PMF 16 prospectu R 3 , prospectus PMFR 1 17 eiusmodi 
PI/, huiusmodi F 18 incurreret Rmg Gel: incuteret PMF 19 turpis 
simam Eng: turrissimum PMF 21 munus enim Eng: nomen in PMFR*-, 
numen R 3 uulgo 22 ab ems R-\ dabis PMFR 1 societate JS 3 , socie- 
tatem PMFR 1 



190 Quinti Septimi Florentis Tertulliant 

duae scholae protinus, duae cathedrae, inauguratio quaedam 
diuidendae doctrinae Valentin!. Christi erat inducere Aeonas 
naturam coniugiorum uides quam rem plane et innati 
coniectationem et idoneos efficere (re)generandi in se agnitionem 
patris, quod capere eum non sit neque comprehendere, non 5 
uisu denique, non auditu compotiri eius, nisi per Monogenem. 
et tamen tolerabo, quod ita discunt patrem nosse, f ne nos 
et illud. magis denotabo doctrinae peruersitatem, quod doce- 
bantur incomprehensibile quidem patris causam esse perpetui- 
tatis ipsorum, comprehensibile uero eius generationis illomm 10 
et formationis esse rationem. hac enim dispositione illud, 
opinor, insinuatur, expedire deum non adprehendi, siquidem 
inadprehensibile eius perpetuitatis est causa, adprehensibile 
autem non perpetuitatis, sed natiuitatis et formationis, egen- 
tium perpetuitatis. filium autem constituunt adprehensibile is 
patris; quomodo tamen adprehendatur, turn prolatus Christus 
edocuit. Spiritus uero Sancti prouincia, ut de doctrinae studio 
omnes peraequati gratiarum actionem prosequi nossent et ueram 
inducerentur quietem. 

12. Itaque omnes et forma et scientia peraequantur, facti 20 
omnes quod unusquisque; nemo aliud, quia alteri omnes. 

26. 911. 15-17] cf. Ireii. I 2, 5. 17191, 6] cf. Iren. I 2, 6. 

3 quam rem plane PMFR 1 , quam rem pia R^ uulgo ex coriiec- 
tatione fort. (cf. Iren: &Y evv ^ T00 xaTaXfjthv yiYVwaxovtas) 4 regenerandi 
scripsi (secundum Irenaeum sic restituendum : txavoo? TE stvat ftvayovsuoat 
[avaYopeuoat codd.] v o^toc^ rr t v ro5 HOCTOO? STiiYvoDctiv): generandi PMF 
1 discunt J2 3 , discedunt PMFR 1 , disserunt Oehlerus nosse, ne nos et illud. 
magis PMFM 1 , ego uerba ne nos et dittographia orta ratussicuelim restitui: 
nosse. [ne nos etjillud magis denotabo doctrinae, [peruersitatem] quod; nosse. 
ne nos et illud (scil. faciamus), magis Eng, nosse, ne nossent. illam magis 
J? 3 uulgo 8 doctrinae denotabo PR 1 9 incomprehensibile R, incompre- 
hensibilem PMF 10 comprehensibile R, conprehensibilem PMF 12 in 
sinu autem F expedire R*, experiri PMFR 1 13 est s. u. M 15 ad 
prehensibile Eng: adprehensibilem PMF 16 quomodo P, quoquo modo 
Mj et quoquo modo F 17 prouincia (= munus, officium) scripsi: propria 
PMF ut de R 3 , uncle PMFR 1 20 et forma MF, forma P uulgo scientia 
PMF, sententiaPam (Jren/Yvojjxvj, sed legit fort. Tert: YVtt>oei),sapientia.Rwsi 



IIII. Adueraus Valentinianos 1112. 191 

refunduntur in Nus omnes, ia Homines, in Theletos, aeque 
feminae in Sigas, in Zoas, in Ecclesias, in Fortunatas, ut 
Ouidius Metamorphosis suas deleuisset, si hodie maiores 
cognouisset. exinde refecti sunt et constabiliti sunt, et in- 

5 requiem ex ueritate compositi magno cum gaudii fructu hymnis 
patrem concinunt. diifundebatur et ipse laetitia, utique bene 
cantantibus filiis (et) nepotibus. quidni diffunderetur, omni 
iocunditati Pleromate liberate? quis nauclerus non etiam 
cum dedecore laetatur? uidemus cotidie nauticorum lasciuias 

10 gaudiorum. itaque, ut nautae ad symbolam semper exultant, 
tale aliquid et Aeones: unum iam omnes etiam forma, nedum 
sententia, conuenientibus ipsis quoque nouis fratribus et magi- 
stris Christo et Spiritu Sancto, quod optimum atque pulcher- 
rimum unusquisque florebat conferunt in medium, uane, opinor. 

is si enim unum erant omnes ex supra dicta peraequatione, uacabat 
symbolae ratio, quae ferme ex uarietatis gratia constat. #* 
unum omnea bonum conferebant. quod omnes erant. de modo 
forsitan fuerit ratio aut de forma ipsius iam peraequationis. 
igitur ex aere collaticio, quod aiunt, in honoreni et gloria m 

20 patris pulcherrimum Pleromatis sidus fructumque perfectum 
compingunt, lestim. eum cognominant Soterem et Christum 
et Sermonem de patritis. et Omnia iam, ut ex omnium deflora- 
tione constructum: Gragulum Aesopi, Pandoram Hesiodi. Acci 
Patinam, Nestoris Cocetum, Miscellaneam Ptolomaei. quam 

10-14. 19-23] cf. Iren. I 2, 6. 

1 in Nus Pain: in nun PMF omnes <raasculi> fort. aeque PMF, 
et quae Rig 3 rnaiores scripsi: maiorem PMF 5 compositi P, com 
positi sunt J/, compositis F 6 utique .R 3 , et utique PMFM 1 1 filiis 
et JR 3 , filiis PMFR 1 diffunderentur omni uulyo 8 iocunditati scripsi: 
iocunditatePMF lOsimbulatnPJfi* 11 et Aeones scil.faciunt Aeones. 
unum uulgo 12 nouis M (v ex b m. 2), nobis JP, om. PR 1 16 sim- 
bulae PMF lacunam signaui: aut si desidero 17 erant. de uulgo 
19 collaticio Rmg: collocatio PJ/, collacio F et gloriam P, gloriam 
MF 21 lesum R", ieiunium PMR 1 , uti unium F 22 patritis Seal: 
patruitis PMF 23 gragulum PMF, Graculum R uulgo aesiodi PM] 
esiodi F 24 tholomaei PMF 



192 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

propius fuit de aliquibus Osciae scurris f Pancapipannirapiam 
uocari a tarn otiosis auctoribus nominura. ut autem tantum 
sigillarium extrinsecus quoque inornassent, satellites ei angelos 
proferunt, par genus; si inter se, potest fieri, si-uero Soteri 
consubstantiuos, - - ambigue enim positum inueni quae & 
erit eminentia eius inter satellites coaequales? 

13. Continet hie igitur ordo primus professionem pariter 
et nascentium et nubentium et generantium Aeonum, Sophiae 
ex desiderio patris periculosissimum casum, Hori oportuiiissi- 
mum auxilium, Enthymeseos et coniunctae Passionis expiatum, 10 
Christ! et Spiritus Sancti paedagogatum, Aeonum tutelarem 
reformatum, Soteris paudninum ornatum, Angelorum compara- 
ticium autistatum. quod superest, inquis, uos ualete et plaudite! 
irnmo quod superest, inquam, uos audite et explodite! ceterum 
haec intra coetum Pleromatis decucurrisse dicuntur, prima is 
tragoediae scaena, alia autem trans siparium coturnatio est, 
extra Pleroma dico. et tamen (hie) exitus sub sinu patris intra 
ambitum Hori custodis: qualis extra iam in libero, ubi deus 
non erat? 

14. Namque Enthymesis, siue iam Achamoth, quod abhinc 20 
scribam hoc solo ininterpretabili nomine, ut cum uitio indiiri- 
duae Passionis explosa est in loca luminis aliena, quod Plero 
matis res est, in uacuum atque inane illud Epicuri, miserabilis 

3] cf. Iren. I 2, 6. 713] cf. Iren. I 3, 1. 20-193, 3J cf. Iren. I 4, 1. 

1 Osciae scurris scripsi: hostias (a ex ae M) curis (cur-ris M a m. 2} 
PMF, Atticis curis Eig,. Atticis historicis R 3 pancapipannirapiara 
PMFR 1 , Pancarpipanniraphiara susp. Carolus Hoppe amicus, quo uoca- 
bulo mixto centonem ilium scurris scaenicis sollemnem putat significari 
(cf. Dietrich, Pulcinella p. 145), Pancarpiam JK 3 , Pancarpon Eig 3 inor 
nassent (se in ras.) M 5 consubstantiuos J? 3 , .constantiuos PMFR 1 
1 primus scripsi: primam PMF professionem PMFR^- (= repaYH-atetav), 
processionem R *uulgo 9 Hori R, mori PMF 11 Christi E 3 , Christo 
PMFRi 14 et explodite scripsi: *et proicite M, et proiicite P, et 
proicite F, et proh dicite Seal, et proficite Oehlerus 17 <hic> exitus 
scripsi: exitus, PMFR 1 , si talis R^uulgo 18 custodis R*, custodes 
PMFRi 21 scribam scripsi: scriptam PMFE 1 , scriptum jR 3 uulgo 



II1I. Aduersus Valentinianos 1214. 193 

etiam de loco est. certe nee forma nee facies ulla, de uexatiua 
scilicet et abortiua genitura. dum ita rerum habet, flectitur 
a superioribus Christus, - - dedueitur per Horon aborsum 
ut illud informet de suis uiribus, solius substantiae, non 

5 etiam scientiae forma, et tamen cum aliquo peculio relin- 
quitur, id erat odor incorruptibilitatis , quo compos casus 
sui potiorum desiderio suppararetur. hac misericordia fun- 
ctus, non sine Spiritus Sancti societate, recurrit Christus 
in Pleroma. usus est rerum ex liberalitatibus quoque no- 

10 mina accedere: Enthymesis de actu fuit, Achamoth unde, 
adhuc quaeritur, Sophia de matre manat, Spiritus Sanctus ex 
angelo. accipit Christi, a quo derelictam se statim senserat, 
desiderium. itaque prosiluit et ipsa lumen eius inquirere. 
quern si omnino non nouerat, ut inuisibiliter operatum, quo- 

15 modo lumen eius ignotum cum ipso requirebat? tamen temp- 
tauit et fortasse adprehendisset, si non idem Horos, qui matri 
eius tarn prospere uenerat, nunc tarn importune filiae occur- 
risset, ut etiam inclamauerit in earn lao ! quasi Torro 
Quirites ! aut ( Fidem CaesarisM inde inuenitur lao in scrip- 

20 turis. ita depulsa, quominus pergeret, nee habens superuolare 
Crucem, id est Horon, quia nullum Catulli Laureolum fuerit 



1 facie fort. de uexatiua scripsi (cf. 200, 22}; deuestiua PMFJR 1 , 
de bestiua Eng (cf. 188, 810), defectiua J? 3 , intempestiua Oehlerus 
2 dum ita rerum habet = ootw TU>V n:payu.dTa>v, e^ouoa (lun) 3 par- 
enthesin indicaui aborsum = abortiuum 4 informet jR 3 , informat 
PMFR^ de suis uiribus id est de ipsius aborsi illius uiribus 5 et 
tamen etc. : intellego: und dennoch (ndmlicli obgleich es eigenilich suis 
uiribus gebildet werden sollte) wird es zuruckgelassen mit einer Art 
Erbschaft. Eng. aliter unit distingui: forma, et tamen cum aliquo pecu 
lio. relinquitur. 6 id erat scripsi: iteratur PMF, iteratus Eng (= du 
plex, cf. Iren. 1. C.: eyoooa tiva bS|j.Y]V ticp-S-apoia? iYxaTaXeto8-eIaav ev 
aorg TOU XpcoTou xal too ay -ou rive6|j.aTO^) compos ** casus 

M, compos se casus F 11 matre PMF, patre Big (Iren. secutus) ex 
angelo <Christi adiutore>/or^. 12 Christi Oehlerus: Christum PMF de 
relictam Oehlerus: derelicta PMF 

XXXXVU. Tert. III. 13 



194 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

exercitata, ut destituta, ut passion! illi suae intricata multi- 
plici atque perplexae, omni genere eius coepit adfligi: maerore, 
quod non perpetrasset inceptum, metu, ne sicut luce ita et uita 
orbaretur, ad haec consternatione, turn ignorantia, nee ut mater 
eius, ilia enim Aeon - - (sed) pro condicione deterius, 5 
insurgente adhuc et alio fluctu, conuersionis scilicet in Chri 
stum, a quo uiuificata fuerat et in hanc ipsara conuersionem 
temperata. 

15. Age nunc discant Pythagoriei, agnoseant Stoici, Plato 
ipse, unde materia, quam innatam uolunt, et originem et 10 
substantiam traxerit in omnem hanc struern mundi; quod 
nee Mercurius ille Trismegistus, magister omnium physico- 
rum, recogitauit. audisti conuersionem, genus aliud passionis: 
ex hac omnis anima huius mundi dicitur constitisse, etiam 
ipsius Dem.iu.rgi, id est dei nostri; audisti maerorem et 15 
timorem: ex his initiata sunt cetera, nam ex lacrimis eius 
uniuersa aquarum natura manauit. hinc aestimandum, quern 
exitum duxerit, quantis lacrimarum generibus inundauerit. 
habuit et salsas, habuit et amaras et dulces, et calidas et 
frigidas guttas, et bituminosas et ferruginantes, et sulphu- 20 
rantes utique et uenenatas, ut et Nonacris inde sudauerit. 
quae Alexandrum occidit, et Lyncestarum inde dettuxerit, 
quae ebrios efficit, et Salmacis inde se soluerit. quae ma- 
sculos molles. etiam caelestes imbres pipiauit Achamoth, et 

1317] cf. Iren. I 4, 2. 

1 ut passioni PMFR 1 , Passioni IPuulgo intricata Kellnerus (o: TO 
GopcsicXe^ O ai TW Ttaftei): intrichea PMF, in trica H 3 uulgo rnultiplici 
JR 3 , multiplicia PJOPJK 1 2 perplexae scripsi (cf. Iren. I. c.: too Ttaftoo? 
. . icoXojjiepoDg v.at TtoXuicocxiXoa UTtap^ovrO?) : perplexa PMF 3 perpetrasset 
M (in ras.) raetu JS 3 , metum PMFM 1 sicut J? :{ , si ut PMFM 1 
4 ad haec consternatione scripsi, uerbis ad haec hue insertis, quae in mss. post 
Aeon (5) leguntur; cf. Irenaeum: anopiav os iicl TOUT<HS 5 sed addidi at 
haec pro conditioned^ 10 material 3 , materiamPJ/FjR 1 12Trismegistus 
J?, trimegistus PMF 14 mundi Gel: modi PMF 15 dem iurgii M 
16 i = sunt in ras. M IT hinc F, hie PM uulgo 20 ferruginantes M 
in ras. 21 utique FR, undique PM 22 Lyncestarum H 3 , lycesiarum PMF 
24 molles MF, mollescit P etiam caelestes scripsi: caelestes PMF 



IIII. Aduersus Valentinianos 1416. 195 

nos in cisternis alienos luctus et lacrimas seruare curamus. 
proinde ex consternatione et pauore corporalia elementa ducta 
simt. et tanien in tanta circumstantia solitudinis, in tanto 
circumspectu destitutions ridebat interdum, qua conspecti 
5 Christ! recordans; eo de gaudii risu lumen effulsit. cuius 
hoc? prouidentiae? beneficium quale! illam ridere cogebat 
idcirco, ne semper nos in tenebris moraremur! nee obstu- 
pescas: quin laetitia ems tarn splendidum elementum radia- 
uerit mundo, cum maestitia quoque eius tarn necessarium 

10 instrumentum defuderit saeculo? o risum inluminatorem! o 
fletum rigatorem! et tamen poterat remedio iam agere cum 
illius loci horrore. omnem enim obscuritatem eius discussisset, 
quotiens ridere uoluisset. ## uel ne cogeretur desertores suos 
supplicare. 

is 16. Conuertitur enim ad preces et ipsa more materno. sed 
Christus, quern iam pigebat extra Pleroma proficisci, uicarium 
praefecti Paracletum Soterem - - hie erit lesus, largito ei 
patre uniuersorum Aeonura summam potestatem subiciendis 
eis omnibus, uti in ipso secundum apostolum omnia conde- 

20 rentur ad earn emittit cum officio atque comitatu coaetane- 
orum angelorum, credas et cum duodecim fascibus. ibi demum, 
aduentu pompatico eius concussa, Achamoth protinus uela- 
mentum sibi obduxit- ex officio primo uenerationis et uere- 

2-5] cf. Iren. I 4, 2. 15-196, 11] cf. Iron. I, 4, 5. 19] cf. 
Col. 1, 17. 

1 alienos scripsi: etiain alienos PMF 2 corporalia R : \ corporal! 
PMFR 1 4 circumspectu P, circumspecto MF 5 eo de gaudii lun: 
eodera gaudio PMF aliter distinxi: cuius hoc prouidentiae beneficium 
quale (quae P) illam uulgo 8 quin Seal: quis M (is in ras.) PF 
10 defuderit Rig: defuerit PMNF, defluxerit G1P 12 discussisset Rig: 
discussit sed PMF 13 lacunam signaui: et utique debebat uoluisse inter- 
cidisse puto 17 praefecti scripsi: praeficit PMF Paracletum. Soterem 
uulgo 18 patre om. P (add. R ex Hirsaugiensi) uniuersorum JS 3 , 
uniuerso PMFR 1 19 conderentur Pam: confoederentur PMF 20 ad 
FR, at PM 21 fascibus R\ facibus PMFR 1 ibi demum J/, ibidem PF 
22 sibi uelamentum F 23 ex FR, et PM primo fort, delendum 

13* 



196 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cundiae; deninc contemplatur eum fructiferumque suggestum. 
quibus inde conceperat uiribus occurrit illi, xopis x a7 -P dicens, 
opinor. susceptam ille confirmat atque conformat agnitione 
iam et ab omnibus iniuriis Passionis expuraicat, non eadem 
neglegentia in exterminium discretis. quam acciderat in casibus 5 
matris. sed enim exercitata uitia et usu uiriosa confndit atque 
ita massaliter solidata defixit seorsum, in materiae corporalem 
paraturam commutans ex incorporali passione, indita habilitate 
atque natura, qua peruenire mox possent in aemulas aequipe- 
rantias corpulentiarum, ut duplex substantiarum condicio ordina- 10 
retur, de uitiis pessima, de conuersione passionalis. haec erit 
materia, quae nos commisit cum Hermogene ceterisque, qui 
deum ex materia, non ex jiihilo, operatum cuncta praesumunt. 
17. Abhinc Achamoth, expedita tandem de malis omnibus, ecce 
iam proficit et in opera maiora frugescit. prae gaudio enim tanti is 
ex infelicitate successus concalefacta simulque contemplatione 
ipsa angelicorum luminum, ut ita dixerim, subfermentata 
pudet, sed aliter exprimere non est quodammodo subsuriit 
intra et ipsa in illos et conceptu statim intumuit spiritali 
ad imaginem ipsam, quam ui laetantis (et) ex laetitia prurientis 20 
iutentionis imbiberat et sibi intimarat. peperit denique, et facta 
est exinde trinitas generum ex trinitate causarum, unum mate- 



1421] cf. Iren. I 4, 5 (in fine). 22198, 6] cf. Iren. I 5, 1. 

1 fructiferum F 2 v.6p:s x"P s P am - quirie cliaere PMF dicens", 
opinor. susceptam scripsi: hie, opinor, susceptam PMF 3 conformat 
I/at: confirmat MF, atque confirmat om. P agnitionis iam <^forma)> 
fort. (cf. 193, 4. 5; 204, 4, 5). 5 quam F (cf. 41, W\ qui PM, quae 
R uulgo 6 usu uiriosa PM , uisu ossa uiri F 7 aliter distinxi: seor 
sum in materiae corporalem paraturam commutans uulgo 8 passione 
indita uulgo habilitate atque natura scripsi: habilitatem atque na- 
turam PMF 9 possent scripsi: posset PMF 11 de uitiis R, diuitiis 
PMF 14 achamota PMF 17 ipsa om. F 18 pudet (u ex 
e) M subsuriit Rig: substruit PMFR 1 , subauit R* intra <se> Lat 
20 ui scripsi: uis PMF laetantis R, laetantes PMF <et> ex 
scripsi: ex PMFj et R uulgo 



IIII. Aduersus Valentinianos 1619. 197 

riale, quod ex passione, aiiud animale, quod ex conuersione, 
tertium spiritale, quod ex imagination. 

18. Hac auctoritate trium scilicet liberorum agendis rebus 
exercitior facta formare singtila genera constituit. sed spiritale 

5 quidem non ita potuit attingere, ut et ipsa spiritalis. fere 
enim paria et consubstantiua in alterutrum ualere societas 
naturae negauit. eo animo se unum ad animale conuertit, 
prolatis Soteris disciplinis. et primum, quod cum magno 
horrore blasphemiae et pronuntiandum et legendum est et 

10 audiendum, deum fingit liunc nostrum et omnium praeter 
haereticorum, Patrein et Demiurgum et Regem uniuersorum, 
quae post ilium, ab illo enim; si tamen ab illo, et non ab 
ipsa potius Achamoth. a qua occulto, nihil sentiens eius, et 
uelut sigillario extrinsetsus ductti in omnem operationem 

ID jnouebatur. denique ex hac personarum in operibus ambigui- 
tate nomen illi Metropatoris miscuerunt, distinctis appellatio- 
nibus ceteris secundum status et situs operum, ut animalium 
quidem substantiarum, quas ad dextram commendant, Patrem 
nuncupent, materialium uero, quas ad laeuara delegant, Demi- 

20 urgum nominent, Kegem autera commuriiter in uniuersitatem. 

19. Sed nee nominum proprietas competit f proprietati 
operum, de quibus nomina, cum deberet ilia haec omnia uoci- 
tari, a qua res agebantur; nisi quod iam nee ab ilia, cum 



3 haec M 4 exercitior (ti s. u. m. 1) M 5 effingere lun (secutus 
Irenaei jxopooioat; sed cf. p. 199, 1710) 7 se .R 3 , si PMFR 1 10 fingit 
hunc R 3 , fingi adhuc PMFR 1 11 deuiu demiurgum P deum iurgum F 
12 post RZ, postea PMFR 1 13 ipsa R 3 . ipso PMFR^ Achamoth, 
a R, achamota PMF qua R-\ quo PMFR 1 14 sigillario ^R 3 , sin- 
gillario PMFR 1 16 Metropatoris R, rnetropateris PMF 19 mate 
rialium scripsi: rnaternarium PF, maternarum M, materiarum Rimlgo 
20 nominent (e ex a) M 21 cornpetit <(cui nec)> proprietas operum 
fort.; intellego autem: aber aucli die Namen gehoren dem niclit als Eigen- 
tum, dem niclit die Werke als Eigentum gehoren, von denen die Namen 
stammen. uocabulum proprietatis sic inUrprdandum esse docent quae 
sequuntur 22 nomina PMF, iiomina omnia Muulgo haec omnia 
intellege: Paler, Dem-iurgus, Rex. 23 agebantur (n s. u. m. 1) M 



198 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 



enim dicant Achamoth in honorem Aeonum ##^ imagines 
commentatara, rursus hoc in Soterem auctorem detorquent, 
qui per illarn sit operatus, ut ipsam quidem iinaginem Patris 
inuisibilis et incogniti daret, incognitarn licet et inuisibilem 
Demiurgo, eundern autem Demiurgum Nun filium effingeret, 5 
Archangel! uero, Demiurgi opus, reliquos Aeonas exprimerent. 
cum imagines audio tantas trium illorum. feminam Achamoth 
imaginem patris, et ignarum matris Demiurgum, multo rnagis 
patris, imaginem (Nu) non ignorantis patrem, et Angelos fa- 
mulos simulacra dominorum, quaero: non uis nunc, ut ima- 10 
gines rideam peruersissimi pictoris? hoc est mulum de asino 
pingere et Ptolomaeum describere de Valentino. 

20. Igitur Demiurgus, extra Pleromatis limites constitutus, 
in ignominiosa aeterni exilii uastitate nouam proumciarn condi- 
dit, hunc mundum, repurgata confusione et distincta diuersi- 15 
tate duplicis substantiae illius detrusae animalium et materia- 
lium. ex incorporalibus corpora aedificat: grauia leuia, subli- 
mantia atque uergentia, caelestia atque terrena, turn ipsam 
caelorum septemplicem scaenam solio desuper suo finit. uncle 
et Sabbatum dictus est ab hebdomade sedis suae, ut Ogdoada 20 
mater Achamoth ab argumento ogdoadis primigenitalis. caelos 



13-199, 4] cf. Iren. I 5, 2. 

1 lacunam siynaui: <uniuersa facere uolentem, eorum> supplenda sunt 
ex Irenaeo: TYJV yap Ev&jjjJLYjy.v TOC JTYJV ^ooXr^elaav ei^ TIJJIY]V tu>v Ac(uvu>v 
Ta TCttvca Tcoi Tjaat stxo va? Xsyooct nsnoiyjxevat aytuiv 3 ipsam PTlf, ipsa 
F~ ipsam quidem intellege Achamoth 4 daret P3f, darent F licet 
PMF, scilicet It uulgo inuisibilem jR, inuisibilis PMF 5 effingeret 
PM, effingere F 1 femina F 9 imagine F <(Nu)> non scripsi: 
non PJfjP, Nu R 10 uerba: quaero pictoris, quae in libris mss. supra 
1. 7 post tnnm leguntur, hue transposui ut imagines rideam intellege: 
non uis nunc, rideam (eas) ut imagines p. p. 12 tholomaeum PMF~ 
16 detrusae scripsi: (cf. 196, 7): destrusae PMF, distrusae lun, disclusae 
Oehlerus materialium scripsi materiarum PMF 18 turn J? 3 , cum 
PMFE 1 20 dictus est F, dictum est PM&, dictum J? 3 , dictus lun ut 
scripsi: et PMF ogdoada = ogdoas 



IIIL Aducrsus Valentinianos 1921. 199 

autem vo=poo; deputant et interdum angelos eos faciunt, sicut 
et ipsum Demiurgum, sicut et Paradisum Archangeium quar- 
ttim, quoniam et hunc supra caelum tertium pangunt. ex cuius 
uirtute sumpserit (aliquid) Adam, deuersatus iilic inter nube- 
5 culas et arbusculas-. satis meminerat Ptolomaeus puerilitim 
dicibulorum, in mari poma nasci et in arbore pisces; sic et in 
caelestibus nnceta praesumpsit. operatur Demiurgus ignorans 
et ideo fortasse non scit arbores in sola terra institui opor- 
tere. plane mater sciebat. quidni suggerebat, quae et effectum 

10 suum ministrabat? sed tantum fastigium iilio extruens per 
ea opera, quae ilium et patrem et deuin et regem ante 
Valentinianorum quoque ingenia testantur, cur se ipsam 
noluit ei notam, postea quaeram. 21 interim tenendum Sophiam 
cognominari et Terrain et Matrem et, quod magis rideas. 

15 etiam Spiritum Sanctum, quasi marem [terrain], ita omnem 
illi (masculi) honorem contulerunt feminae, puto et barbam, 
ne dixerim cetera, alioquin Demiurgus adeo rerum non erat 
compos, de animalis scilicet census inualitudine spiritalia 
accedere, ut se solum ratus contionaretur: ego dens, et 

20 absque me non est. certe tarnen non fuisse se retro sciebat. 
ergo et factum intellegebat et factitatorem facti esse quemcum- 
que. quomodo ergo solus sibi uidebatur, etsi non certus, 
saltim suspectus de aliquo factitatore? 

1315] cf. Iren. I 5, 3. (in fine) 1720] cf. Iren. I 5, 4. 19] Es. 45, 5. 
1 vosp&i>$ Eng: noeros PMF 4 aliquid add. Jfng (Irenaeum secutus) 
5 et fort, delendum meininerit F 6 discipulorum F 12 Valen- 
tinianorum quoque scripsi: ualentinianorum PMF se ipsam scripsi: 
se quoque istara MF, sibi quoque ista P 13 noluit ei notam scripsi: 
noluit et notam MF, noluit esse nota P postea quaeram cf. infra 
cap. 25 male hoc loco distinguuntur capita tenendum J? 3 , teneam 
dum M (deum corr. m. 2) P (deum corr. R), teneam deum F 15 quasi 
marem P (cf. Ircnaei dpoevtxdx;), quasi matreni MF terram seclusi; 
cettrum Irenaeum secutus hue transposui haec ucrba, quae in libr. mss. 
post et Matrem (14)leguritur IGmasculi addidi 18 de animalis scilicet 
census inualitudine scripsi: de animalibus scilicet censu inualitudinis 
PMF 20 non .est soil, dens; cetenim ubi hie locus adfertur legitur: et 
alias absque (praeter) me non est 21 factitorem P (add. ta s. u. JR) MF 



200 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

22. Tolerabilior infamia est apud illos in diabolum, uel 
quia origo sordidior capit. ex nequitia enim maeroris illius 
deputatur, ex qua angelorum et daemonum et omnium spiri- 
talium malitiarum genituras notant. et tamen diabolum quoque 
opus Demiurgi adfirmant et Munditenentem appellant et superio- 5 
rum magis gnarum defendant, ut spiritalem natura, quam Demi- 
urgum, ut animalem. meretur ab illis praelationem cui omnes 
haereses procuraiitur. 

23. Singularium autem potestatum arces his finibus collo- 
cant: in summis summitatibus praesidet tricenarius Pleroma, 10 
Horo signante lineam extremam. informs ilium metatur rnedie- 
tatem Achamoth, filium calcans. subest enim Demiurgus in 
Hebdomade sua. magis diabolus in isto nobiscum conuenit 
mundo, coelementato et eoncorporificato, ut supra editum est, 
ex Sophiae utilissimis casibus, qua nee aerem haberet. recipro- 15 
candi spiritus spatium, teneram omnium corporum uestem, 
colorum omnium indicem, organum temporum, si non et 
istum Sophiae maestitia colasset, sicut animalia metus, sicut 
conuersio eius ipsum Demiurgum. his omnibus elementis atque 
corporibus ignis inflabellatus est. cuius originalem Sophiae 20 
passionem quia nondum ediderunt, ego interim argumentabor 
motiunculis eius excussum. credas enim illam in tantis uexa- 
tionibus etiam febricitasse. 

24. Cum talia de deo uel de diis, qualia de homine 
figmenta? molitus enim mundum Demiurgus ad hominem manus 25 
confert et substantiam ei capit non ex ista, inquiunt. arida, 
quam nos unicam nouimus, terra, quasi non, etsi arida 



18] cf. Iren. I 5, 4. 913] cf. Iren. I 5, 3 (in fine). 24201, 
15] cf. Iren. I 5, 5. 

4 malitiarum R : ^ militarium PMFR 1 10 praesidet jR 3 , praesident 
PMFR 1 11 meditatem M 13 sua, magis uulgo conuenit PMFR 1 , 
communi E^ uulgo 14 editum PM, dictum F 15 qua = quia; 
refer ad utilissimis 17 indicem .R :i , iudicem PMFPi 1 24 diis PF, 
deis M 26 ei i! 3 , si PMFR 1 27 nos om. F terra Oehlerus: 
terram PMF 



IIII. Aduersus Valentinianos 2225. 201 

postmodum, adhuc tamen tune, aquis # ante segregatis, 
superstite limo succida fuerit sed ex inuisibili corpore mate- 
tiae, illius scilicet philosophicae, de fluxili et fusili eius, quod 
unde fuerit audeo aestimare, quia nusquam * est. si enim 
5 fusile et fluxile liquoris est qualitas, liquor autem omnis de 
Sophiae fletibus fluxit, sequitur, ut limum ex pituitis et gramis 
Sopbiae constitisse credamus, quae lacrimarum proinde sunt 
faeces, sicut aquarum quod desidet liraus est. figulat ita(que) 
hominem Demiurgus et de afflatu suo animat. sic erit et 

10 choicus et animalis, ad imaginem et similitudinem factus, qua- 
druplex res, ut imago quidem cboicus deputetur, materialis 
scilicet, etsi non ex materia, Deraiurgus - - similitude autem 
animalis; hoc enim et Demiurgus. babes duos interim, carna- 
lem superficiem postea aiunt choice supertextam, et hanc esse 

15 pelliceam tunicam obnoxiam sensui. 

25. Inerat autem in Achamoth ex substantia Sophiae matris 
peculiurn quo.ddam seminis spiritalis, sicut et ipsa Achamoth 
in filio Demiurge sequestrauerat. ne hoc quidem gnaro. accipe 
industriam clandestinae prouidentiae huius. ad hoc enim et 

20 deposuerat et occultauerat, ut, cum Demiurgus animam mox 
de suo adilatu in Adam communicaret, pariter et semen illud 
spiritale quasi per canalem animam deriuaretur in choicum, 
atque ita, feturatum in corpore materiali uelut in utero et 
adultum illic, idoneum inueniretur suscipiendo quandoque ser- 



loj cf- G cn - 3, 21. 16 202, 8] cf. Iren. I 5, 6. 

1 adhuc tune cf. 25, 17: adhuc proxime lacunam signaui: paulo siue 
modico inter cidit 2 superstite P, supersteti If, superstiti F succida 
fuerit scripsi: siccauerit PMF 4 audeo PMR 1 , audio F, haud queo R* 
uulgo aestimare intellege:coniecturainuenire lacunam signaui: editum 
desidero (cf. 200, 2022) 1 constitisse #" , constituisse PMFE 1 8 de 
sidet #, desides P (com R) MF itaque scrijm (cf. 184, 11): ita PMF 
11 materialis _R 3 , materiali PMFR 1 13 duos, interim uulgo 17 achamotha 
PMF 18 quidem oin. F 22 canalert Ji* 3 , carnalem PMFR 1 <per> 
animam fort., animae Eny (canalis aniniae = Luftrdhre) anima deri- 
uaret Oehlerus 24 sermoni ^ 3 sermone PMFM 1 



202 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

moni perfecto. itaque dum Demiurgus traducem animae suae 
committit in Adam, latuit homo spiritalis flatui eius insertus 
et pariter corpori inductus, quia non raagis semen nouerat 
matris Demiuvgus quam ipsam. hoc semen Ecclesiam dicunt, 
Ecclesiae supernae speculum et hominis (spiritalis) censum, 5 
proinde eum ab Achamoth deputantes, quemadmodum ani- 
malem a Demiurgo, choicum substantia apyjj?, came mate- 
rialem. habes riouum, id est quadruplum Geryonem. 

26. Sic et exitum singulis diuidunt: material! quiclem, id 
est carnali, quern et sinistrurn uocant, indubitatum interitum; 10 
animal! uero ; quern et dextrum appellant, dubitatum euentum, 
utpote inter materialem spiritalemque nutanti et iliac debito, 
qua plurimnm admierit. ceterurn spiritalem emitti in animalis 
comparationem, ut erudiri cam eo et exerceri in conuersatio- 
nibus possit. indiguisse enim animalem etiam sensibilium 15 
disciplinarum. in hoc et paraturam mundi prospectam ; in hoc 
et Soterem in mundo repraesentatum, [in salutem scilicet 
animalis] alia aclhuc compositione monstruosum. uolunt ilium 
prosicias earum substantiarum induisse, quarum summam saluti 
esset redacturus. ut spiritalem quidem susceperit ab Achamoth, 20 
animalem uero a Demiurgo, quern mox induerit Christum; 
ceterum corporalem, ex animal! substantia sed miro et inenar- 

9203, 4] cf. Iren. I 6, 1. 

1 anima F dum Eng: cum PMF 2 commisit lun fiatui eius scripsi 
(ooYxataoJcapsls TU> efxcoayjiJicm aotoo): fiatu iesus PMFE\ ilatu If! 3 , flatu 
ipsius lun 8 corpori sc. Adam 5 hominis (spiritalis )> censum scrip si: 
hominis ** censum M, hominis in censum PF, hominis censum ttuulyo 
1 arches PM, archasl^ T carne PMFR 1 , carnem Ji ! uulgo, carnalem JB?wp 
8 materia<lem> scripsi: materia PMF quadruplum R y , ** quadruplum M r 
in quadruplum PFJR 1 12 nutanti IP, nmicianti PMFIt 1 13 qua 7f :t , 
quam PMFH 1 15 possit Pdm: potuit PMF 17 praesentatum F in 
salutem scilicet animalis seclusi: explicant in hoc. 18 animalis. alia 
adhuc compositione monstruosum uolunt uulgo alia om. F 19 pro 
sicias FM (s. u. a m. 2], prospicias PMH 1 , prospicientias GR 3 in 
duisse IV, inuidisse PMFR 1 saluti W, saluti * M. salutis PFB 1 
20 susceperit It 3 , susceperis PMFR 1 21 a Demiurgo quern mox scripsi: 
quern mox a demiurgo PMF 22 substantia PMF. substantial!! uulgo 



HIT. Aduersus Valentinianos 2527. 203 

rabili rationis ingenio constructam, administrationis causa interim 
tulisse, quo congressui et conspectui et contactui et defunctui 
ingratis subiaceret; materiale autem nihil in illo fuisse, utpote 
salutis alienum. quasi alii fuerit necessarius quam egenti 

5 salutera. et totum hoc, ut carnis nostrae habitum alienando 
a Christo a spe etiam salutis expellant. 

27. Nunc reddo de Christo, in quern ianta licentia lesum 
insenmt quidam, quanta spiritale semen animali cum inflatu 
infulciunt, fartilia nescio quae commenti et hominum et deo- 

10 rum suorum: esse etiam Demiurgo suum Christum, filium 
naturalern eundemque animalem, proiatum ab ipso, promul- 
gaturn prophetis, in praepositionurn quaestionibus positum, id 
est per uirginem, non ex uirgine editum, quia delatus in 
uirginem transmeatorio potius quam generatorio more proces- 

15 serit, per ipsam, non ex ipsa, non matrera earn sed uiam 
passus. super hunc itaque Christum deuolasse tune in baptis- 
matis sacramento lesum per effigiem columbae. fuisse autem 
et in Christo etiam ex Achamoth spiritalis seminis condi- 
mentum, ne marcesceret scilicet reliqua farsura. nam in nguram 

20 principalis tetradis quatuor eum substantiis stipant, spiritali 
Achamothiana, animali Demiurgina, corporal! inenarratiua et 
ilia Sotericiana, id est columbina. et Soter quidem perinansit 
in Christo impassibilis inlaesibilis inadprehensibilis. denique 
cum ad prehensiunes uenitur, discessit ab illo, in cognitione 

7204, 6] cf. Iren. I 7, 2. 

1 causa interim Eng: causam ui PM, causam in F, causa ideo Oelile- 
rus 2 contractui M (del. r m. 2) 3 subiaceret JS 3 , subiacent PMFE 1 
4 alii M F, aliis Puulgo egenti scripsi: egentibus PMF 5 salutem 

MF, salute Puulgo 6 expectant M (con: m. 2} (rJR 3 , expertant F, 
excipiant P 1 tanta licentia jR 3 , tanti licentiam PMFR 1 8 quan 
tum F 11 eundemque scripsi ("owv olov, dXXd xa t ^D^ .XOV): denique 
PMF 12 prophetis JK 3 , profertis PMF 20 spiritali JR 3 , spiritalis FM l , 
spirita PM 21 animali ME, animalis PF Demiurgiana fort. sine 
enarratiua M (corr. m. 2} P (corr. m. T) F 24 ad prehensiones scripsi: 
adprehensiones PM, prehtfnsiones JP, <ad)> adprehensiones Ruulgo 



2Q4 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Pilati. proinde nee matris semen admisit iniurias, aeque 
insubditiuum et ne ipsi quidem Demiurgo compertum. patitur 
uero animalis et carneus Christus in deliniationem superioris 
Cliristi, qui Achamoth formando substantiuali non agnitionali 
forma, Cruci, id est Horo, fuerat innixus. ita omnia in ima- 
gines urgent, plane et ipsi imaginarii Christiani. 

28. Interea Demiurgus omnium adbuc nescius, aut si all- 
quid et ipse per prophetas contionabatur, ne hnius quidem 
operis sui intellegens - - diuidunt enim et prophetiale patro- 
cinium in Achamotli, (in) semen, in Demiurgum ubi aduentum 10 
Soteris accepit, propere et ouanter accurrit cum omnibus suis 
uiribus centurio de euangelio et de omnibus inluminatus 
ab illo etiam spem suam discit, quod successurus sit in locum 
matris. ita exinde securus dispensationem mundi liuius, uel 
maxime ecclesiae protegendae nomine, quanto te(mpore) opor- 15 
tuerit # insequitur. 

29. Colligam nunc ex disperse ad concludendum, quae de 
totius generis human! dispositione disserant. triformem natu- 
rarn primordio profess! et tamen inunitam in Adam, inde 
iam diuidunt per singulares generum proprietates, nacti occa- 20 
sionem distinctionis hums-modi ex posteritate ipsius Adae, 
moralibus quoque differentiis tripertita, Cain et Abel (et) 



716] cf. Iren. I 7, 4. 910] cf. Iren. I 7, 3 (in fine). 18-205, 
14] cf. Iren. I 7, 5. 

3 delineationem Euulgo 4 qui PMFE 1 , qui ad E 3 - formando 
scrip si: formandum PMFE 1 , formandam E* 5 imagines urgent J? 3 , 
imagine surgent PMFR 1 1 aut si scripsi: ut si PMF, etsi Gel 
8 contionabatur scripsi: contionabitur PMF 9 prophetiale -R 3 , pro- 
phetiare PMFE^, prophetiarum fort. 10 <in> semen -R 3 , semen PMFE 1 
11 suis uiribus PM, uiribus F, uiribus suis E uulgo 13 elicit F 
15 tempore JR 3 , te PMFE 1 16 lacunam siynaui: consummare inter- 
cidisse puto: TsXsastv TT^V xatd TOV XO GJJLOV oixovojjiiav 18 disserant E y , 
iusserat PMFE 1 19 profess! J? 3 , profecti PMFE 1 inunitam PM, 
unitatem F 22 moralibus E, morabilius MF, morabilis P (corr. 
E) tripertita scripsi: tripertitae PMF <et> Seth 7? 3 , sed PMFE 1 



IIII. Aduersus Valentinianos 2730. 205 

Seth. (hos) fontes quodammodo generis human! in totidem deri- 
uant argumenta naturae atque sententiae: choicum, saluti degene- 
ratum, ad Cain redigunt, animale, mediae spei deliberatum, ad 
Abel componunt, spiritale, certae saluti praeiudicatum, in Seth 
5 recondunt. sic et animas ipsas duplici proprietate discernunt, 
bonas et malas, secundum choicum statum ex Cain et ani- 
malem ex Abel, spiritalem ex Seth de obuenientia superducunt 
iam non naturam sed indulgentiam, ut quam Achamoth de superio- 
ribus in animas bonas depluat, id est animali censui inscriptas. 

10 choicum enim genus, id est malas animas, numquam capere 
salutaria; inmutabilem enim et inreformabilem naturae naturam 
pronuntiauerunt. id ergo granum seminis spiritalis modicum 
et paruulum iacitur, sed eruditus huius, (quern) supra diximus, 
fide augetur atque prouehitur, animaeque hoc ipso ita ceteris 

15 praeuerterant, ut Demiurgus tune ignorans magni eas fecerit. 
ex earum enim laterculo et in reges et in sacerdotes allegare 
consueuerat. quae mine quoque, si plenam atque perfectam 
notitiam adprehenderint istarum neniarum, naturificatae iam 
spiritalis condicionis germanitate certam obtinebunt salutem, 

20 immo omnimodo debitam. 

30. Ideoque nee operationes necessarias sibi existimant nee 
ulla disciplinae munia obseruant, martyrii quoque eludentes 
necessitatem qua uolunt interpretatione. hanc enim regulam 

1516] cf. Iren. I 7, 3. 21206, 2] cf. Iren. I 6, 2. 

1 hos addidi fontes F, fo*tes M, romtes P (corr. M) 2 sententiae 
PMFR* (iudicialis dei intellege), substantiae Eng 8 quam Eng: quos 
PMF de lun: in PMF 9 censui R, sensui PMF 11 natura (a 
ex ae m. 1) P 13 iacitur scripsi: iactu PMF eruditus PMFS 1 , 
eruditu 12 3 uulgo <quem> supra diximus, fide scripsi (supra diximus, 
quod in mss. post prouehitur inuenitur, hue transposui) : fides PMF (ad 
rem cf. 302, 13 15; eruditus intellege igitur sensu actiuo) 14 pro 
uehitur, <ut> supra diximus R 3 uulgo animaeque PF, animae quae M 
15 praeuerterant Eng: praeuertant PMFfi 1 , praeuertunt .R 3 16 eorum 
PR 1 enim MF, ergo P uulgo 17 consueuerat, quae uulgo 18 na 
turificatae PMF (cf. supra 1. 8: iam non naturam sed indulgentiam): 
maturificatae lun 20 *omnimodo M 



206 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

animali semini praestitutam, ut salutem, quam non de priui- 
legio status possidemus, de suffragio actus elaboremus. nobis 
enim inscriptura huius seminis, qui imperfectae essentiae 
sumus, quia norimus Theletum, et utique abortui deputa- 
mur, quod mater illorum. sed nobis quidem uae, si excesse- 5 
rinius in aliquo disciplinae iugum, si obtorpuerimus in operibus 
sanctitatis atque iustitiae, si confitendum alibi nescio ubi et 
non sub potestatibus istius saeculi apud tribunalia praesidum 
optauerimus. illi uero de passiuitate uitae et diligentia deli- 
ctoruni generositatem suam uindicent, blandiente suis Acharaoth, 10 
quoniain et ipsa delinquendo profecit. nam et honorandorum 
coniugiorum supernorum gratia edicitur apud illos meditandum 
atque celebrandum semper sacramentum comiti , id est 
feminae, adhaerendi; aliequin degenerem nee legitimum ueri- 
tatis, qui deuersatus in mundo non amauerit feminam nee 15 
se ei iunxerit. et quid facient spadones, quos uidemus apud 
illos? 

31. Superest de consummatione et dispensatione mercedis. 
ubi Achamoth totam massam seminis sui presserit, dein 
colligere in horreum coeperit, fuel] turn ad molas delatum 20 



916] cf. Iren. I 6, 4. 17207, 10] cf. Iren. I 7, 1. 

4 norimus PMFR 1 , amoribus R ?> uulgo Theletum scripsi: pbiletum 
PMFR 1 , Theleti R^ uulgo quia norimus Theletum iniellege: quia, 
secundum leges naturae orti sumus; per ironiam alluditur ad Sopliiam sine 
masculo matron cf. 188, 8 11. (Eng) deputamur .R 3 , deputatur PMFR 1 , 
deputatum M (m. 2) 5 mater illorum id e&t Achamoth, magis uidelicct 
digna, quae abortui deputetur uae si J? 3 , quasi PMFR 1 6 aliquo 
E^ } aliquot PMR*, aliquod F obtorpuerirn-us R. obtortuerimus MF, 
obtortueribus P (corr. R) 9 de F, et de PM uulgo 10 blandiente 
R*, blandiuntur PMFR 1 11 profecit R*, proficit PMFR 1 12 gratia 
edicitur Oehlerus: gratiae dicitur PMF 14 feminae JS 3 , semini PMFR* 
adhaerendi scripsi: adhaerendum PMFR 1 , adhaerendo JK 3 uulgo 19 ubi 
JS 3 , subito PMFR 1 massam PMFR 1 , messem R* uulgo presserit PMF 
(premere = ausdrqschen, cf. uina, mella premere), messerit Eng, per- 
fecerit Oehlerus 20 uel seclusi turn scripsi: cum PMF 



IIII. Aduersus Valentinianos 3032. 207 

et defarinatum in consparsionis alutacia absconderit, donee 
totum confrequentetur, tune consummatio urgebit. igitur impri 
mis ipsa Achamoth de regione medietatis, de tabulate secundo 
in suinmum transferetur. restitutam Pleromati statim excipit 
5 compacticius ille Soter, sponsus scilicet, {et) ambo coniugium 
nouum fient, hoc erit in scripturis sponsus (et sponsa) et 
sponsalis Pleroma. credas eriim, ubi de loco in locum transmigra 
te, leges quoque lulias interuenire. sicut ex scaena et Demi- 
urgus tune deHebdomade caelesti in superiora mutabit, in uacuum 

10 iam caenaculum matris, sciens iam, nee uidens illam. nam si 
ita erat, semper ignorare maluisset. 

32. Humana uero gens in hoc exitus ibit: choicae et mate- 
rialis notae totum (in) interitum, quia omnis caro foenum. 
et anima mortalis apud illos, nisi quae salutem fide i mien erit. 

15 iustorum animae, id est nostrae, ad Demiurgum in medietatis 
receptacula transmittentur, agimus gratias, content! erimus 
cum deo nostro deputari qua census animalis nihil in Plero- 
matis palatium admittitur, nisi spiritale examen Valentini. illic 
itaque primo despoliabuntur homines ipsi, id est interiores, - 

12-18J cf. Iren. I. 7, 1. 13J Es. 40, G. 19] cf. Col. 3, 9. 

1 alutacia scripsi (saccos alutacios intellego, cf. luuen. 14, 282): salu- 
tatia PMR 1 , salutas F, aluearia R,-* uulgo 2 confrequentetur (id est 
colligatur) PMFH 1 , confermentetur R 3 uulgo tune igitur consummatio 
urgebit. imprimis fort. 3 medietatis R, meditatis PMF 4 transferetur 
PMFR 1 , transiertur _R 3 uulgo post transferetur grauius distinxi re 
stitutam scripsi: restituta PMF Pleromati scripsi: pleromatio PMFR 1 , 
pleromati et R* uulgo excipiet fort. 5 compacticius JS 3 (cf. Irenaei 
TOV % uavTtuv fcfovoTa) : comparcinus PMFR 1 et add. Eng 6 fient 
H, fiet PMF hoc Eng: hie PMF et sponsa add. Eng (cf. Irenae- 
um I. c.: TO o TO slvai vufxeiov xa\ vujjLcprjv) 8 ex scaena scripsi: et 
cainan PMF. et scenam Oehlerus et demiurgus PM, demiurgus F 
9 mutabit (sensu inlransitiuo) R*, mutauit PMFE [ 10 sciens iam ^ 3 , 
scientiam PMFR 1 11 maluisset FR, maluissent PM 13 <in)> interitum 
scripsi: interitum PMF, <interit> interitum Oehlerus 16 parenthesin 
indicauit Eng 17 census animalis nihil scripsi: census nihil animale 
PMF, census nihil auimalis Eng 19 despoliabuntur scripsi: despoli- 
antur PM F 



208 Quinti Septiini Plorentis Tertulliani 

despoliari autem est deponere animas, quibus induti uide- 
bantur easque demiurgo suo reddent, [quas ab eo auerterant] 
ipsi autem spiritus in totum fient intellectuales, neque detentui 
neque conspectui obnoxii, atque ita inuisibiliter in Pleroma 
recipientur. furtim, si ita est. quid deinde? angelis distribuentur, 5 
satellitibus Soteris. in filios putas? non unus. sed in adpari- 
tores ? ne istud quidem. sed in imagines? utinam uel hoc! 
in quid ergo, si non pudet dicere? in sponsas. tune illi 
Sabinas raptas inter se de matrimoniis ludent. haec erit 
spiritalimn mevces, hoc praemium credendi. fabulae tales 10 
utiles, ut Marcus aut Gaius, in hac came barbatus et in 
hac anima seuerus maritus pater auus proauus, certe quod 
sufficit masculus, in nymphone Pleromatis ab angelo tacendo 
iam dixi, et forsitan pariat aliquem Onesimum Aeonem. his 
nuptiis recte deducendis pro face et flammeo tune, credo, ille is 
ignis arcanus erumpet et, uniuersam substantiam depopulatus, 
ipse quoque decineratis omnibus in nihilum finietur, et nulla 
iam fabula. sed ne ego temerarius, qui tantum sacramentum 
etiam inludendo prodiderim. uerendum mihi est, ne Achamoth, 
quae se nee filio agnitam uoluit, insaniat, ne Theletus ira- 20 
scatur, ne Fortunata acerbetur. et tamen homo sum Demiurgi; 
illuc habeo deuertere post exces-sum, ubi omnino non nubitur, 

14] cf. Phil. 10. 

1 autem est R, est autem PMF 2 demiurgo =factori; suo sdl. ani- 
marum quas ab eo auerterant seclusi 3 detentui M (m. 2) R, detenui 
PMF 5 recipientur .R 3 , recipiuntur PMFR 1 quid om. F 6 filios jR 3 , 
filio PMFR 1 non unus scripsi: non unius F, non PMuulgo adparitores 
R*, adparatoris PMFR 1 7 imagines JR 3 , imaginis PMFR 1 hoc. in quid 
-R 3 , hoc, inquit PMFR 1 8 ergo JR 3 , erro PMFR 1 pudet R 3 , putet 
PMFR 1 sponsas .R 3 , sponsa est PMFR 1 9 inter se de matrimoniis (id 
est dc coniugibus) PMFR 1 , iure matrimonii R^uulgo ludent scripsi: 
laudent PMFR 1 , plaudent jR 3 , claudent Oehlerus 11 et Gaius F in 
hac carne lun: in hanc camera PMF in hac anima lun: haec anima 
PMFR 1 , haec omnia W reliqui 13 nymphone J2 3 , symphone PMFR 1 
14 pariat scripsi: parias PMF Onesimum PMF, nouissiraum Lat, 
unum et tricesimum Oehlerus (in notis) 16 erumpet P, erumpit MF 
21 Fortunata Pam: fortuna PMF 22 post excessum ubi scripsi: ubi 
post excessum PMF nubitur Rig: obnubitur PMF 



IIII. Aduersus Valentinianos 3234. 209 

ubi superindui potius quam despoliari (habeo,) ubi, etsi despo- 
lior, sexui meo deputor, angelis non angelus, non angela. 
nemo mihi quicquam faciet, quern et tune masculum inuenient. 

33. Producam denique uelut epicitharisma post fabulara 
5 tantara etiam ilia quae, ne ordini obstreperent et lectoris 

intentionem interiectione dispargerent, hunc rnalui in locum 
distulisse, aliter atque aliter commendata ab emendatoribus 
Ptolomaei. extiterunt enim de schola ipsius discipuli super 
magistrum, qui duplex coniugium Bytho suo adfingerent: 

10 Cogitationem et Voluntatem. una enim satis non erat Oogi- 
tatio, qua nihil producere potuisset. ex duabus facillime pro- 
latum secundum coniugium Monogenem (et) Veritatem, ad ima- 
ginem quidem Cogitationis feminam Veritatem, ad imaginem 
Voluntatis marem Monogenem. uoluntatis enim uis, ut quae 

15 effectum praestat cogitationi, uirilitatis obtinet censum. 

34. Pudiciores alii, honorem diuinitatis recordati, ut etiam 
unius coniugis dedecus ab eo auellerent, maluerunt nullum 
Bytho sexum deputare, et fortasse hoc deum , non c hic dens 
neutro genere pronuntiant. alii contra magis et masculum et 

20 feminam dicunt, ne apud solos Lunenses Hermaphroditum 
existimet annalium commentator Fenestella. 



1] cf. II Cor. 5, 4. 2. 914] cf. Iren. I 12, 1. 8J cf. Matth. 
10. 24. 

1 potius .R 3 , potuit PMFRi habeo addidi 2 angelis non angelus, 
non angela, id est inter angelos nee angelus nee angela putabor 
3 mihi om. F et tune PMF, nee tune Oehlerus 8 tholomaei PMF 
9 bythio PMF 11 facillime prolatum PMFR\ facillimo prolatu R A 
uulgo 12 secundum coniugium Eng (Ircnaeus: xara aoCoyi av): primum 
coniugium PMF Monogenem et JS 3 , monogenes PMFR 1 imaginern 
J2 3 , imagines PMF R 1 14 marem monogenem. uoluntatis om. F uo 
luntatis J2 3 , uoluntas PMR 1 uis, ut quae R 3 , uisa utique PMFR 1 
15 uirilitatis scripsi: ueritatis PMFR 1 , maris JS 3 uulgo 17 coniugis 
PM, coniugiis _F, coniugii Pam 18 ut lun deum JR 3 , dominum 
PMFR 1 19 pronuntiant JPJR 3 , pronuntient PMR 1 20 Hermaphrodi 
tum R, herma par oditum PMF 21 existimet R, existiment PMF 

XXXXVII. Tert. III. 14 



210 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

35. Sunt, qui nee principatum Bytho defendant, sed postu- 
matuffl. ogdoadem ante omnia praemittentes, ex tetrade quidem 
et ipsam sed aliis uomiuibus deriuatam. pvimo euirn eonsti- 
tuunt Proarchen, secundo Anennoeton, tertio Arrheton. quarto 
Aoraton. ex Proarche itaque processisse primo et quinto loco 5 
Archen. ex Anennoeto secundo et sexto loco Acatalepton, ex 
Arrheto tertio et septirno loco Anonomaston, ex lauisibili 
quarto et octauo loco Agenneton. hoc quae ratio disponat, 
ut singula binis locis et quidem tain intercisis nascantur, 
malo ignorare quam discere. quid enirn recti habent quae tarn 10 
peruerse proferuntur? 

36. Quarito meliores qui totuin hoc taedium de inedio 
amoliti nullum Aeonem uoluerunt alium ex alio per gradus 
reuera Gemonios structum, sed mappa, quod aiunt, inissa 
serael octoiugem istam ex Propatore et Ennoea eius excusam. is 
ex ipso denique rerum mot a nornina gerunt. curn, 1 inquiunt, 
cogitauit proferre, hoc Pater dictus est. cum protulit, quia 
uero protulit, hoc Veritas appellata est. cum semetipsurn 
uoluit probari, hoc Homo pronuntiatus est. quos autem prae- 
cogitauit cum protulit, tune Ecclesia nuncupata est. sonuit 20 
Homo Sermonem, ethic est primogenitus filius etSermoni 
accessit Vita, et ogdoas prima conclusa est. sed hoc taedium 
pusillum. 

37. Accipe alia ingenia, cicuri iam anima, insignioris apud 
eos magistri, qui ex pontifical! sua auctoritate in hunc modum 25 

1_8] c f. Ireri. I 11, 5. 16 22J cf. Iron. I 12, 3. 

1 sunt, qui E \ sunt, inquit, qui PIfF.fi 1 3 sed Pain: sed et PMF 
4 secandoFfi, secunduinPlf 6 Archen loco om. F 14 Gemonios JS 3 . 
gemonio PMFM* 15 ex Propatore et scripsi (secutus Irenaeuni): et ex 
parte PJOjR 1 , ex patre et Itfuulgo excusarn Eny: ex causa Plffi 1 , 
ex causam F, exciusam J? 3 16 rerum PMjF.fi 1 , eius J&uulgo 18 uero 
PMFR 1 , uera .E 3 uulgo hoc Eng: hinc PMF 19 hoc Eng: hie PMF 
20 time cum protulit fort. 21 parenthesin indicauit Eng 23 pusillum 
JR 3 , non pusillum PMFM 1 , omriirjo pusillum Oehlerus 24 cicuri iam 
anima scripsi: cicurianiana PMF, cicuria [inania] Eng, circulatoria 
Oehlerus 25 ex E 3 , et PMFR*- 



IIU. Aduersus Valentinianos 3539. 211 

censuit: est, 1 inquit, ante omnia Proarche, inexcogitabile et 
inenarrabile (et) innominabile, qiiod ego nomino Monoteta. cum 
hac erat alia uirtus. quam et ipsam appello Henoteta. Monotes 
et Henotes, id est Solitas et Unitas, cum unum essent, protule- 

5 runt, non proferentes, initium omnium intellectuale innascibile 
inuisibile, quod sermo (Monada) uocauit. huic adest consubstan- 
tiua uirtus, quam appellat Unionem. hae igitur uirtutes: 
Solitas Unitas (Singularitas) Unio ceteras prolationes Aeonum 
propagarunt. o differentia! mutetur Unio et Unitas et Singula- 

10 ritas [et suum] et Solitas, quaqua designaueris: unum est. 

38. Humanior iam Secundus, ut breuior, ogdoadem in duas 
tetradas diuidens, in dexteram et sinistram, in lumen et tene- 
bras, tantum quod desultricem et defectricem illam uirttitem 
non uult ab aliouo deducere Aeonum, sed a fructibus f do 

is substantia ueniant. 

39. De ipso iam domino lesu quanta diuersitas scinditur! 
hi ex omnium Aeonum flosculis eum construunt; illi ex solis 
dec-em constitisse contendunt, quos Sermo et Vita protulerunt, 
unde et in ipsum Sermonis et Vitae concurrerint tituli; isti 

20 ex duodecim potius, ex Hominis et Ecclesiae fetu, ideoque 
Filium Hominis auite pronuntiatum; alii (a) Christo et Spiritu 
Sancto. constabiliendae uniuersitati prouisis, confictum et inde 
paternae appellationis heredem. sunt, qui Filium Hominis (non) 

19] cf. Iren. I 11, 3. 1115] cf. Jren. I 11, 2. 17212, 2] cf. 
Iren. I 12, 4. 

2 et add. R* 5 proferentes J5 3 , praeferentes PMFR 1 6 Monada add. R* 
(ex Irenaeo) consubstantiua .R 3 , cum substantia PMJER 1 1 Unionem 
scripsi: unio PMF 8 Singularitas add. -R 3 (ex Irenaeo) Aeonum 
^ 3 , eorum PMFR 1 9 et Singularitas PMFR 1 , Singularitas R 3 uulgo 
10 et suum seclusi (dittograpliia ortum uidetur ex eo quod sequitur 
unum est); est summa Oehlerus quaqua scripsi: quamquam PMF 

12 tenebras; tantum Oehlerus 15 ueniant PMF, uenientibus Pam; 
non sequor, quia nee ex Irenaeo hie deficiente nee ex interprete nee 
ex Epiphanio emendandi rationem accipio 19 unde scripsi: inde 
PMF tituli Oehlerus: occuli PMFR 1 , flosculi R* 21 auite PMF 
(= nach dem Grofivater), aiunt Rig alii a .R 3 , alii PMFR 1 22 inde 
scripsi: in se PMFR 1 , hire W uulgo 23 non addidi 

14* 



212 Q- S. Fl. Tertulliani IIII. Adu. Valentinianos 89. 

aliunde conceperint dicendum, quam quia ipsum Patrem pro 
magno nominis sacramento Hominem appellasse {se) praesumpse- 
rint. et quid amplius speres de eius del fide, cui nomine adae- 
quaris? talia ingenia superfraticant apud illos ex materni seminis 
redundantia. atque ita inolescentes doctrinae Valentinianorum 5 
in siluas iam exoleuerunt Gnosticorum. 

1 quam quia scripsi: quaraquam PMF, quoniam lun 2 se add. Eng 
3 et scripsi: ut PMF nomine scripsi: nunc PMF adaequaris. 
talia uulgo 4 superfruticant R, superfractificant PMF 5 inolescentes 
Lat: insolescentes PMF ADVEKSUS VALENTINIANOS EXPLICIT 
PM, Explicit liber aduersus Valentinianos F 



V. 
ADVERSUS OMNES HAERESES. 

1 -Quorum haereticorum, ut plura praetereara, pauca per- 
stringam. taceo enim ludaismi haereticos, Dositheum inquam 
5 Samaritanum, qui primus ausus est prophetas quasi non in 
spiritu sancto locutos repudiare, taceo Saducaeos, qui ex 
huius erroris radice surgentes ausi sunt ad hanc haeresim 
etiam resurrectionem carnis negare, praetermitto Pharisaeos, 
qui additamenta quaedam legi adstruendo a ludaeis diuisi 

10 sunt, unde etiam hoc accipere ipsum quod habent nomen 
digni fuerunt, cum his etiam Herodianos, qui Christum Hero- 
dem esse dixerunt: ad eos me conuerto, qui ex euangelio 
haeretici esse uoluerunt. ex quibus est primus omnium Simon 
Magus, qui in Actis Apostolorum condignam memit ab apo- 

15 stolo Petro iustamque sententiam. hie ausus est summam se 
dicere uirtutem, id est summum deum, mundum autem ab 
angelis suis institutum. ad daemonem se oberrantem, qui 
esset sapientia, descendisse quaerendum. apud ludaeos se 

13214, 1] cf. Iren. I 23, 13. 14] cf. Act. 8, 2023. 

2 aduersus omnes haereses incipit feliciter F, incipit aduersus omnes 
haereticos N, deest titulus in P (add. m. recentissima: aduersus omnes 
haereses seu potius de haeresibus liber)- annexuit liunc libellum libro de 
praescriptione haereticorum editio Ganyneiana, separauit denuo Rigaltiana 
suppressa inscriptione 3 Quorum NF, Duorum P (sed litteram D addidit 
rubrator; minusculapraescripta erat litt. q) perstringam P, praestringaru 
NF 7 surgentes NP (e alt. ex i a m. 1), surgentis F 9 additamenta 
PN, adimendo F legi Pam: legis PNF adstruendo a NJR, astruenda 
P (corr. .R), astruenda a F 12 ex om. F 15 summam om. F 16 uir 
tutem PF, sententiam N 17 ad daemonem Oehlerus: a daemone PF, 
ac daemone N oberrantem Eng: oberrante PN, errante F, errantem 
Oehlerus 18 etiam sapientiam F discendi se PR 1 



214 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

in pliantasmate del non passum, sed esse quasi passum. post 
hunc Menander (extitit.) discipulus ipsius, simiiiter magus, 
eadem dicens quae Simon ipse, [quicquid se Simon dixerat, 
hoc se Menander esse dicebat,] negans habere posse quemquam 
salutem, nisi in nomine suo baptizatus fuisset. secutus est 
post haec et Saturninus, et hie simiiiter dicens innoscibilem 
Virtutem, id est deum, in summis et infinitis illis partibus 
et in superioribus manere, longe autem distanter [et] ab hoc 
angelos inferiores mundum fecisse. et quia splendor quidam 
luminis desursum in inferioribus refulsisset, ad similitudinem 10 
illius luminis angelos hominem instituere curasse. hunc super 
terram iacuisse reptantem; cuius lumen illud, id est uirtutem 
illam superiorem, propter misericordiam scintiilam *&% sal- 
uam esse, cetera hominis perire; Christum in substantia cor- 
poris non fuisse et phantasmate tantum quasi passum fuisse; is 
resurrectionern carnis nullo modo futuram esse. postea Basi- 
lides haereticus erupit. hie esse dicit summum deum, nomine 
Abraxan, ex quo mentem creatam, quam Graece VODV appellat; 
inde uerbum. ex illo prouidentiam, (ex prouidentia) uirtutem 
et sapientiam, ex ipsis inde principatus et potestates et 20 
angelos facto s, deinde infmitas angeloriim editiones et pro- 
bolas; ab istis angelis trecentos sexaginta quinque caelos 

15] cf. Iren. I 23, 5. 516] cf. Iren. I 24, 12. 16215, 16] 
cf. Iren. I 24, 37. 

1 fantasmate JP, fantasmaten P (del. litt. n jR) IV non om. F sed 
passum om. F 2 extitit addidi 3 sirrion ipse N, simoni ipse P (i 
del. E}, simonis aeque F quicquid dicebat seclusi 6 innoscibilera 
lun: innascibilem PKF 1 et infinitis illis N, et illis infinitis PF 8 di 
stanter JV, distantur PF, distantes R uulgo et del. E 9 inferiores PNF, 
inferiorem Urs 10 defusum F 11 angelos curasse PJVJF, del. angelos Urs 
12 cui Eng id est uirtutem scripsi: et uirtutem PNF 13 lacunam 
signaui: ex Irenaeo haec supplco: <uitae emisisse, quae erexerit hominem. 
propterea post mortem hanc scintillam>, uitae inmisisse. hanc scintiilam 
mauult suppleri Eng 14 cetera 5 3 , ceterani PNFR^ substantial^ F 
15 fantasmata F 17 dicat F 18 Abraxan ex Pam: abraxaen P, 
abraxen NF vouv R, nus P (corr. R) N, nunc F 19 ex prouidentia 
ex Irenaeo add. Pam 21 infirmitas F 



V. Aduersus Omnes Haereses 1. 215 

institutes et mundum in honorera Abraxae, cuiua nomen huiic 
in se habeat numerum computatum. in ultimis quidem angelis, 
qui et hunc fecerunt. mundum, nouissimum ponit ludaeorum 
deum. id est deum legis et prophetarum, quern deum negat, 
5 sed angelum dicit; huic sortito obtigisse semen Abrahae, 
atque ideo hunc de terra Aegypti filios Israhel in terram 
Chanaan transtulisse; hunc turbulentiorem prae ceteris angelis 
atque ideo et seditiones frequenter fit. belia concutere, sed et 
humanum sanguinem fundere; Christum autem, non ab hoc, 

10 qui fecerit mundum, sed ab illo Abraxa missum, uenisse in 
phantasmate, sine substantia carnis fuisse; hunc passum apud 
ludaeos non esse, sed nice ipsius Simonem crucifixum esse; 
unde nee in eum credendum esse, qui sit crucifixus, ne qnis 
confiteatur in Simonem credidisse. martyria negat esse facienda. 

in carnis resurrectionem grauiter impugnat, negans salutem corpo- 
ribus repromissam. alter haereticus Nicolaus emersit. hie de 
septem diaconibus. qui in Actis Apostoiorum adlecti sunt, fuit. 
hie dicit tenebras in concupiscentia luminis et quidem foeda 
et obseoena fuisse; ex hac pennixtione pudor est dicere quae 

20 foetida et inmunda, sunt et cetera obseoena. aeones enirn refert 
quosdam turpitudinis natos et complexus et permixtiones exe- 
crabiles obscoenasque coniuncturas. et quaedam ex ipsis adhuc 
turpiora. natos praeterea daemones et deos et spiritus septem, 
et alia satis sacrilega pariter et foeda, quae referre erube- 

25 scimus et iam praeterimus. satis est nobis, quod totam istam 
haeresim Nicolaitarum Apocalypsis domini grauissima senten- 

16216, 2] cf. Iren. I 26, 3. 17] cf. Act. 6, 5. 
1 mundus F honorem lun: honore PNF Abraxae JR 3 , abranxat PJS 1 , 
abraxat -Njf" 3 qui et scripsi: et qui PNF 6 de terra Aegypti NGel, de 
terra ex Aegypto PJPIB 1 , de terra Aegypto R* in terram E y , in terra PNFE 1 
S et (tertium) om. N 11 phantasmata F hunc passum om. F apud 
iudaeos PN, a iudaeis F 16 repromissum P (corr. R) 17 diaconibus 
iyP (corr. R -is ex -ibus), diaconis EFuulgo 18 concupiscentia R-\ 
concupiscentiam PNFR 1 et quidem 72 3 , sed quidem PNFR* 20 aeo 
nes Rig (ex Epiplian. adu. haer. XXV, 6): omnes PNF 21 complexus 
PN, conplexos F 22 obscoenasque coniuncturas scripsi: obscoenasque 
coniunctas PNF, obscoenosque conixinctus Oehlerus 24 sacrilegia N 



216 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tiae auctoritate damnauit dicendo: hoc tenes, quia odisti 
doctrinam Nicolaitarura, quam et ego odi. 

2. Accesserunt his haeretici etiam illi, qui Ophitae nuncu- 
pantur. nam serpentem magnificant in tantum, ut ilium etiam 
ipsi Christo praeferant. ipse enim, inquiunt, scientiae nobis 5 
boni et mali originem dedit. huius animaduertens potentiam 
et maiestatem Moyses, inquiunt, aereum posuit serpentem, et 
quicumque ipsum aspexerunt, sanitatem consecuti sunt. ipse, 
aiunt, praeterea Christus in euangelio suo imitatur serpentis 
ipsius sacram potestatem dicendo: et sicut Moyses exal- 10 
tauit serpentem in deserto, ita exaltari oportet 
f ilium ho minis. 1 ipsum introducunt ad benedicenda eucha- 
ristia sua. sed tota istius erroris et scaena et doctrina inde 
fluxit: dicunt enim de illo summo primario Aeone complures 
alios Aeones extitisse inferiores, omnibus tamen istis Aeonem is 
autestare, cuius sit nomen laldabaoth. hunc autem conceptum 
esse ex altero Aeone Aeonibus inferioribus permixto, seque 
postea cum in superiora uoluisset eniti, grauitate materiae 
permixta sibi non potuisse ad superna peruenire; in medietate 
relictum extendisse totum et fecisse sic caelum. laldabaoth 20 
tamen inferius descendisso et fecisse sibi filios septem; quern 
occlusisse superiora dilatatione, ut, quia angeli, quae superiora 
essent, scire non possent, ipsum solum deum putarent. uirtutes 
igitur illas et angelos inferiores hominem fecisse, et quia ab 
infirmioribus et mediocribus uirtutibus institutus esset, quasi 25 

1] Apor. 2, 6. 13-217, 4] cf. Iren. I 30, 56. 10] loh. 3, 14. 

1 hoc tenes quia scripsi: quia hoc tenes PNF 2 odi JV, odii PF 
3 ofite F, ossite N 5 ipsi enirn F sciente uobis F 6 huius PF, huius 
autem N 8 aspexerint F ipse JR 3 , ipsi PNFR 1 10 dicendo NFR*, 
docendo PR 1 exaltauit moyses N 12 eucharistia = euyaptateca 
13 et bis om. F 15 inferiore omnibus turn istis F 16 antestare om. F 

17 anonibus R*, a quibus PNFR 1 inferioribus permixto R, insertoribus 
pefmixtos F, insertoribus permixtus PN seque P, se quae JV, quae F 

18 eniti PN, empta F grauitate P, grauitatem NF 19 superna PN, 
superiora F 20 extendisse \se> jR 3 uulgo et fecisse Lat: effecisse 
PNF ialdabatohP 21 sibi s. u. P 22 dilatione NF 25 infirmibus F 



V. Aduersus Oranes Haereses 12. 217 

uermem iacuisse reptantem; ilium uero Aeonem, ex quo lalda- 
baoth processisset, inuidia commotum scintillam quandam ia- 
centi homini inmisisse, qua excitatus per prudentiam saperet 
et intellegere posset superiora. sic rursum laldabaoth istum 
5 in indignationem conuersum ex semetipso edidisse uirtutem 
et similitudinem serpentis, et hanc fuisse uirtutem in paradiso, 
id est istum fuisse serpentem, cui Eua quasi filio deo credi- 
derat. decerpsit,* inquiunt, ( de fructu arboris, atque ideo generi 
humano scientiam bonorum et malorum contribuit. Christum 

10 autem non in substantia carnis fuisse; salutem carnis speran- 
dam omnino non esse. nee non etiam erupit alia quoque 
haeresis, quae dicitur Cainaeorum. et ipsi enini magnificant 
Cain, quasi ex quadam potenti uirtute conceptum, quae ope- 
rata sit in ipso. nam Abel ex inferiore uirtute conceptum 

15 procreatum et ideo inferiorem repertum. hi qui hoc adserunt, 
etiam ludam proditorem defendunt, admirabilem ilium et 
magnum esse memorarites propter utilitates, quas humano 
generi contulisse iactatur. quidam enim ipsorum gratiarurn 
actionemludae propter hanc causam reddendam putant animad- 

w uertens enim , inquiunt, c ludas, quod Christus uellet ueritatem 
subuertere, tradidit ilium, ne subuerti ueritas posset. 1 et alii 
sic contra disputant et dicunt: quia potestates huius mundi 
nolebant pati Christum, ne humano generi per mortem ipsius 
salus pararetur, saluti consulens generis humani tradidit Chri- 

25 stum, ut salus, quae irapediebatur per uirtutes, quae obsiste- 
bant, ne pateretur Christus, impediri omnino non posset et 

49] cf. Iren. I 30, 7. 1118] cf. Iren. I 31, 1. 

2 processisset inuidia PN, sedere in iudicio F 4 istum in PN, 
istam F 5 conuersus F 1 crediderit fort. 10 substantia R, substan- 
tiam PNF 12 Caineorum JS 3 , chaldaeorum PNFR 1 13 quodam 
F potentis F 15 inferiorem R 3 , inferiore PFR 1 , in inferiore N hoc 
om. F 16 defendunt proditorem F 19 animaduertentes F 21 posset 
JR, possit PNF 22 dicaut F huius Pam: haec PNF, hae E 
23 uolebant NF ipsius PN, ipse F 24 pararetur PJV, pareretur 
F generis humani PN, generi humano F 25 qui (alt. loco) F 



218 Quinti Septimi J lorentis Tertulliani 

ideo per passionem Christ! non posset salus human! generis 
retardari. seel et ilia haeresis processit, quae dicitur Sethoita- 
rum. huius peruersitatis docirina haec est: duos homines ab 
angelis constitutes, Cain et Abel, propter hos magnas inter 
angelos coircentiones et discordias extitisse. ob hanc causam 5 
illam uirtutera, quae super omnes uirtutes esset, quam matrem 
pronuntiant, dum Abel interfectum dicerent. uoiuisse concipi 
et nasci hunc Seth loco Abelis. ut euacuarentur angeli illi, 
qui duos priores illos homines condidissent, dura hoc semen 
mundum or! bur et nascitur. permixtiones enim dicunt ange- 10 
lorum et hominum iniquas fuisse, ob quam causam illam 
uirtutem, quam. sicut diximus, pronuntiant matrem, ad uindic- 
tam etiam cataclysmum inducere, ut et illud permixtionis 
semen tollerefcur et hoc solum semen, quod esset purum, 
integrum custodiretur. sed enim illos, qui seminis illos piioris is 
instituissent, occulte et latenter et ignorante ilia matre uirtute 
cum illis occo animabus in arcam misisse etiam semen Cham, 
quo semen malitiae non periret, sed cum ceteris conseruatum 
et post cataclysmum terris redditum exempio ceterorum excre- 
sceret et effunderetur et to cum orbem et impleret et occuparet. 20 
de Christo autera sic sentiunt, ut dicant ilium tantummodo 
Seth et pro ipso Seth Christum fuisse. 

3. Carpocrates praeterea hanc tulit sectain: unam esse 

222] cf. Epiph. adu. haer. 39, 2. 3. 23219, 20] cf. Iren. I 
25, 1. 2. et Epiph. 27, 1. 2. 4. 

2 Sethoitarnm II, sedtoitarum 2f F, set tortarum P 4 magnos F 
1 interfectum PF, interfecto ^V dicerent R, dicer F, om. P (add. dicerent 
s. u. E ex, Hirsaugiens i) N, audiret siue uideret (Eng) fort, (cf. Epiph. I. c. : 
yvooaa STC ftTcextavtat "A^eX) uoiuisse F, uoluisset P, uoiuisset seth N 
8 sed (com E) loco P 10 oritur E. moritnr PJV, mortem F 12 pro 
nuntiant NR, pronnntiatP (corr.E) F 15 qui seminis NR 3 , quo seminis 
PJi 1 , quos mines! 7 prioris P, priores NF 16 ignoranter illam matrem 
uirtutem F 17 cum illis om. F cham NFR, cha P (corr. R) 18 quo 
PN, id est F conseruata P (corr. R) N 19 redditum NJR, reddito 
F, reduto P (corr. R in reddito) 21 ilium dicant F 22 Seth NGR\ 
sed P (corr. R) F et pro ipso (id est: pro Christo] PN, pro ipsum 
F Seth Christum fuisse scripsi: seth ipsum fuisse PN, sedit fuisset F 



V. Aduersus Oranes Haereses 2 4. 219 

dicit uirtutem in superioribus principalem. ex hac prolatos 
angelos atque uirtutes, quos distantes ionge a superioribus 
[uirtutuin] miindum istum in inferioribus partibus condidisse; 
Christum non ex uirgine Maria natum, sed ex semine Joseph 

5 hominem tantummodo genitum, sane prae ceteris iustitiae 
cultu, uitae integritate meliorera. hunc apud ludaeos passnm. 
solam animam ipsius in caelo receptara, eo quod et infirmior 
et robustior ceteris fuerit: ex quo colligi retenta anima- 
rum sola salute nullas corporis resurrectiones. post hunc 

10 Cerinthus haereticus erupit. similia docens. nam et ipse mundum 
institutum esse ab angelis dicit: Christum ex semine loseph 
natum proponit, hominem ilium tantummodo sine diuinitate 
contendens, ipsam quoque legam ab angelis datarn perhibens, 
Itidaeorum deum non dominum, sed angelum promens. hums 

15 successor Ebion fuit, Cerintho non in omni parte consentiens. 
quod a deo dicat mundum, non ab angelis factum. et quia 
scriptum sit: nemo discipulus super magistrum. nee 
seruus super dominum, ### legem esse proponit, scilicet 
ad excludendum euangelium et uindicandum ludaismum. 

20 4. Valentinus autem haereticus multas introduxit fabulas. has 
ego circumcidens breuiter expediam. introducit enim Pleroma et 



914] cf. Iren. I 26, 1. 1419] cf. Iren. I 26, 2. 17] Matth. 
10, 24. 20220, 8] cf. Iren. I 1, 1. et I 11. 1. 

1 esse dicit Nil, esse discit P, dicit esse F 3 uirtutum seclusi, uir- 
tutibus GR3 condidisse PN, conturaeliis F 5 homine F 6 cultu, 
uitae GR 3 , cultu iustiae N, cultu P (in mg. uitae add. JR), uitae F in- 
tegritatem F 7 receptam PJV, rectam F infirmior PNF, firmior R uulgo 
8 ceteris Gel: ex ceteris PNF ex quo fi 3 , et quo PNFR 1 colligi 
Eng: colligeret PN, colligere F, colligere est lun retenta scripsi: 
tentata P, temptata JV, temptatam F, retentata Oehlerus 9 solam 
salutem F nullas jR 3 , multas PNFR 1 resurrectionem F 10 Ce 
rinthus .R 3 , corinthus PNFR 1 prorupit N 11 angelis Eng: illis P^V^ 
15 Cerintho E 3 , corintho PNFR 1 non om.J? 16 a deo PN, ab eo 
F 18 lacunam signaui: magistrum hunc ac dominum desidero esse 
PNFR 1 , etiam R 3 uulgo 21 circumcidens Rhng: circumdicens PNF, 
circumducens B 3 Pleroma et JS 3 , pleromate PNR 1 , pleromata F 



220 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Aeones triginta; exponit autem hos per synzygias, id est coniuga- 
tiones quasdam. nam dicit in primis esse Bython et Silentiura, 
ex his processisse Mentem et Veritatem, ex quibus erupisse 
Verbum et Vitam, de quibus rursum creatum Hominem et 
Ecclesiam. sed enim ex eis quoque processisse duodecim 5 
Aeonas; de Sermone autem et Vita Aeonas alios decem. hanc 
esse Aeonum triacontada, quae sit in Pleromate, ex ogdoade et 
decade ac duodecade. tricesimum autem Aeonem Bython ilium 
uidere uoluisse et ad uidendum ilium ausum esse in superiora 
conscendere, et quoniam ad magnitudinem ipsius uidendam 10 
capax non fuerit, in defectione fuisse et paene dissolutum esse, 
nisi, qui missus esset ad constabiliendum ilium ille, quem 
appellat Horon , confirmasset ilium dicto lao pronun- 
tiato. istum autem Aeonem in defectione factum, Achamoth, 
dicit in passionibus desiderii quibusdam fuisse et ex 15 
passionibus materias edidisse. expauit enim , inquit, et exti- 
muit et contristatus est et ex his passionibus concepit et 
edidit. [hinc fecit caelum et terram et mare et omnia, quae- 
cumque sunt in eis.] ob quam causam omnia infirma esse et 
fragilia et caduca et mortalia, [quaecumque sunt ab ipso 20 
facta] quoniam quidem ipse fuerit de defectione conceptus 
atque prolatus. Horon tamen instituisse istum mundum ex 
his materiis, qtias Achamoth uel pauendo uel timendo uel 

816] cf. Iren. I 2, 2. 1922] cf. "Iren. I 2, 4. 22-221, 4] cf. 
Iren. I 4, 2. 

1 synzygias P, sizingias N, stingias F 2 nam PN, nunc F 3 pro 
cessisse semen mentem PNF, del. semen Ciacconius 5 eis PN, his F 
6 hanc Pdm: haec PN, **et F 7 sit F et Hirsaugiensis teste Rhenano, 
sint PN 8 duo et decade N aeonem ad biton F 10 uidendum F 
11 fuerit scripsi: fuit PNF 12 qui P, quia NF missus esset Eng-:- 
misisset PN, missis F ille Horon spurium iudicat Eng 13 horon 
PN, honor F lao Paw: hoc PNF pronuntiatio NF 14 istum 
autem NR*, appellat istum autem P, appellat autem istum F defec 
tione Eng: defectionem PNF 18 hinc in eis seclusi hinc PN, 
hunc F 20 quaecumque facta seclusi 21 de defectione Oehlerus: 
deceptatione PNFR^, de aporiatione J? 3 , de temptatione Seal 22 Horon 
scripsi (cf. Iren. 12, 4): hunc PNF 23 timendo <uel aporiando> susp. Eng 



V. AduersusOrnnesHaereses4. 221 

contristando uelfsuadendo praestiterat. nam ex pauore , inquit, 
tenebrae factae sunt, ex timore et ignorantia spiritus nequitiae 
et malignitatis, ex tristitia et lacrimis humida fontium, flumi- 
num materia marisque. Christum autem missum ab illo propa- 
5 tore, qui est Byth os. hunc autem in substantia corporis nostri, 
non fuisse, sed spiritale nescio quod corpus de caelo defe- 
rentem, quasi aquam per fistulam, sic per Mariam uirginem 
transmeasse, nihil inde uel accipientem uel mutuantem. resur- 
rectionem huius carnis negat, sed alterius. legis et pro- 

10 phetarum quaedam probat, quaedam improbat, id est omnia 
improbat, dum quaedam reprobat. euangelium habet etiam 
suum praeter haec nostra. post hunc extiterunt Ptolomaeus et 
Secundus haeretici, qui cum Valentino per omnia consentiunt, 
in illo solo differunt: nam cum Valentinus Aeonas tantum 

IB triginta finxisset, isti addiderunt alios complures; quatuor 
enim primum, deinde alios quatuor adgregauerunt. et quod 
dicit Valentinus Aeonem tricesimum excessisse de Pleromate r 
ut in defectionem, negaut isti: non enim ex ilia triacontada 
fuisse hunc, qui fuerit m defectione propter desiderium 

20 uidendi propatoris. extitit praeterea Heracleon alter haereticus r 
qui cum Valentino paria sentit, sed nouitate quadam pronun- 
tiationis uult uideri alias sentire. introducit enim in primis 

420] cf. Iren. I 7, 2 et Epiph. 31. 7. 20222, 3] cf. Epiplu 
36, 2. Philast. cap. 41. 

1 contristandum F suadendo PNFJR*, sudando R 3 uulgo; mihi omnino 
dbundare uidetur hoc merribrum (cf. 220, 1618}; interpolatum uidetur 
ex Irenaeo I 4, 4. ex pauore PN, exponere F 2 et ignorantia PN, 
ignorantiam F 3 humidam F 5 qui est PN, quern F bythos NR*, 
biton F, bythion P substantiam F 9 huius carnis negat = non 
huius carnis dicit (olim uolui rescribi: sed alterius <dicit.> cf. 215, 5} alte- 
erius legis uulgo (sed cf. Epiphan. I. c. : jx-J] to ooijxa to5to ^vcaiaG^at, aXX 
itepov e auto 3, 8 SY] irvsujjiaTcxov xaXouac) 10 quaedara inprobat P (corr. 
m. 1) 12 praeter haec nostra PN, propter nostra F ptolomeus JP, 
tholomaeus PN 15 finxisset R, fixissetP (corr. M)N, ficus etF 16 quatuor 
Pam: octo PNf 18 triacontada PN, triacontade F 19 defectione Eng: 
defectionem PNF 22 alias PNF, alia R uulgo illud inprimis F 



222 Quinti Septirni Florentis Tertulliani 

illud fuisse quod # pronuntiat, et delude ex ilia monade 
duo, ac deiride reliquos Aeonas. deinde introducit totum 
Valentinum. 

5. Noii defuerunt post hoc Marcus quidam et Colarbasus, 
nouam haeresim ex Graecorum alpliabeto componentes. negant 5 
enim ueritatem sine istis posse litteris iinieniri, immo totam 
plenitudinem et perfectionem ueritatis in istis litteris esse 
dispositam. propter hanc enim causam Christum dixisse: ego 
sum A et fi. denique (in) lesum Christum descendisse, id est 
columbam in lesum uenisse, quae Graeeo nomine cum rcspia- 10 
tspa pronuntietur habere secum hunc numeruin DCCCI. per- 
currunt isti Q, W, X, <I>. Y, T, totum usque ad B, A et 
eomputant ogdoadas et decadas ita, aft erre illoruin omnes 
uanitates lit ineptum sit et otiosum. quod tamen non tantum 
iam uanum, sed etiam periculosum sit: alterum deum fingunt 15 
praeter ereatorem. Christum in substantia negant carnis fuisse, 
negant carnis resurrectionem futuram. 

6. Accedit his Cerdon quidam. hie introducit initia duo, 
id est duos deos, unum bonum et alterum saeuum, bonum 
superiorem, saeuum hunc mundi ereatorem. hie prophetias 20 
et legem repudiat, deo creator! renuntiat, superioris dei 
filiurn Christum uenisse tractat, hunc in substantia carnis 
negat, in phantasmate solo fuisse pronuntiat, nee omnino 
passum, sed quasi passum, nee ex uirgine natum, sed omnino 
nee natum. resurrectionem animae tantummodo probat, corporis 25 
negat. solum euangelium Lucae nee tamen totum recipit. 

8] Apoc. 1, 8. 18223, 2] cf. Iren. I 27, 1. 

1 <domirmm> pronuntiat 1. M. Houth (ex Philastro), sed cf. Epiphan. 
36, 2: avfrpwrcov os cpocoxet eivac tov avu> TIOV oXa>v TtaTepa, ov xal BoO OV 
lupooYjYo peoce ilia R, illo PNF 2 deinde (alt. loco) PN, de ui F 
4 post hoc PJV, post h F, post hos Ruulgo 9 denique = nam in 
addiai: intellege: in lesum descendisse Christum; olim uerba lesum et 
descendisse spuria iudicabam 10 quae Graeeo nomine sqq. intellege: 
Christus = a -f- w = 801 ; wepiotepd = 801 = a-j-u>; ergo Christus = irsp 1 .- 
otspa. 11 secum hunc Seal: secundum PNF 12 B, A scripsi: alphabeta 
PNF, A,^ R uulgo 13 decadas ita Eng: decadas. ita uulgo afferre 
JB, aut erre PNF 14 ut PNF, et lun 16 negant om. F 



V. Aduersus Omnes Haereses 4 G. 223 

apostoli Pauli neque omnes neque totas epistolas sumit. A eta 
Apostolonrm et Apocalypsim quasi falsa reieit. post hunc disei- 
pulus ipsius emersit, Marcion quidam nomine, Ponticus genere, 
episcopi filius, pvopter stuprum cuiusdam uirginis ab ecclesiae 
5 commuriicatione abiectus. hie ex occasione qua dictum sit: 
o in n i s a r b or b o n a" b o ri o s f r u c t u s f a c i t, mala ante m 
malos, haeresim Cerdonis approbare conatus est <et) eadem 
dieere, quae ille superior haereticus ante dixerat. extitit post 
hunc Lucanus quidam nomine, Mareionis sectator atque disci- 

10 pulus. et hie per eadem uadens blasphemiae genera eadem 
docet. quae Marcion et Cerdon docuerant. post hos snbse- 
quitur AppeU.es, discipulus Mareionis. qui posteaquam in car- 
nera suam lapsus est, a Marcione segregatus est. hie intro- 
ducit unum deum (in) infinitis superioribus partibus. liunc 

15 potestates multas angelosque fecisse; propterea et aliam uir- 
tutera, quara dicit, dominuin dicit sed angelum ponit (ah) 
hoe uult uideri mundum institutum ad imitationem round! 
superioris. cui mundo permiseuisse paenitentiam, quia non 
ilium tarn perfecte fecisset quam ille superior mundus insti- 

20 tutus fuisset. legern et prophetas repudiat. Christum neque 
in pbantasmate dicit fuisse, sicut Marcion, neque in substan- 
tia ueri corporis, ut euangelium docet, sed in eo, quo de 
superioribus partibus deseenderit, ipso descensu sideream sib! 
carnem et aeream contexuisse. hunc in resurrectione singnlis 

25 quibusque elementis quae in descensu suo mutnatus fuisset 
in ascensu reddidisse, et sic dispersis quibusque corporis sni 
28] cf. Tren. I 27, 2. 4] cf. Epiph. 42, 1. 6] Matth. 7, 17. 
20224, 1| cf. Epiph. 44, 2. 

1 epistolas pauli apostoli F 3 illiusF 6 fructus bonos N 1 et add.Eng 
8 dieere PA 7 , diceret F, dicens lun, <(ut)> diceret Oehlerus 10 uadens eadem 
om. P (add. K ex Ilirsaugiensi) 11 post hos PA 7 , post hoc F 12 in 
carne sua susp. Eng 14 in addidit I. M. Routli 15 propterea PNF, 
praeterea lun 16 dicit (alt. loco] PN, dicunt F ponit PA 7 , ponunt 
F ab addidit lun 18 mundo JR 3 , mundi PATl jB 1 22 in eo, quo (quod 
F) de PNF, ideo quod de Oehlenrs, in deleuit lun (sed cf. Epiph. 44, 2: 
v TO) xatep^sad-ai ano TOJV iicoopavi tov) 23 deseenderit scripsi: descenderet 
PNF 25 mutuatus fuisset scripsi: mutatus fuisset F, mutata fuissent PA 7 



224 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

partibus in caelum spiritum tantum reddidisse. hie carnis 
resurrectionem negat; animarum solarum dicit salutem. solo 
utitur apostolo, sed Marcionis, id est non toto. habet praeterea 
priuatas, sed extraordinarias lectiones suas, quas appellant 
phanerosis, Philumenes cuiusdam puellae, quam quasi prophe- 5 
tissam sequitur. habet praeterea suos libros, quos inscripsit 
Syllogismorum, in quibus probare uult quod omnia, quae- 
cumque Moyses de deo scripserit, uera non sint, sed Msa sint. 
7. His haereticis omnibus accedit Tatianus quidam alter 
haereticus. hie lustini Martyris discipulus fuit; post hunc 10 
diuersa sentire coepit. totus enim secundum Valentinum sapit, 
adiciens illud, quod Adam negat salutem consequi posse, quasi 
non, si rami salui fiunt, et radix salua sit. accesserunt alii 
haeretici, qui dicuntur secundum Phrygas, sed horum non una 
doctrina est. sunt enim, qui kata Proclum dicantur, sunt alii, is 
qui secundum Aeschinen pronuntiantur. hi habent aliam com- 
munem blasphemiam, aliam blasphemiam non communem, sed 
peculiarem et suam: et communem quidem illam, qua in 
apostolis quidem dicant spiritum sanctum fuisse, paracletum 
non fuisse, et qua dicant paracletum plura in Montano dixisse 20 
quam Christum in euangelio protulisse, nee tantum plura, 
sed etiam meliora atque maiora. priuatam autem blasphemiam 
illi, qui sunt kata Aeschinen, hanc habent, qua adiciunt etiam 
hoc, uti dicant Christum ipsum esse filium et patrem. 

913] cf. Iren.-I 28, 1. 

1 caelum F, caelo PNuulgo 2 uerba animarum solarum dicit salu 
tem, quae in libris mss. paulo infra post toto leguntur, hue transtuli 
3 apostolo F, et apostolo PNuulgo, Paulo apostolo Enq 4 priuatus 
F appellant PNF, appellat Rig 5 quam quasi JR 3 , quamquam si 
PNF prophetismam sic habet F 1 quaecunque PN, quae F 9 ta- 
cianus PN, taccianus F 11 diuersa Lat: diuisa PNF sapit R 3 , 
capit PNF.R 1 12 quod Adam scripsi: quod i&mPNE 1 , quodam F, Adam 
J? 3 negat scripsi: nee PNF 15 sunt om. F dicantur PN, dicun 
tur F sunt alii pronuntiantur om. PR 1 alii N Oehlerus: aliqui FR 
20 qua JV, quia PF plura om. F 21 euangelio Eng: euangelium 
PNF 22 autem om. P 23 aeschinen PN, estineum F 



V. Aduersus Omnes Haereses 68. 225 

8. Est praeterea his omnibus etiam Blastos accedens, qui 
latenter ludaisraum uult introducere. pascha enim dicit non 
aliter custodiendum esse, nisi secundum legem Moysi XIIII 
mensis # quis autem nesciat, quoniam euangelica gratia eua- 
6 cuatur, si ad legera Christum redigis? accedit his Theodotus, 
haereticus Bvzantius, qui posteaquam Christum, pro nomine 
adprehensus, negauit, in Christum blasphemare non destitit. 
doctrinam enim introduxit, qua Christum hominem tantummodo 
diceret, deum autem ilium negaret, ex spiritu quidem sancto 

10 (conceptum et) natum ex uirgine, sed hominem solitarium atque 
nudum, nullo alio prae ceteris nisi sola iustitiae auctoritate. alter 
post hunc Theodotus haereticus erupit, qui et ipse intro 
duxit alteram sectam: et ipse hominem Christum tantummodo 
dicit ex spiritu sancto (et) ex uirgine Maria conceptum 

15 pariter et natum, sed hunc inferiorem esse quam Melchisedech, 
eo quod dictum sit de Christo: tu es sacerdos in aeter- 
num secundum ordinem Melchisedech. nam ilium 
Melchisedech praecipua ex gratia caelestem esse uirtutem, et 
quod agat Christus pro hominibus, deprecator et aduocatus 

20 ipsorum factus, Melchisedech facere pro caelestibus angelis 
atque uirtutibus. nam esse ilium usque adeo Christo melio- 
rem, ut apator sit, ametor sit, agenealogetus sit, cuius neque 
initium neque finis comprehensus sit aut comprehend! possit. 

16] Ps. 109, 4. Hebr. 5, 6. 

1 blastos PNF, Blastus E uulgo 4 lacunam signaui: Nisan uel Aprilis 
desideratur quoniam PN, quomodo F 5 redigis scripsi: redigit PN, 
redditur F theodocus F 6 postquatn N Christum pro FR, 
christi pro P (corr. E sec. Hirsaugiensem) , pro Christ! N Christi 
pronomine (= cognomine, cf. apud Iren. interpreter, latinum II 3,1, 3} 
Eng 1 adprehensus negauit F,- adprehensus est P (corr. E sec. Hir 
saugiensem) G (probat Eng}, captus est N 10 conceptum et addidi 
(cf. 1. 14) 11 nullo alio PNF, nulla alia Parn prae<uertentem> 
ceteris fort. (cf. 205, 15) 13 sectam: et ipse scripsi: sectam et ipsum 
PNF 14 et addidi 17 nam ilium Melchisedech om. F 18 praecipua 
ex gratia scripsi: precipua et gratia F, praecipua et graecia P, praecipua 
gracia N et quod scripsi: eo quod PNF 20 factus; Melchisedech 
uulgo 22 agenealogitus PNF 

XXXXVII. Tert. III. 15 



226 Q- S. Fl. Tertulliani V. Aduersus Omnes Haereses 8. 

sed post hos omnes etiam Praxeas quidam liaeresim intro- 
duxit, quam Victorinus corroborare curauit. hie deum patrem 
omnipotentem lesum Christum esse dicit; hunc, crucifixum 
passumque, contendit mortuum; praeterea se ipsum sibi 
sedere ad dexteram suam cum profana et sacrilega temeritate 5 
proponit. 

1 etiam om. N 2 Victor Oehlerus (in notis) 3 bunc, crucifixum 
passumque, contendit Eng: hunc crucifixum passuruque contendit uulgo 
4 mortuum PNF, <et> mortuum Eig 6 Explicit liber Tertulliani ad- 
uejsus omnes haereses If, in PN subs criptio deest 



VI. 

ADVERSVS PRAXEAN. 

1. Vane cliabolus aemulatus est ueritatem. adfectauit illam 
ali quando defendendo concutere. unicum deum uindicat, omni- 

5 potentem mundi conditorem, ut et de unico haeresim faciat. 
ipsum dicit p.atrem descendisse in uirginem, ipsum ex ea 
natum, ipsum passum; denique ipsum esse lesum Christum, 
excidit sibi coluber, quia lesum Christum post baptisma 
lohannis temptans ut tilium dei adgressus est, certus fill um 

10 deum habere uel ex ipsis scripturis, de quibus tune tempta- 
tionem struebat: si tu es filius dei, die, ut lapides 
isti panes fiant; item: si tu es filius dei, deice te 
hinc; scrip turn est enim, quod man dan it angelis 
suissuperte, utique pater ut te manibus suis tollant 

is necubi ad lapidem pedem fruum offendas. aut numquid 
mendacium euangeliis exprobrabit dicens: c uiderit Matheus et 
Lucas, ceterum ego ad ipsum deum accessi, ipsum omni- 
potentem cominus temptaui; ideo et accessi, ideo et temptaui. 
ceterum si filius dei esset, numquam ilium temptasse dignarerV 

20 sedenim ipse potius a primordio mendax est, et si quern homi- 
nem de suo subornanerit, ut Praxean. nam iste primus ex 

11] Matth. 4, 3. 1215] Mattli. 4, 6. Luc. 4, 10. 13 J cf. Ps. 
90, 11. 12. 20] cf. I lob. 3, 8. 

2 INC1P EIUSDE ADVERSVS PRAXEAN P, IN CIPIT ADVERSU3 
PRAXEAM Jf, Incipit liber aduersus Praxean F 4 deum scripsi: domi- 
nuni PMF 6 uirginem MFR*, uirgine PR 1 8 <sed> excidit fort. 
11 struebas (s ex t) M 14 suis (alt.) om. F 16 exprobrabit FS, 
exprobrauit PMF 18 comminus M 19 temptasse Urs: fortasse PMF 
21 subornauerit P (del. er E) J/, subornauit RF 

15* 



228 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Asia hoc genus peruersitatis intulit Romanae humo, (homo) et 
alias inquietus, insuper de iactatione martyrii inflatus ob solum 
et simplex et breue carceris taedium; quando, et si corpus 
suum tradidisset exurendum, mhil profecisset, dilectionem del 
non habens, cuius charismata quoque expugnauit. nam idem 5 
tune episcopum Komanum, agnoscentem iam prophetias Mon- 
tani Priscae Maximillae et ex ea agnitione pacem ecclesiis 
Asiae et Phrygiae inferentem, falsa de ipsis prophetis et 
ecclesiis eorum adseuerando et praecessorum eius auctoritates 
defendendo coegit et litteras pacis reuocare iam emissas et 10 
a proposito recipiendorum charismatum concessare. ita duo 
negotia diaboli Praxeas Bomae procurauit: prophetiam expulit 
et haeresim intulit, paracletum fugauit et patrem crucifixit. 
fruticauerant auenae Praxeanae hie quoque, superseminatae 
dormi.entibus multis in simplicitate doctrinae; traductae dehinc is 
per quern deus uoluit etiam euulsae uidebantur. denique caue- 
rat pristinum doctor de emendatione sua, et manet chirogra- 
phum apud psychicos, apud quos tune gesta res est. exinde 
silentium. et nos quidem postea agnitio paracleti atque defen- 
sio disiunxit a psychicis. auenae uero illae ubique tune semen 20 
excusserant. id aliquamdiu per hypocrisin subdola uiuacitate 
latitauit et nunc denuo erupit. sed et denuo eradicabitur, si 
uoluerit dominus, in isto commeatu; si quo minus, die suo 
colligentur omnes adulterae fruges et cum ceteris scandalis 
igni inextinguibili cremabuntur. 25 

2. Itaque post tempus pater natus et pater passus, ipse 
deus dominus ornnipotens, lesus Christus praedicatur. nos 

4] cf. I Cor. 13, 3. 14] cf. Matth. 13, 25. 24] cf. Matth. 13, 30. 

1 Romanae humo, <homo> Eng: romanae humo PM, romano homo F, 
Romae, homo Urs, Romam homo Oehlerus 3 quando = quamquam 
8 frigye PMF 11 cessare F 14 fruticauerant MPam: fructificauerant P. 
fructiferant F 16 denique cauerat etc. intellege: denn der Vertreter der 
Lehre hatte infolge seines Widerrufs den status quo ante gewdhrleistet 
20 psychicis Pam: phisicis PMF *auenae M, hauenae F 21 id scripsi: 
ita PMF 24 adultae F 25 igne F 26 post tempus = nach einer 
gewissen Zeit, ut uidetur 



VI. Aduersus Praxean 12. 229 

uero et semper et nunc magis, ut instructiores per paracle- 
tum, deductorem scilicet omnis ueritatis, unicum quidem 
deum credimus, sub hac tamen dispensatione, quam oikono- 
miam dicirnus, ut unici dei sit et filius, sermo ipsius, qui 
5 ex ipso processerit, per quern omnia facta sunt et sine quo 
factum est nihil. hunc missum a patre in uirgiriem et ex ea 
natum, hominem et deum, filium hominis et filium dei. et 
eognominatum lesum Christum; hunc passurn. hunc mortuum 
et sepultum secundum scripturas et resuscitatum a patre et 

10 in caelo resumptum sedere ad dexteram patris, nenturum 
iudicare uiuos et mortuos; qui exinde miserit secundum 
promissionem suam a patre spiritum sanctum, paracletum, 
sanctificatorem fidei eorum, qui credunt in patr em et filium 
et spiritum sanctum, hanc regulam ab initio euangelii 

15 decucurrisse, etiain ante priores quosque haereticos, nedum 
ante Praxean hesternum, probabit tarn ipsa posteritas omnium 
.haereticorum quam ipsa nouellitas Praxeae hesterni. quo per- 
aeque aduersus uniuersas haereses iam hinc praeiudicatum sit 
id esse uerum, quodcumque primum, id esse adulterum, quod- 

20 cumque posterius. sed salua ista praescriptione ubique tamen 
propter instructionem et munitionem quorundam dandus est 
etiam retractations locus, uel ne uideatur unaquaeque peruer- 
sitas non examinata, sed praeiudicata damnari. maxime haec, 
quae se existimat meram ueritatem possidere, dum unicum 

25 deum uon alias putat credendum, quam si ipsum eundem- 
que et patrem et lilium et spiritum dicat; quasi non sic 
quoque unus sit omnia, dum ex uno omnia, per substantiae 
scilicet unitatem, et nihilominus custodiatur oikonorniae sacra- 
mentum, quae unitatem in trinitatem disponit, tres dirigens 

4] cf. loh. 1, 3. 

3 oikonomiam PMF, oeconomiam Rig, oixovo|u av R 6 est om. P 
10 in coelos Pam 16 Praxean E, praxearn PMF 24 meram in ras. M 
20 spiritum MP (add. R s. u. sanctum ex Hirsaugiensi), spiritum sanctum 
FR uulgo 27 unus sit omnia scil. pater et films et spiritus sanctus 
28 oikonomiae PMF, oixovojuac R uulgo 29 dirigens = contendens esse 



230 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

patrern et filium et spiritum, tres autem non statu, sed gradu. 
nee substantia, sed forma, nee potestate, sed specie, tmius 
autem substantiae et unius status et unius potestatis, quia 
unus deus, ex quo et gradus isti et formae et species in 
nomine patris et iilii et spiritus sancti deputantur. {qui) quo- 5 
mo do numerum sine diuisione patiuntur, procedentes tractatus 
demonstrabunt. 

3. Simplices enim quique, ne dixerim imprudentes et idiotae. 
quae maior semper credentium pars est, quoniam et ipsa 
vegula fidei a pluribus diis saeculi ad unicum et uerum 10 
deum transfert, non intellegentes unicum quidem sed cum 
sua oikonomia esse credendum, expauescunt, quod oikonomiarn 
numerum et dispositionem trinitatis diuisionem praesumunt 
unitatis, quando unitas, ex semetipsa deriuans trinitatem, non 
destruatur ab ilia, sed administrator, itaque duos et tres iam is 
iactitant a nobis praedicari, se uero unius dei cultores prae 
sumunt, quasi non et unitas inrationaliter collecta haeresim 
faciat et trinitas rationaliter expensa ueritatem constituat. 
( monarchiam" , inquiunt, tenemus, et ita sonum ipsum uoca- 
liter exprimunt etiam Latini et tarn opifice, ut putas illos 20 
tarn bene intellegere monarchiam quam enuntiant. [sed monar- 
chiam sonare student Latini, oikonomiam intellegere nolunt 
etiam Graeci.] at ego, si quid utriusque linguae praecerpsi, 
monarchiam nihil aliud significare scio quam singulare et 
unicum imperium; non tamen praescribere monarcbiam ideo, 25 



1 spiritum PM, spiritum sanctum FR uulgo parenthesin indicaui, 

seel ttescio, an duplex uerborum rccensio liic sit ugnoscendd 5 qui 
addidi: quomodo <(autcin)> .Urs 6 retractatus Pam 12 oikonomia 
PMF, o:-/.ovo|ii R uulgo expauescunt, quod Eng: expauescunt ad 

PMF ikonomiam PMF, ocxovoji-av K uulgo o-v.ovop.iav. numerum uulgo, 
oikonomiam, numerum Eng lo numerus plures (cf. supro I. 6 et adti. 
Marc. cap. o: post unum enim numerus) 14 quando = wahrend doch 
19 inquiunt FR, inquit PM sonum JR 3 , solium PMR 1 , solum F is- 
tum fort. 20 et tarn opifice (= so meisterlich) PMFR^ etiam Opici 
jR 3 , etiam modifice Oehlerus 21 sed monarchiam etiam Graeci seclusi 
22 oikonomiam PMF, o:v.ovoju av R uulgo 23 at ego PM, at uero F 



VI. Aduersus Praxean 23. 231 

quia iinius sit, eum, cuius sit, aut filium non habere aut 
ipsuin se sibi filium fecisse aut monarchiam suarn non per 
quos uelit administrare. atquin nullam dico dominationem ita 
unius sui esse, ita singularem, ita monarchiam, ut non etiam 
5 per alias proximas personas administretur, quas ipsa prospe- 
xerit officiates sibi. si uero et filius fuerit ei, cuius monarchia 
sit. non statim diuidi earn et monarchiam esse desinere, si 
particeps eius adsumatur et filius, sed proinde illius esse 
principaliter, a quo communicatur in filium, et dum illius 

10 est. proinde monarchiam esse, quae a duobus tarn unitis 
continetur. igitur si et monarchia diuina per tot legiones et 
exercitus angelorum administratur. sicut scriptum est: milies 
centies centena milia adsistebant ei, et milies centena 
milia apparebant ei, nee ideo unius esse desiit, ut desinat 

is monarchia esse, quia per tanta milia uirtutum procuratur: 
quale est, ut deus diuisionem et dispersionem pati uideatur 
in filio et in spiritu sancto, secundum et tertium sortitis 
locum, tarn consortibus substantiae patris, quas non patitur 
in tot angelorum numero, et quidem tarn (alienorurn) a substan- 

20 tia patris? membra et pignora et instrumehta et ipsam uim 
ac totum censum monarchiae euersionem deputas ems? non 
recte. malo te ad sensum rei quam ad sonum uocabuli exer- 
ceas. euersio enim monarchiae ilia est tibi inteliegenda, cum 
alia dominatio suae condicionis et proprii status ac per hoc 

25 aernula superducitur. cum alius deus infertur aduersus crea- 
torem, f tune male, cum plures, secundum Valentinos et Prodicos ; 
tune in monarchiae euersionem. cum in creatoris destructionem. 

12] Dan. 7, 10. 

1 eurn Rig: eius PMF non om. P (add. in mg. m. 1) 3 uelit RF, 
uenit PM 10 unitis Eng: unicis PMF 15 quia om. F 19 et qui 
dem tarn <(alienorum> Gel: et quidem tarn PMF, et quid? demta E-n(/, 
ecquid nata Oehlerus 20 patris membra Oehlerus Eng 24 alio P 26 tune 
male PMF, curn Marcione Oehlerus, tune mage (= magis) Eng: mihi 
totus hie locus inde a uerbis cum alius deus usque in finem capitis 
interpolatoris esse uidetur; quo remoto quae in initio insequentis Capitis 
leguntur arciissime se applicant ad uerba euersio superducitur 26 Pro 
dicos Wmg. (cf. I pag. 178, 29): prodigos PMF.fi 1 , Proclos W 



232 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

4. Ceterum qui filium non aliunde deduco, sed de substan- 
tia patris, nihil facientem sine patris uoluntate ornnem a 
patre consecutum potestatem, quomodo possum de fide de- 
struere monarchiam, quam a patre filio traditam in filio seruo? 
hoc mihi et in tertium gradum dictum sit, quia spiritum 5 
non aliunde (de)puto quam a patre per filium. uide ergo, ne 
tu potius monarchiam destruas, qui dispositionem et dispensa- 
tionem eius euertis in tot nominibus constitutam, in quot 
deus uoluit. adeo autem manet in suo statu, licet trinitas 
inferatur, ut etiam restitui habeat patri a filio, siquidem 10 
apostolus scribit de ultimo fine: cum tradiderit re- 
gnu m d e o etpatri. oportet enim eum regnare usque 
dum ponat inimicos eius deus sub pedes ipsius, 

- scilicet secundum psalmum: sede ad dexteram rneam, 
donee ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum 15 

- cum autem subiecta erunt illi omnia absque eo. 
qui ei subiecit omnia, tune et ipse subicietur illi, 
qui ei subiecit omn-ia, ut sit deus omnia in omnibus, 
uidemus igitur non obesse monarchiae, [filium] etsi hodie 
apud filium est, quia et in suo statu est apud filium et cum 20 
suo statu restituetur patri a filio. ita earn nemo hoc nomine 
destruet, (si) filium admittat, cui et traditam earn a patre et 

a quo quandoque restitiiendam patri constat. hoc uno capitulo 
epistolae apostolicae potuimus iam-et patrem et filium osten- 
disse duos esse, praeterquam ex nominibus patris et filii 25 
etiam ex eo, quod qui tradidit regnum et cui tradidit, item 
qui subiecit (et cui subiecit) duo sint necesse est. 

5. Sed quia duos unum uolunt esse, ut idem pater et 
filius habeatur, oportet et totum de filio examinari, an sit et 

11] I Cor. 15, 24. 12] I Cor. 15, 25. 14] Ps. 10,, 1. 16] I 
Cor. 15, 28. 

6 depute scripsi: puto PMF 9 in suo statu mauet F 11 fine: <(tunc 
finis,) fort. 16 illi om. F 19 filium seclusi 22 si addidit E \ om. 
PMFM 1 26 qui tradidit et cui tradidit regnum P (inuertit ordinem E 
sec. Hirsaugiensem) 27 subicit P (e s. u. add. It) et cui subiecit 
add. jR, om. PMF 28 esse uolunt F 29 oportet in totum fort. 



VI. Aduersus Praxean 45. 233 

qui sit et quomodo sit, et ita res ipsa formam suam scrip- 
turis, et interpretationibus earum patrocinantem, uindicabit. 
aiunt quidam et Genesim in Hebraico ita incipere: in prin- 
cipio deus fecit sibi filium. hoc ut firamm non sit, 
5 alia me argumenta deducunt de ipsa dei dispositione, qua 
fuit ante mundi constitutionem ad usque filii generationem. 
ante omnia enim deus erat solus, ipse sibi et mundus et 
locus et omnia, solus autem, quia nihil aliud extrinsecus 
praeter ilium, ceterum ne tune quidem solus; habebat enim 

10 secum quam habebat in semetipso, rationem suam scilicet, 
rationalis enim deus, et f ratio in ipsurn prius et ita ab ipso 
omnia. quae ratio sensus ipsius est, hanc Graeci XOYOV 
dicunt, quo uocabulo etiam sermonem appellamus, ideoque 
iam in usu est nostrorum per simplicitatem interpretationis 

sermonem dicere in primordio apud deum fuisse, cum magis 
rationem competat, [antiquiorem haberi] quia non sermonalis 
a principle sit rationalis deus [etiam ante principium] et quia 
ipse quoque sermo ratioue consistens priorem earn ut substan- 
tiam suam ostendat. tamen et sic nihil interest, nam etsi deus 

20 ncndum sermonem suum miserat, proinde eum cum ipsa et 
in ipsa ratione intra semetipsum habebat, tacite cogitando 
et disponendo secum quae per sermonem mox erat dicturus. cum 
ratione enim sua cogitans atque disponens (sermone,) sermonem 
earn efficiebat, quam sermone tractabat. id quo facilius intel- 

25 legas, ex te ipso, amo, recognosce ut ex imagine et similitu- 

11] cf. loh. 1, 3. 25] cf. Gen. 1, 26. 

1 ipsa res P (inuertit ordinem R) 2 patrocinantem scripsi: patro- 
cinantibus PM F 3 quidam Ciacconius: quidem PMF 5 argumenta me 
F deducunt = docent, ut deductor (229, 1) = doctor de scripsi: ab 
PMF 8 aliud om. P 10 rationem, suam scilicet Oehlerus 11 ipsum 
MP (corr. u in o .K), ipso FR uulgo et ratio in ipsum <ipso)> prius et 
ita ab ipso alia fort. 12 est. hanc uulgo AOFON M, logon PF 
16 competat sdl. dicere in primordio apud deum fuisse antiquiorem haberi 
seclusi 17 sit scripsi: sed PMF etiam ante principium seclusi 23 ser 
mone addidi 24 id quo scripsi: id quod MF, idque quo P 25 amo, reco 
gnosce scri2)si: amore cognosce M F, a me recognosce P, ante recognosce Urs 



234: Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

dine dei, quod habeas et tu in temetipso rationem, qui es 
animal rationale, a rational! scilicet -artifice nori tantum factus. 
sed etiam ex substantia ipsius animatus. uide, cum tacitus 
teciun ipse eongrederis ratione, hoc ipsum agi intra te occur- 
rente ea tibi cum sermone ad omnem cogitatus tui motum, 5 
ad omnem sensus tui pulsum. quodcumque cogitaueris, sermo 
est; quodcumque senseris, (o)ratio est. loquaris illud necesse 
est in anirno, et dura loqueris, conlocutorem pateris sermo 
nem, in quo inest haec ipsa ratio, qua cum eo cogitans 
loquaris, per quern loquens cogitas. ita secundus quodammodo 10 
in te est sermo. [per quern loqueris cogitando et per quern 
cogitas loquendo; ipse sermo alius est.] quanto ergo plenius 
hoc fagitur] in deo. cuius tu quoque imago et similitude 
censeris? [quod habeat in se etiam tacendo rationem et in 
ratione sermonem] possum itaque non temere praestruxisse et 15 
tune deum ante uniuersitatis constitutionem solum non fuisse, 
habentem in semetipso proinde rationem et in ratione sermo 
nem, quern secundum a se fecerat agitando intra se. 

6. Haec uis et haec diuini sensus dispositio apud scri- 
pturas etiam in sophiae nomine ostenditur. quid enim sapien- 20 
tius ratione dei siue sermone? itaque sophiam quoque exaudi 
ut secundam personam conditam: primo dominus creauit 
me initiurn uiarum in opera sua, priusquam terrain 
faceret, priusquam monies collocarentur; ante oranes 
an tern colles generauit me, in sensu suo scilicet condens et 25 
generans. deliinc adsistentem earn (in) ipsa operatione cognosce: 

22] Prou. 8, 22. 23. 25. 

1 quod MF, quo P, quam Urs 4 agi JR 3 , age PMR 1 1 oratio 
scripsi: ratio PMF necesse est in animo MP (inuertit ordinem K 
wcund. Hirsaugiensem^ in animo necesse est FRuulgo 9 in quo est 
lex ipsa ratio F 10 secundus = secunda, id est alia persona (cf. supra 
conlocutorem pateris sermonem et quae infra sequuntur I. lo sqq.) 11 per 
quern alius est seclusi 12 quanto .R 3 . quando PMFE 1 13 agitur 
sedusi 14 quod habeat sermonem seclusi 18 fecerat scripsi: faceret 
PMF cogitando susp. Eng 22 secundam MFR, s-ecundum P (corr. 
R) 26 <in> ipsa operatione scripsi (cf. 237, 3 operari = creare; operatio 
igitur = creatio cf. 262, 12): ipsa separatione PMF 



VI. Aduersus Praxean 57. 235 

cum pararet, inquit, caelum, aderam illi simul; et quo- 
niodo fortia faciebat super uentos quae sursum nubila, 
et quomodo tutos ponebat fontes eius, quae sub caelo, 
ego erara cum illo compingens, ego eram, ad quem 

5 gaudebat; cotidie autern oblectabar in persona ipsius. 
iam, ut primum deus uoluit ea, quae cum sophiae ratione 
et sermone disposuerat intra se, in substantias et species suas 
edere, ipsum primum protulit sermonem, habentem in se indiui- 
duas suas (sodas,) rationem et sophiam, ut per ipsum fierent 

10 imiuersa, per quem erant cogitata atque disposita, imrao et 
facta iam, quantum in dei sensu. hoc enim eis deerat, ut 
coram quoque in suis speciebus atque substantiis cognosce- 
rentur et tenerentur. 

7. Tune igitur etiam ipse serrno speciem et ornatum suum 

J5 s limit, sonum et uocem, cum dicit deus: fiat lux. haec est 
natiuitas perfecta sermonis, dum ex deo procedit. conditus 
ab eo primum ad cogitatum in nomine sophiae: do minus 
condidit me initium uiarum, dehinc generatus ad effec- 
tum: cum pararet caelum, aderam illi, exinde, eum 

20 patrem sibi faciens, de quo procedendo *, filius factus est, 
primogenitus, ut ante omnia genitus, et unigenitus, ut solus 
ex deo genitus, proprie de uulua cordis ipsius, secundum 
quod et pater ipse testatur: eructauit cor meum sermo 
nem optimum, ad quem deinceps gaudens proinde gaudentem 

25 in persona illius: filius meus es tu, (inquit,) ego hodie 
genui te, et: ante luciferum genui te. sic et filius ex 

1] Prou. 8, 27. 28. 30. 15] Gen. 1, 3. 17J Prou. 8, 22. 19J Prou. 
8. 27. 23] Ps. 44, 2. 25] Ps. 2, 7. 26] Ps. 109, 3. 

1 quomodo ( u>?) PM, quom JR, cum reliqui 3 quomodo PMF, 
quom .K, cum reliqui 4 quern PMFR 1 , quam -R 3 uulgo 6 iam scripsi: 
nani PMF 8 edere JB, sedere PMF 9 socias addidi rationem 
et sophiam Urs: rationes sophiarn PMF 19 illi <simul.> exinde Pam 
20 patrem MF, parem P uulgo lacunam signaui: generatur intpreidisse 
puto (cf. 236, 15) 24 gaudentem in Pam: gaudenti in PMFM 1 , 
gaudentem R* 25 inquit addidi 26 et ante luciferum genui te om.. F 



236 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sua persona profitetur patrem in nomine sophiae: dominus 
eoirdidit me initium uiarum in opera sua; ante 
o nines an tern colles generauit me. narn si hie quidem 
sophia uidetur dicere conditam se a domino in opera et mas 
eius, alibi autem per seraionem ostenditur omnia facta esse 5 
et sine illo nihil factum, sicut et rursum: sermone eius 
caeli confirmati sunt et spiritu eius omnes uires 
eorum, utique eo spiritu, qui sermoni inerat, apparet unam 
eandemque uim esse nunc in nomine sophiae nunc in appella- 
tione sermonis, quae initium accepit uiarum in dei opera et 10 
quae caelum confirmauit, per quam omnia facta sunt et sine 
qua nihil factum est. nee diutius de isto, quasi non ipse sit 
sermo et in sophiae et in rationis et in omnis diuini aninii 
et spiritus nomine, qui filius factus est dei, de quo prode- 
undo generatus est. ergo, inquis, das aliquam substantiam 15 
esse sermonem, spiritu et sophiae traditione constructam? 
plane, non uis enim eum substantiuum habere in re per 
substantiae proprietatem, <ne) ut res et persona quaedam uideii 
possit et ita capiat secundus a deo coustitutus duos efficere 
patrem et filium, deum et sermonem. quid est enim, dicis, 20 
sermo, nisi uox et sonus oris et, sicut grammatici tradunt, 
aer offensus, intellegibilis auditu, ceterum uacuum nescio 
quid et inane et incorporale? at ego nihil dico de deo inane 
et uaeuum prodire potuisse, ut non de inani et uacuo prola- 
tum, nee carere substantia quod de tanta substantia processit 25 
et tantas substantias fecit; fecit enim et ipse quae facta sunt 

1] Prou. 8, 22.^25. 51 cf. loh. 1, 3. 6] Ps. 32, 6. 10] cf. Prou. 
8, 22. cf. Ps. 32, 6.* 11] cf. loh. 1, 3. 

2 in opera sua RF, in sua opera M (corr, in. 1} P 8 sermone M 
14 est om. P (add R inking, ex Hirsaugiensi) 15 dare = annelimen, 
ut uidetur 17 plane, non uis enim MFGR, plane nouimus P 18 ne 
addidi (ut res et persona intellege: sicut res ita et persona) 19 capiat 
j^ :{ , capias PMFR 1 20 dicis scripsi: dices PMF 21 sermo J2, sermoni 
P (corr. H] MF 24 prodire jR, prodere P (corr. R) MF 25 quod 
de tanta substantia om. P (add. P, ex Hirsaugiensi) 26 tantas substan 
tias RF, tanta substantias M (tantas m. 3), tanta substantia P (corr. R) 



VI. Aduersus Praxean 78. 237 

per ilium, (aut) quale est, ut nihil sit ipse, sine quo nihil 
factum est, ut inanis solida et uacuus plena et incorporalis 
corporalia sit operatus? nam etsi potest aliquando quid fieri 
diuersum eius, per quod fit, nihil tamen potest fieri per id, 

5 quod uacuum et inane est. (si) uacua et inanis res est sermo del, 
qui films dictus est? qui ipse deus cognominatus est? et sermo 
erat apud deum, et deus erat sermo. scriptum est: non 
sumes nomen dei in uanum: hie certe est, qui in effigie 
dei constitutus non rapinam existimauit esse se ae- 

10 qualern deo. in qua effigie dei? utique in aliqua, non tamen 
in nulla. quis enim negabit deum corpus esse, etsi deus 
spiritus est? spiritus enim corpus sui generis in sua effigie. 
sed si et inuisibilia ilia, quaecumque sunt, habent apud deum 
et suum corpus et suam formam, per quae soli deo uisibilia 

15 sunt, quanto magis quod ex ipsius substantia emissum est 
sine substantia non erit? quaecumque ergo substantia sermonis 
fuit, illam dico personam et illi nomen filii uindico et, dum 
filium agnosco. secundum a patre defendo. 

8. Hie si qui putauerit me probolen aliquam introducere, 

20 id est prolationem rei alterius ex altera, quod facit Valentinus. 
alium atque alium Aeonem de Aeone producens, primo quidem 
dicam tibi: non ideo non utitur et ueritas uocabulo isto et 
re ac censu eius, quia et haeresis utatur; immo haeresis 
potius ex ueritate accepit quod ad mendacium suum strueret. 

25 prolatus est sermo dei an non? hie mecum gradum fige. si 
prolatus est, cognosce probolen ueritatis, et uiderit haeresis, 

6] loh. 1,1. 7] Ex. 20, 7. 8] Phil. 2, 6. 13] cf. Rom. 1, 20. 

1 aut addidi 5 si addidi 6 dictus est, qm,uulgo cognominatus 
est. et uulgo 8 uanum. hie uulgo 10 aliqua scripsi: alia. PMF 11 ne 
gabit E 3 , negauit PMFR 1 deus om. P (add. K ex Hirsaugiensi) 13 si 
et scripsi: et si PMF 15 substantia emissum -R 3 , substantiae missum 
PMFW 19 hie Lat: hoc PMF reliqui probole PMF, itpo^oXVjv 
uulgo si putauerint probolen F 22 utitur FR 1 , utatur PMGR* uulgo 
23 ac censu .R 3 , accessu PMFR 1 utatur scripsi: utitur PMF 26 pro 
bolen PMF, TCpo^oXVjv R uulgo 



238 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

si quid de ueritate imitata est. iam none quaeritur, quis 
quomodo utatur aliqua re et uocabulo eius. Valentinus pro- 
bolas suas discernit et separat ab auctore et ita longe ab 
eo ponit, lit Aeon patrem nesciat; deni que desiderat nosse 
nee potest, immo et paene deuoratur et dissoluitur in reliquani 5 
substantiam. apud nos autem solus filius patrem nouit et sinum 
patris ipse exposuit et omnia apud patrem audiuit et uidit et 
quae mandatus est a patre. ea et loquitur; nee suam, sed 
patris perfecit uoluntatem, quam de proximo, immo de intimo 
nouerat. quis enim scit quae sint in deo, nisi spiritus, qui 10 
in ipso est? sermo autem spiritu struetus est, et ut ita 
dixerim, sermonis corpus est spiritus. semio ergo et in patre 
semper, sicut dicit: ego in patre, et apud deum semper, 
sicut scriptum est: et sermo erat apud deum et numquam 
separatus a patre, aut alins a patre, quia: ego et pater 15 
unum sum us. haee erit probola ueritatis, custos unitatis, 
qua prolatum dicimus filium a patre, sed non separatum, 
protulit enim deus sermonem, quemadmodum etiam paracletus 
docet, sieut radix fruticem et .fons fluuium et sol radium, 
nam et istae species probolae sunt earum substantiarum, ex 20 
quibus prodeunt. nee dubitauerim filium dicere et radicis 
fruticem et fontis fluuium et solis radium, quia omnis origo 
parens est et omne, quod ex origine profertur, progenies est, 
multo magis sermo dei, qui etiam proprie nomen filii accepit. 
i>ec frutex tamen a radice nee fluuius a fonte nee radius a 95 
sole discernitur, sicut nee a deo sermo. igitur secundum 
horum exemplorum formam proiiteor me duos dicere deum 

6] cf. Matth. 11, 27. 7] cf. loh. 1, 18. 8] cf. loh. 8, 26. 9] cf. 
loh. 6, 38. 10] cf. I Cor. 2, 11. 13] loh. 14, 11. 14J loh. 1, 1. 
15] loh. 10, 30. 

1 imitata (a alt. ex e) M 2 probolas PMF, rcpooXa<; uulgo 9 de 
intimo scripsi: de initio PMF 16 probola PMF, npo^oX^ uulgo 

3d 

17 paratum M, separatum FGR\ paratum PR 1 20 probolae PMF. 
TtoopoXot uulgo 21 radices P (con: J?) 23 et origine P (corr. 11} 
26 discernunt P (corr. Jf?) 



VI. Aduersus Praxean 89. 239 

et sermonem eius, patrem et filium ipsius. nam et radix et 
frutex duae res sunt, sed coniunctae; et fons et flumen duae 
species sunt, sed indiuisae; et sol et radius duae formae 
sunt, sed cohaerentes. omne, quod prodit ex aliquo, seeundum 
5 sit eius necesse est. de quo prodit, non ideo tamen est 
separatum, secundus autem ubi est, duo sunt, et tertius ubi 
est, tres sunt. tertius enim est spiritus a deo et. filio, sicut 
tertius a radice fructus ex frutice et tertius a fonte riuus 
ex fluraine et tertius a sole apex ex radio, nihil tamen a 

10 matrice alienatur, a qua proprietates suas ducit. ita trinitas 
per consertos et conexos gradus a patre decurrens et monar- 
cliiae nihil obstrepit et oikonomiae statum protegit. 

9. Hanc me regulam professum, qua inseparatos ab alter- 
utro patrem et filium et spiritum tester, tene ubique, et ita 

15 quid quomodo dicatur agnosces. ecce enim dico alium esse 
patrem et alium filium et alium spiritum. - - male accipit 
idiotes quisque aut peruersus hoc dictum, quasi diuersitatem 
sonet et ex diuersitate separationem protendat patris et filii 
et spiritus sancti; necessitate autem hoc dico, cum eundem 

20 patrem et filium et spiritum contendunt, aduersus oikonomian 
monarchiae adulantes - - non tamen diuersitate alium filium 
a patre, sed distributione, nee diuisione alium, sed distin- 
ctione, quia non sint idem pater et filius, uel modulo alius 
ab alio (alii.) pater enim tota substantia est, filius uero deri- 

ai uatio totius et portio, sicut ipse profitetur: quia pater 
maior me est. a quo et minoratus canitur in psalmo modi- 

25] lob. 14, 28. 26] cf. Ps. 8, 6. 

12 oikonomiae PMF, ocv.ovojua? uulgo 15 quid modo quo niodo P" 
(corr. JR) 16 parenthesin indicaui: spiritum. male uulgo; non tamen 
refragarer secludenti ea guae infra leguntur: non tamen, diuersitate 
distinct! one, quae haud scio an prior auctoris unarms sint accipit M r 
accepit PF uulgo 18 portendat lun 19 spiritus sancti PM, spiritus 
FR uulgo 20 oikonomian PMF, ocxovofxiav uulgo 23 sint scripsi: 
sit PMF 24 alii addidi (intellege: quippe qui etiam modulo alius ab 
aUo diuersi sint) 26 minoratils .R 3 , minor natu PMFR 1 modicum J? a 
modico 72 1 , dico PMF 



240 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cum quid citra angelos. sic et pater alius a filio. dum filio 
maior, dum alius qui generat, alius qui generatur, dum alius 
qui mittit, alius qui mittitur, dum alius ^qui facit, alius per 
quern fit. bene, quod et dominus usus hoc uerbo in persona 
paracleti non diuisionem significant, sed dispositionem: rogabo 5 
enim, inquit, patrem, et alium aduocatum mittet uobis, 
spiritum ueritatis, sic alium a se # paracletum, quomodo 
et nos a patre alium filium, ut tertium gradum ostenderet 
in paracleto, sicut nos secundum in filio propter oikonomiae 
obseruationem. ipsum, quod pater et filius dicuntur, nonne 10 
alius ab alio (alius) est? utique enim omnia quod uocantur, 
hoc erunt, et quod erunt, hoc uocabuntur, et permiscere se 
diuersitas uocabulorum non potest omnino, quia nee rerum, 
quarum erunt uocabula. est, est, non, non; nam quod 
amplius est, hoc a malo est. 15 

10. Ita ut pater, et filius est, et <ut) neque dies eadem et 
nox, neque pater idem et filius, ut sint ambo unus et utrum- 
que alter, quod uanissimi isti Monarchiani uolunt. ipse se*, 
inquiunt, filium sibi fecit 1 , atquin pater filium facit et patrem 
filius, et qui ex alterutro fiunt, a semetipsis sibi fieri nullo 20 
modo possunt, ut pater se sibi filium faciat et filius se sibi 
patrem praestet. quae instituit deus, etiam ipse custodit 
habeat necesse est pater filium, ut pater sit, et filius patrem, 
ut filius sit. aliud est autem habere, aliud esse. uerbi gratia, 
ut maritus sim, habeam oportet uxorem, non ipse mihi ero 25 
uxor. sic etiam, ut pater sim, filium habebo, non ipse mihi 
ero filius, et ut filius sim, patrem habebo, non ipse mihi ero 



5] loh. 14, 16. 14] Matth. 5, 37. 

7 lacunam signaui: demonstrans uel tale aliquod participium intercidit 
9 oikonomiae PMF, o-v.ovofj.iai; uulgo 10 ipsum FE, ipsud PM 11 alius 
scripsi: aliud PMF alius addidi 12 permiscere se PM, permisceri 
F 16 ut pater, et scripsi: aut pater aut PMF ut add. Eng 21 filium 
sibi om. P (add. R in my. ex Hirsaugiensi) 26 habebo scripsi (sic 
et infra I. 27): habeo PMF 



VI. Aduersus Praxean 910. 241 

pater, quae enim me faciunt si habuero, tune ero: pater, 
si filium habeam, filius, [ero] si patrem. porro si ipse ero quid 
eorum, iam non habeo quod ipse ero: nee patrem, quia ipse 
ero pater, nee filium, quia ipse ero filius. in quantum autem 

5 alterum ex his habere me oportet, alterum esse, in tan turn, 
si utrumque fuero, alterum non ero, dum alterum non habeo. 
si enim ipse ero filius, qui et pater, iam non habeo filium, 
sed ipse sum filius. non habendo autem filium, dum ipse 
sum filius, quomodo pater ero? habere enim filium debeo, 

10 ut pater shn. nori sum ergo filius, quia patrem non habeo, 
qui facit filium. aeque si ipse sum pater, qui et filius, iam 
non habeo patrem, sed ipse sum pater, non habendo autem 
patrem, dum ipse sum pater, quomodo filius ero? habere 
enim patrem debeo, ut filius sim. non ergo ero pater, quia 

15 filium non habeo, qui facit patrem. hoc erit totum ingenium 
diaboli, alterum ex altero excludere, dum utrumque in unum 
sub monarchiae fauore concludens neutrum haberi facit, ut 
et pater non sit. qui scilicet filium non habet, et filius non 
sit, qui aeque patrem non habet; dum enim pater est, filius 

20 non erit, *##. sic monarchiam tenent qui nee patrem nee filium 
continent, sed nihil deo difficile: quis hoc nesciat? 
et: impossibilia apud saeculum possibilia apud 
deum: quis ignoret? et: stulta mundi elegit deus. ut 
confundat sapientia: legimus omnia. ergo , inquiunt, diffi- 

25 cile non fuit deo ipsum se et patrem et filium facere aduersus 
traditam formam rebus humanis. nam et sterilem parere contra 
naturam difficile deo non fuit, sicut nee uirginem*. plane nihil 
deo difficile, sed si tarn abrupte in praesumptionibus nostris 
hac sententia utamur, quiduis de deo confingere poterimus, 

21] Hiob 42, 2. cf. Gen. 18, 14. 22] Luc. 18, 27. 23] I Cor. 
1, 27. 

1 tune PAf, cmic F tune ero pater uulgo 2 ero seclusi 11 aeque 
PF, ae M (que add. in mg. m. 1} 20 lacunam signaui; et dum filius 
est, pater lion erit supplenda censco 24 legimus omnes fort. 28 sed 
si JR 3 , sensi PMFR 1 

XXXXVII. Tert. III. 16 



242 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quasi fecerit, quia facere potuerit. non autem, quia omnia 
potest facere, ideo (quo)que credendum est ilium fecisse etiam 
quod non fecerit, sed an fecerit requirendum. potuit, si uolu- 
isset, deus pennis hominem ad uolandum instruxisse, quod 
et miluis praestitit; non tamen, quia potuit, statim et fecit. 5 
potuit et Praxean et omnes pariter haereticos statim extin- 
xisse; non tamen, quia potuit, extinxit. [oportebat enim et 
miluos esse et haereticos, oportebat et patrem crucifigi.l hac 
ratione erit aliquicl et difficile deo, id scilicet, quodcumque 
non fecerit, non quia non potuerit, sed quia noluerit. dei 10 
enim posse uelle est. et non posse nolle, quod autem uoluit. 
et potuit et ostendit. ergo quia, si uoluit semetipsum sibi 
filiuni facere, potuit et quia, si potuit, fecit, tune probabis 
ilium et potuisse et uoluisse, si probaueris ilLum fecisse. 

11. Probare autem tarn aperte debebis ex scripturis. quam is 
nos probamus, ilium sibi filium fecisse sermonem suum. si 
enim filium nominat, filius autem non erit alius quam qui ex 
ipso prodiit, sermo autem prodiit ex ipso. hie erit filius, non 
ipse, de quo prodiit non enim ipse prodiit ex semetipso. porro 
qui eundem patrem dicis et filium, eundem et protulisse ex 20 
semefcipso facis et prodisse. quod deus etsi potuit fecisse, 
non tamen fecit, ant exhibe probationer*} , quam expostulo 
meae similem, id est sic scripturas eundem filium et patrem 
ostendere, quemadmodum apud nos distincte pater et filius 
demonstrantur; distincte. inquam, non diuise. sicut ego pro- 25 

8] cf. I Cor. 11, 19. 

2 ideo quoque Oehlerus; ideoque PMF, dcfendit idetfque (= ideo quoque 
ut hodieque = hodie quoque) Eng 3 si uoluisset MFJR 1 mg (ita et mar- 
gini cod. Paterniacensis adscripsit Rhenanm: alias [id est in Hirsaugiensi] 
si uoluiaset), ita saluus sim P, ita salus sim M (in mg. a m. 1) 4 hominem 
M (e ex is in rasf.} 1 oportebat crucifigi seclusi 17 erit alius M, 
alius erit HF, erit P (sed add. R in mg. alius) qui om. F 21 prodisse 
quod uulgo etsi scripsi: est. si PFM (si s. u add. m. 2} uulgo 22 non 

8 

M, quod non P (add. quod s. u. _R) FR 1 23 sic om. F scriptuva** M 
(add. s m. 3) 24 aut M (corr. in et m. 1} 



VI. Aduersus Praxean 1011. 243 

fero dictum a deo: eructuauit cor me urn serin on em 
optimum, aeque tu contra opponas alicubi dixisse deum: 
eructuauit me cor meum sermonem optimum , ut ipse sit. qui 
et eructuauit et quod eructuauit, et ipse, qui protulerit et 
5 qui prolatus sit, si ipse est et sermo et deus. ecce ego pro- 
pono patrem filio dixisse: filius me us es tu, ego ho die 
generaui te. si uelis, ut credam ipsum esse patrem et 
filium, ostende sic pronuntiatum alibi: domiims dixit ad se: 
filius meus "sum ego, ego liodie generaui me*; proinde et: 

10 ante luciferum generaui me ; et: dominus condidi me initium 
uiarum in opera mea, ante omnes autem colles generaui me% 
et si qua alia in hunc modum sunt. quern autem uerebatur 
deus dominus uniuersitatis ita pronuntiare. si ita res erat? 
an uerebatur. ne no-n crederetur, si simpliciter se et patrem 

io et filium pronuntiasset? unum tamen ueritus est: mentiri, - 
ueritus autem semetipsum et suarn ueritatem et ideo ueracem 
deum credens scio ilium non aliter quam disposuit pronun- 
tiasse nee aliter disposuisse quam pronuntiauit. tu porro eu.m 
mendacem ei ficias et fallacern et deceptorem fidei huius, 

20 si. cum ipse esset sibi filius, alii dabat filii personam, 
quando scripturae omnes et demonstrationem et distinctio- 
nem trinitatis ostendant, a quibus et praescriptio nostra 
deducitur non posse unum atque eundem uideri qui loqui 
tur et de quo loquitur et ad quem loquitur, quia Deque 

25 peru.ersitas neque fallacia deo congruat, ut, cum ipse esset, 
ad quem loquebatur, ad alium potius et non ad semetipsum 
loqueretur. accipe igitur et alias uoces patris de filio per 

1] Ps. 44, 2. 6] Ps. 2, 7. 10J cf. Ps. 109, 3. cf. Prou. 8, 22. 

1 eructuauit MF, eructauit Puulyo 2 aeque Oehlerus: haec PMF 
3 eructuauit PMF, eructauit It uulgo 4 eructuauit PF, eructauit 
-M, ipse, qui et fort. 1 generaui PM, genui F 13 deus dominus 
PM. dominus deus F 15 quae in parenthesi posui respiciunt ad prio- 
rem interrogationem : quem autem uerebatur sqq. 24 et de quo loquitur 
om. P (add. It in mg. ex Hirsauf/iensi) 27 loqueretur lun: loquebatur 
PMFW, loquatur W reliqui 

16* 



244 Quinti Septimi Florentis Tertuiliani 

Esaiam: ecce filiusmeus. quern elegi, dilectusmeus, 
in quern bene sensi; ponam spiritum meum super 
ipsum, et iudicium nationibus adnuntiabit. accipe 
et ad ipsum: magnum tibi est, ut uoceris filius meus 
ad statuendas tribus lacob et ad conuertendam disper- s 
sionem Israhelis; posui te in lucem nationum, ut sis 
salus in extremum terrae. accipe nunc et filii uoces de 
patre: spiritus domini super me, quapropter unxit me 
ad euangelizandum hominibus. item ad patrem in psalmo: 
dee domine, ne dereliqueris me, donee adnuntiem bra- 10 
chium tuum natiuitati uniuersae uenturae; item in 
alio: domine, quid multiplicati sunt qui comprimunt 
me? sed et omnes paene psalmi, (qui) Cliristi personam 
sustinent, filium ad patrem [id est Christum ad deum] uerba 
facientem repraesentant. animaduerte etiarn spiritum loquentem 15 
ex tertia persona de patre et filio: clixit dominus domino 
meo: sede ad dexteram meam, donee ponam inimicos 
tuos scabelium pedum tuorum, item per Esaiam: haec 
d i c i t dominus domino meo C h r i s t o, item per eundem 
ad patrem de n lio: domine, quis credidit auditui 20 
nostro, et brachium domini cui reuelatum est? 
a d n u n t i a u i m u s d e i 1 1 o : s i c u t p u e r u 1 u s. s i c u t radix 
in terra sitienti. et non erat forma eius riec gloria, 
haec pauca de multis. nee enim adfectamus uniuersas scri- 
pturas euoluere, cum et in singulis capitulis(sunt)plenam maie- 25 
statem et auctoritatem contestantes. maiorem congressum in 

11 Es. 42, 1. 4] Es. 49, 6. 8] Es. 61, 1. 10] Ps. 70, 18. 
121 Ps. 3, 2. 16] Ps. 109,. 1. 18] Es. 45, 1. 20] Es. 53, 12. 

9 euangelizandum pauperibus/orf. (cf. adn. Marc. V, 14} ad patrem 
in psalmo MF, in psalmo ad patrem Puulqo 10 dee domine scripsi: 
de eodem PMF, domine Eng dereliqueris E, derelinqueris PMF 
13 qui add. Oelilerns 14 id est Christum ad deum seclusi; desunt liaec 
uerba etiam in P (add. J! ex Hirsaugiensi) 17 dextram P 20 ad 
patrem de filio om. P (add. J? ex Hirsaugiemi) M 25 sunt addidi 
20 contestantes maiorem mdqo 



VI. Aduersus Praxean 1112. 245 

retractatibus habemus. his itaque panels, tamen manifeste, 
distinctio trinitatis exponitur: est enim ipse, qui pronuntiat, 
spiritus, et pater, ad quern pronuntiat, et filius, de quo 
pronuntiat. sic et cetera, quae riunc ad patrem de tilio uel 
5 ad filiura, nunc ad filium de patre uel ad patrem [mine] a 
spiritu pronuntiantur, unamquamque personam in sua proprie- 
tate constituunt. 

12. Si te adhuc numerus scandalizat trinitatis quasi non 
conexae in imitate simplici, interrogo: quomodo unions et 

10 singularis pluraliter loquitur: faciaruus horn in em ad i ma- 
gin em et similitudinem no strain, cum debuerit dixisse: 
faciam hominem ad imaginem et similitudinem meam , utpute 
unicus et singularis? sed et in sequentibus: ecce Adam 
factus est tamquam unus ex nobis fallit aut ludit, 

15 ut, cum unus et solus et singularis esset, numerose loquere- 
tur. aut numquid angelis loquebatur, ut ludaei interpretan- 
tur, quia nee ipsi filium agnoseunt? an quia ipse erat pater 
filius spiritus. ideo pluralem se praestans pluraliter sibi loque 
batur? immo, quia iam adhaerebat illi [filius] secunda persona, 

20 sermo ipsius, et tertia. spiritus in sermone, ideo pluraliter 
pronuntiauit: faciamus* et nostram et nobis. cum quibus 
enim faciebat hominem et quibus faciebat similem, filio quidem. 
qui erat induiturus hominem, spiritu uero, qui erat sanctifica- 
turus hominem, quasi cum ministris et arbitris ex unitate 

25 trinitatis loquebatur. denique sequens scriptura distinguit 
inter personas: (et fecit) deus hominem, ad imaginem 

10J Gen. L, 26. 13J Gen. 3, 22. 28] Gen. 1, 27. 
1 habemus MFPmg (add. R ex Hirsaugiensi) J2 1 , habeamus R * 
uulgo paucis tamen manifeste distinctio uulgo tamen MF. tain P 

4 duae hie recensiones commixtae uidentur: 1) quae uel ad filium uel 
ad patrem, 2) quae nunc ad patrem de filio, nunc ad filium de patre 

5 ad filium (alt.) om. P (add. R ex Hirsaugiensi) M nunc se- 
clusi a spiritu scripsi: ad spiritum PMF 9 conexae P, connexae MF 
12 utpute PMF, utpote R uulgo 19 filius seclusi 22 similem? filio 
Oehlerus, similem, <cum> filio Rig 23 induiturus PMF, induturus Rig 
spiritui fort. 24 <(cum eis)> quasi fort. cum ministris MF, cum ma- 
gistris P (corr. JR), comministris lun 26 et fecit add. Pain 



246 Quinti Septimi Florentis Tertuiiiani 

del fecit ilium, cur non suam,* si imus qui faciebat. et 
non erat, ad cuius faciebat? erat autem, ad cuius imaginem 
faciebat, ad filii scilicet, qui, homo futurus certior et uerior, 
imaginem suam fecerat dici hoininem, qui tune de limo 
formari habebat, imago ueri et similitude, sed et in antece- 5 
dentibus operibus mundi quomodo scriptum est? primo qui- 
dem, nondum filio apparente: et dixit deus: fiat lux, et 
fact a est, ipse scilicet sermo, uera lux, quae inluminat 
hominem uenientem in hunc mundum, et per ilium mundialis 
quoque lux. exinde autem, in sermone Christo adsistente 10 
et administiante, deus uoluit fieri, et deus fecit: et dixit 
deus: fiat firmamentum, et fecit deus firmamentum; 
et dixit deus: fiant luminaria, et fecit deus luminare 
maius et minus, sed et cetera utique idem fecit, qui et pnora, 
id est sermo dei, per quern omnia facta sunt et sine 15 
quo factura est nihil. qui si <et) ipse deus est secundum 
lohannem: deus erat sermo, habes duos, alium dicentem, 
ut fiat, alium facientem. aliurn autem quornodo aecipere 
debeas, iam professus sum, personae, non substantiae nomine, 
ad distinctionem, non ad diuisionem, ceterum, (etsi) ubique 20 
teneo unarn substantiam in tribus cohaerentibus, tamen alium 
dicam oportet ex necessitate sensus eum, qui iubet, et eum. 
qui facit. nanx nee iuberet, si ipse faceret dum iuberet, 
fieri per eum, <cui) turn iubebat, aut sibi iussurus, si unus 
esset, aut sine iussu facturus, quia non expectasset, ut sibi 25 
iuberet. 

13. Ergo, inquis, si deus dixit et deus fecit, si alius deus 
dixit et alius fecit, duo dii praedicantur. si tarn durus es, 

7] Geri. 1, 3. 8] cf. loh. 1, 9. 11] Gen. 1, 6. 7. 13] Gen. 
1, 14. 16. 15] loh. 1, 3. 17] loh. 1, 1. 

5 ueri Urs f uero PMF 6 primo MF, primuin P uulgo 8 scilicet 
scripsi: statim PMF uera lux MF, lux uera P uulgo 16 <et> ipse 
scripsi: ipse PMF 17 erit F 20 etsi add. Rig 21 teneo PM, 
teneam F 23 aliter disiinxi: dum iuberet fieri uulgo, dum iuberet 
<enim,> fieret Lai 24 <cui> turn scripsi: tamen PMF aut MF, haud 
Puulgo 21 si<c> alius Oehlerus 



VI. Aduersus Praxean 1213. 247 

puta interim tu; et ut adhuc amplius hoc putes. accipe 
et in psalmo duos deos dictos: thronus tuus, deus, in 
aeuum; #* uirga regni tui; dilexisti iustitiam et 
odisti iniquitatem: proptereaunxit te, deus, deus 

5 tuus. si ad deum loquitur, et unctum deum a deo, adfirmat 
et hie duos deos. [pro uirga regni tui] inde et Esaias ad per- 
sonam Christi: et Seboin, inquit, uiri elati, ad te trans- 
ibunt et post te sequent ur uincti manibus et ad te 
adorabunt, quia in te deus est; tu enim es deus 

lonoster, et nesciebamus, deus Israhelis. et hie enim 
dicendo deus in te et tu deus duos proponit: qui erat 
in Christo et [spiritum] ipsum. plus est, quod {et) in euangelio 
totidem inuenies: in principio erat sermo, et sermo 
erat apud deum, et deus erat serrno: unus, qui erat. 

15 et alius, penes quern erat. sed et nomen domini in duobus 
lego: dixit dominus domino meo: sede ad dexte-ram 
me am. et Esaias haec dicit: do mine, quis credidit 
auditui nostro, et brachium domini cui reuelatum 
est? brachium enirn tuum , non { domini ) dixisset, si non 

20 dominum patrem et dominum filium intellegi uellet etiam adhuc 
antiquior Genesis: et pluit dominus super Sodomam et 
Gomorram sulphur et ignem de caelo a domino, haec 
aut nega scripta, aut quis es, ut non putes accipienda quem- 

2] Ps. 44, 78. 7] Es. 45, 14. 15. 13] loh. 1, 1. 16] Ps. 
109, 1. 17] Es. 53, 1. 21] Gen. 19, 24. 

1 interim tu MF, interim P 2 tuus deus P, deus tuus MF 3 la- 
cunam signaui: uirga directionis (sine aequitatis) inter cidtt 4 te deus 
uulgo 5 adfirmat et hie scripsi: adfirmat sed hie PMF, <adfirmat> 
adfirmassethic O ehlerus 6 pro uirga regni tui seclusi: pro uirgae regnatu 
Oehlerus 8 sequentur M (e ex u a m. 1) 7t! 3 , sequuntur PFR 1 uincti 
manicis fort. (= SsSsjievccc ystporcsSac?) ad te MF, te P 11 propo 
nit: qui erat scripsi: proponit, qui erant PMF 12 in Christo jP, in 
Christum MP spiritum seclusi, ut interpret amentum uerborum qui 
erat in Christo; transponi mauult Eng ita in Christo, spiritum, et ip 
sum. spiritum ipsum MF, spiritum P, spiritum sanctum Oehlerus <et)> 
in scripsi: in PMF 19 tuum JR, suum PMF non <domini> Pig: 
omnino Oehlerus 23 aut nega FR, autem nega PM 



248 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

admodum scripta sunt, maxime quae non in allegoriis et 
parabolis, sed in definitionibus certis et simplicibus habent 
sensum? quodsi ex illis es, qui tune dominura non susti^ 
nebant dei se filium ostendentem, ne eum deum crederent, 
recordare tu cum illis scriptum esse: ego dixi: uos diis 
estis et filii altissimi, et: stetit deus in ecclesia 
deorum, ut, si homines, per Mem filios dei factos, deos 
scriptura pronuntiare non timuit, scias illam multo magis 
uero et unico dei filio id dei nomen iure contulisse. ergo , 
inquis, prouocabo te, ut hodie quoque ex auctoritate istarum 10 
scrip&urarum constanter duos deos et duos dominos praedices . 
absit. nos enim, qui et tempora et causas scripturarum per 
dei gratiam inspicimus, maxime paracleti, non hominum 
discipuli, duos quidem definimus, patrem et filium, et iam 
tres cum spiritu sancto, secundum rationem oikonomiae, quae 15 
facit numerum, ne, ut uestra peruersitas infert, pater ipse 
credatur natus et passus, quod non licet credi, quoniam non 
ita traditum est duos tamen deos et duos dominos numquam 
ex ore nostro proferimus, non quasi non et pater deus et 
films deus etspiritus deus et dominus unusquisque, sed quoniam 20 
(ideo) retro et duo dii et duo domini praedicabantur, ut, ubi 
uenisset Christus, et deus agnosceretur et dominus uocaretur, 
quia filius dei et domini. si enim una persona et dei et 
domini in scripturis inueniretur, rnerito Christus non esset 
admissus ad nomen dei et ad domini, - - nemo enim alius 25 

3] cf. loh. 10, 33. 34. 5] Ps. 81, 6. 6] Ps. 81, 1. 

3 dorninum om. P (add. E s. u. ex Hirsaugiensi) substinebant PM 
4 ne P, nee MF deum scripsi: dominura PMF 9 id dei scripsi: 
et domini MF, domini P, et dei Eng 12 qui s. u. a m. 1 M 15 spi 
ritu sancto EF, spiritum sanctum P (corr. E) M oikonomiae PMF, 
oeconomiae uulgo 17 quo P (add. iam s. u. E ex Hirsaugiensi} 
19 deus om. P (add. E s. u. ex Hirsaugiensi} 20 spiritus PM, spiritus 
sanctus EF dominus Eng: deus PMF quoniam secludi uult Eng 
21 ideo addidi 25 et ad domini PM, et domini F parenthesin 
indicaui: domini. nemo uulgo 



VI. Aduersus Praxean 13. 249 

praeter unus dens et dominus praedicabatur - - et futurum 
erat, lit ipse pater descendisse uideretur, quia unus deus et 
unus dominus legebatur, et tota oikonoraia eius obumbraretur, 
quae in materiam fidei prospecta atque dispensata est. at ubi 
5 uenit Christus et cognitus est a nobis, quod ipse, qui nume- 
rum retro fecerat, factus secundus a patre et cum spiritu 
tertius, etiam pater, per ipsum plenius manifestatus, redactum 
est iam nomen dei et domini in unionem, ut, quia nationes 
a multitudine idolorum transirent ad unicum deum, et diffe- 

10 rentia constitueretur inter cultores unius et plurimae diuini- 
tatis. nam et lucere in .mundo Christianos oportebat ut filios 
lucis, lumen mundi unum et deum et dominum colentes et 
nominantes. ceterum si ex conscientia, qua scimus dei nornen 
et domini et patri et filio et spiritui conuenire, deos et domi- 

15 nos nominaremus, extinxissemus faces nostras, etiam ad rnar- 
tyria timidiores, quibus euadendi quaque pateret occasio, iuran- 
tibus statim per deos et dominos. ut quidam haeretici, quorum 
dei plures. itaque deos omnino non dicam nee dominos, sed 
apostolum sequar, ut, si pariter nominandi fuerint pater et 

20 filius, patrem deum appellem et lesum Christum dominum 
nominem. solum autem Christum potero deum dicere, sicut 
idem apostolus: ex quibus Christus, qui est, inquit, 
deus super omnia, benedictus in aeuum omne. nam 
et radium solis seorsum solem uocabo; solem autem riominans, 

25 cuius est radius, non statim et radium solem appellabo. nam 
nee soles duos faciam. tamen et solem et radium eius tarn 

11] c f. Matth. 5, 16. lob. 12, 36. Eph. 5, 8. I Thess. 5, 5. 21] cf. 
Rom. 1, 7. 22] Rom. 9, 5. 

1 praeter unus = nisi unus, ut uidetur et dominus MF, et unus 
dominus Puulgo 5 cognitum/orf. ipse <sit> Oehlerus 7 etiam pater 
(soil, sit) scripsi: et iam pater PMF 8 ut Urs: et PMF 9 et Urs: 
ut PMF 11 mundo om. F 15 laces IP, facies PMFR 1 16 pateret 
Urs: patet P, pat& (T& ex f) M, pater F 17 quorum s M, quorum P, 
quos F, quorum suni.fort. 20 patrem deum scripsi: deum patrem PMF 
21 Christum <(nominans> fort. potero R, postero PMF 26 nee 

soles scripsi: et soles MF, etsi soles P (si s. u. a m. 1) uulgo <non> 
faciam Urs faciam, tamen uulgo 



250 Qninti Septimi Florentis Tertuiliani 

duas res et duas species unius et indiuisae substantiae nume- 
rabo, quarn deum et sermonem eius, quarn patrem et filium. 
14. Adhuc et ilia nobis regula adsistit duos uindicantibas 
patrem et filium, quae inuisibitem deum determinauit. cum 
enim Moyses in Aegypto desiderasset domini conspectum 5 
dicens: si ergo inueni gratiam cor am te, manifesta 
mi hi te, ut cognos center uideain te: non potes 
uidere. inquit, faciem me am; non enim uidebithomo 
faciem me am et uiuet, id est: morietar qui uiderit. inue- 
nimas autem et a multis deum uisum et neminem tamen 10 
eoram, qui eum uiderant, mortuum, uisum quideni [deum] 
secundum hominum capacitates, non secundum pleriitudinem 
diuinitatis. nam (et) patriarchae deum uidisse referuntur, at 
Abraham et iacob, et prophetae, ut Esaias, ut Ezechiel, et 
tarnen mortal non sunt. igitar aut mori debuerant, si eum 15 
uiderant, deum enim nemo a i d e b i t e t a i u e t aut, 
si deum uiderunt et mortal non sunt, scriptara mentitur 
deum dixisse: . faciem meam homo si uiderit, non 
uiuet. aut (si) scriptara (non) mentitur, neque curn inaisum 
rieque cum uisum deurn profert, iam ergo alias erit qui 20 
aidebatar, quia non potest idem inuisibilis denniri. qui Liide. 
batur, et consequens erit, ut inuisibilem patrem inteliegamus 
pro plenitudine maiestatis, uisibilem aero filium agnoscamus 
pro modulo deriuationis, sicut nee solem nobis contemplari 
licet, quantum ad ipsam substantiae summam, quae est in 25 
caelis, radium autem eius toleramus ocuiis pro temperatura 
portionis, quae in terrain inde porrigitar. hie ex diuerso uolet 

>6j Exod. 33, 13. 20. 

2 quam (priore loco) R, qua PMF 4 quae R 3 , quern PMFR 1 de 
terminauit FR. degerminauit PM 8 non enim faciem meam om. F 
10 autem scnpsi: enim PMF \ 1 deum seclusi 13 et addidi 15 mortui 
om. F 16 nemo om. F 19 aut <]si)> scriptura <non)> mentitur scripsi: 
aut scriptura mentitur PMF neque cum inuisum neque cum uisum M. 
neque eum inuisum neque eum inuisum F, cum inuisum aut cum uisum 
Puuigo 20 profert P, praefert MF profert. iam uulgo 



VI. Aduersus Praxean 1314. 251 

aliquis etiam filium inuisibilem contendere, ut sermonem, ut 
spintura, et dura unam condicionem patris et filii uindicat, 
unuin potius atque eimdem connrmare patrem et iilium. sed 
diximus scripturam diiferentiae patrocioari per uisibilis et 

5 inuisibilis distinction em. iain et iiiud adicient ad argumen- 
tationem, quod, si filius tune ad Moysen ioquebatur, ipse 
faciem suam nemini uisibilem pronuntiarit, quia scilicet ipse 
inuisibilis pater fuerit in fiiii nomine, ac per hoc sic eundem 
uolunt accipi et uisibilem et inuisibilem, quomodo eundem 

10 (et) patrem et fiiium, quoniam et paulo supra, antequain faciem 
Moysi neget, scripcum sit dominum ad Moysen iocutum 
corarn, ueiut si quis loquatur ad amicum suum, non minus 
quam et Jacob: ego uidi, inquit, deum facie ad faciem. 
ergo uisibilis et inuisibilis idem; et quia idem utrumque, 

15 ideo et ipse pater inuisibilis, qua et filius, uisibilis. quasi 
uero expositio scripturae, quae fit a nobis, fiiio competat 
(a) patre seposito in sua uisibilitate. dicimus enim et niium suo 
nomine eatenus inuisibilem, qua serai o et spiritus dei, ex 
substantiae condiciorie, [iam nunc et quia deus et sermo et 

20 spiritus dei,] uisibilem autem fuisse ante camera eo modo, 
quo dicit ad Aaron et Mariam: et si fuerit prop betes 
in uobis, in uisione cognoscar illi et in somnio 
loqiiar illi, non quoruodo Moysi: os ad os loquar illi, 
in specie, id est in ueritate, et non in aenigmate, id 

25 est non in imagine; sicut et apostolus: nunc uideinus tam- 

11] cf. Exod. 33, 11. 13] Gen. 32, 80. 21] Num. 12, 68. 
25] I Cor. 13, 12. 

5 iam scripsi: nam PMF adicient MF, adiciunt P uuigo 1 pro 
nuntiarit scripsi: pronuntiaret PMF 10 <et> patrem scripsi: patrem 

et 

PMt 11 neget scripsi: iiegasset et (ex nega^set) PMF 13 deum 
M, dominum PF 16 quasi uero scripsi: quasi non PMF 17 a addidi, 
defendit quae traduntur Eng sic distinguens: quasi non . . . filio com 
petat, patre seposito, in sua uisibilitate uisibilitate PMF, hmisibili- 
tate Harrisius, quern sequuntur Pam Rig Oehlerus 19 iam nunc spiritus 
dei seclusi: ex substantiae condicione iam nunc, et quia deus [et sermo et 
spiritus dei] Eng qua deus Oehlerus 22 somnio PM, sompnis F 
23 illi (ait. loco) Gel: illis PM F 25 non in imagine 3f, non imagine PF 



252 Quinti S eptimi Florentis Tertulliani 

quam per speculum in aenigmate, tune autem facie 
ad faciem. igitur cum Moysi seruat conspectum suum et 
colloquium facie ad faciem in futurum. - - nam hoc postea 
adimpletum est in mentis secessu, sicut legimus in euangelio 
uisum cum illo Moysen colloquentem apparet retro semper 5 
in speculo et aenigmate et uisione et somnio deum, id est 
filium (lei, uisum, tarn prophetis et patriarchis quam et ipsi 
adhuc Moysi. et ipse quidem dominus, si forte coram ad 
faciem loquebatur, non tamen, tit et homo faciem eius 
uideret, nisi forte in speculo, in aenigmate. denique si sic 10 
Moysi locutus esset dominus, ut et Moyses faciem eius coini- 
uus sciret, quomodo statim atque ibidem desiderat faciem eius 
uidere, quam, quia uiderat, non desideraret? quomodo aeque 
et dominus negat uideri faciem suam posse, quam ostenderat, 
si tarnen ostenderat? aut quae est facies dei. cuius conspectus 15 
negatur? si erat quae uisa est, -- uidi, inquit lacob., deum 
facie ad faciem, et salua fact a est anima mea alia 
debet esse facies, quae, si uideatur, occidit. aut numquid 
filius quidem uidebatur, - - etsi facie, sed ipsum hoc in 
uisione et somnio et speculo et aenigmate, quia sermo et 20 
spiritus nisi imaginaria forma uideri non potest - - faciem 
autem suam dicit inuisibilem patrem? quis enim pater? non 
facies erit filii nomine auctoritatis, quam genitus a patre 
consequitur? non enim et de aliqua maiore persona congruit 
dicere: facies mea est ille homo , et: faciem mihi praestat ? 25 
pater, inquit. maior me est. ergo facies erit filii pater. 

4] cf. Matth. 17, 3. Marc.. 9, 3. Luc. 9, 30. 16] Gen. 32, 30. 
26] loh. 14, 28. 

4 secessu P, secessum MF 6 somnio P, sompno MF 9 ut et 
scripsi: ut est PJf, est F (ut s. u. a m. alia) 10 in aenigmate MF, et 
in aenigmate Puulgo 11 esset scripsi: est PMF 13 quia uiderat MF, 
si uideret P 15 si tamen ostenderat om. F at quae/or. 16 negatur, 
si uulgo parenthesin indicaui: uisa est? uidi uulgo 19 parenthesin 
indicaui facie sed scripsi: facies et F, facies sed PM 20 sornnio PM, 
somno F 21 potest? faciem uulgo 22 patrem. quis uulgo non Urs: 
num PMF 25 praestat. pater uulgo 26 me est PF, est me M 



VI. Aduersus Praxean 1415. 258 

nam et scriptura quid dicit? spiritus eius persona Chri- 
stus dominus. ergo si Christus persona paterni spiritus est, 
merito cuius spiritus persona erat, id est patuis, eius faciem 
suam, ex unitate scilicet, pronuntiauit. mira res plane, an 

5 facies tilii pater accipi possit. qui est caput eius. caput 
enim Christ! deus. 

15. Si hunc articulum quaestionibus scripturae ueteris 
non expediam, de nouo testamento sumam confirmationem 
nostrae interpretationis, ne quodcumque in filium reputo, in 

10 patrem proinde defendas. ecce enim et in euangeliis et in 
apostolis uisibilem et inuisibilem deum deprehendo sub mani- 
festa. et personal! distinctione condicionis utriusque. exclamat 
quodamraodo Johannes: deum nemo uidit umquam, utique 
nee retro; ademit enim temporis quaestionem dicendo deum 

is imm quam uisum. confirmat et apostolus de deo: quern 
nemo uidit hominum, sed nee uidere potest, scilicet 
quia mori.etur qui uidebit. idem ipsi apostoli et uidisse se 
Christum et contrectasse testantur. porro si ipse est Christus 
et pater et films, quomodo et uisus est et inuisus? ad hanc 

20 diuersitatem nisi et inuisi in unum conferendam quis ex 
diuerso non argumentabitur recte utrumque dictum, uisibilem 
quidem in came, inuisibilem uero ante camera, ut idem sit 
pater inuisibilis ante carnem qui et films uisibilis in earner 



1] Thren. 4, 20. 5] I Cor. 11, 3. 13] loh. 1, 18. 15J I Tim. 
6, 16. 17] cf. Ex. 33, 20. cf. I loh. 1, 1. 

1 spiritus (genetiuum intellege} oius persona scrip si (cf. adu. Marc. 
Ill, 6): spiritus personae eius PMF 2 persona paterni spiritus scripsi: 
personae paternae spiritus PMF 3 cuius spiritus Urs: spiritus cuius 
PMF persona PMF, personae lun, quern sequitur Oehlerus eius 
PMFj eum Urs, quern sequuntur Rigaltius et Oehlerus 4 mira res Urs: 
mirarer PMF 5 eius P, eius Xpi FM (eras. Xpi m. 1} 1 scripturae 
ueteris <( quantum potuimus solutis)>/or. 14 deum Pain: dominum PMF 
15 uisum om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 16 uidere Pam: 
uidi ri PMF 18 ipse om. F est Christus et Pam: est et Christus 
PM (prob. Eng), est et Christus et F 19 Christus, pater et filius, 
quomodo Eng et uisus F, uisus PM 23 qui PF, quia M 



254 Quinti Septirni Florentis Tertulliani 

atquin si idem ante camera inuisibilis, quomodo uisus etiam 
retro inuenitur ante carnem? aeque si idem post camera uisi- 
bilis, quomodo et mine inuisibilis pronuntiatur ab apostolis, 
nisi quia alius, quern, et retro uisum in aenigmate, plenius 
uisibilem caro effecit, sermo scilicet, qui et caro factus est, 5 
alius, quern numquam quisquam uidit, [nisi] pater scilicet, 
emus est sermo? denique inspiciamus, quern apostoli uiderint. 
quod uidimus, inquit Johannes, q u o d a u d i u i m u s, o c u 1 i s 
nostrisuidimus, etmanusnostraecontr.ectaueruut 
de sermone uitae. sermo enira uitae caro factus est, 10 
audittis et uisus et contrectatus, quia caro, qui ante carnem 
sermo ta-ntun, in primordio apud deum patrem, non (deus) 
pater, [apud sermonem] nam etsi deus sermo, sed, quia ex 
deo deus, apud deum, quia cum patre, apud patrem. et 
uidimus gloriam eius, tamquam unigeniti a patre, 15 
utique filii. scilicet uisibilis, glorificati a patre inuisibili. et 
ideo,, quoniam sermonem dei deum dixerat, ne adiuuaret 
aduersatiorum praesumptionem, quasi patrem ipsum uidisset, 
ad distrnguendum inter inuisibilem patrem et filium uisibilem 
superdicit ex abund.anti: deum nemo uidit umquam. quern 20 
deum? sermonem? atquin: uidimus et audiuimus et 
contrectauimus de sermone uitae praedictura est. sed 
quern deum? scilicet patrem, apud quern deus erat sermo. 
unigenitus filius, qui sinum patris ipse disseruit. 

8] I loh. 1, 1.- 12] cf. loh. 1, 1. 14] loh. 1, 14. 20] I loh. 
4. 12. 24] Ioh. 1, 18. 

4 quern .. uisum Urs:a\ii. uisus PMF uisibilem plenius F 6 nisi 
seclusi 10 est scripsi: et PMF; intellege: sermo uitae is sermo est, 
qui caro est factus 11 qui ante carnem sermo tantum in primordio 
uulgo 12 sermo tantum: scilicet nondum sermo uitae deus ad- 

didi 13 apud sermonem seclusi: redarguitur enim aduersarius dicens ser- 
tnonem ipsum esse deum .patrem, ut docent quae sequuntur. quia ex 
deo deus, apud deum scripsi: apud deum, quia ex deo deus PMF 17 ne jR 3 , 
ut PMFJV- 20 uperadicit susp. Eng 21 et contrectauimus om. F 
22 uitae om. F 23 deus erat PMF, deum erat Urs 24 unigenitus 
<scilicet> Urs qui sinum patris MF (cf. 238, 6): qui est in sinu patris 
P, qui esse in sinu patris Oehkrus 



VI. Aduersus Praxean 15. 255 

ipse et auditus et uisus et, ne phantasma crederetur, etiam 
contrectatus. hunc et Paulus conspexit, nee tamen patreni 
uidit. nonne, inquit, uidi lesum? Christum autem (si) et 
ipse deum cognominauit: quorum pat res, et ex quibus 

5 Chris tus secundum earn em, qui est super omnia 
deus benedict us in aeuum, ostendit et ipse uisibilem 
deum filium, id est sermonem dei, quia qui caro factus est 
Christus dictus est. de patre autem ad Timotheum: quern 
nemo uidit h o m i n u m, s e d nee u i d e r e p o t e s t, exagge- 

10 ran s amplius: qui solus habet inmortalitatern et 
lucem habitat inaccessibilem, de quo et supra dixerat: 
regi autem saeculorum. inmortali, inuisibili, soli 
dec, ut et contraria ipsi filio adscriberemus, mortalitatem, 
accessibilitatem. quern mortuum contestatur secundum scri r - 

15 pturas et a se nouissime uisum, per accessibilem utique lucem, 
quamquam. et illam neque ipse sine periculo lurainis expertus 
est, neque Petrus et Johannes et lacobus sine rationis, [et 
amentia, qui] credo, morituri ibidem, si non passuri filii 
gloriam, sed patrem uidissent. deum enim nemo uidebit 

20 et uiuet. si haec ita sunt. constat eum semper uisum ab 
initio. qui uisus fuerit in fine, et eum nee in fine uisum, 
qui nee ab initio fuit uisus, et ita duos esse uisum et inui- 

3J I Cor. 9,1. 4] Rom. 9, 5. 8] I Tim. 6, 16. 12] I Tim 
1, 17. 14] cf. I Cor. 15, 3. 8. 19] Exod. 33, 20. 

1 ipse et P, et MF 3 si addidi 4 ipse MF, ipsum P deum 
Gel: dominum PMF 5 super F, per PM 6 aeuum. ostendit nulgo 
1 deum MF, domini P, dei Pam quia qui PM, qui quia F 15 et 
a se MR* ut a se PFR 1 16 neque ipse P* 3 , neque et ipse PMFM 1 
17 et iohannes PM, neque iohannes F rationis P* 3 (scil. periculo}: 
ratione PMFM { et amentia qui seclusi (postquam rationis in ratione 
deprauatum erat, superscripsit huic uocabulo aliquis amentia, quod deinde 
inter uerba irrepsit). 18 uerba: credo morituri ibidem, qvae in libris mss. 
paulo infra post patrem uidissent leguntur hue transtuli. claudicantcm 
periodum ut sanaret, idem ille corrector addidit quod seclusi qui, Eng 
ordinem traditum utrborum defendens sic uult rescribi: qui si uidissent 
<essent,)> credo, mortui ibidem 



256 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

sum. filius ergo uisus est semper, et films conuersatus est 
semper, et filius operatus est semper, ex auctoritate patris 
et uoluntate, quia filius nihil a semetipso potest 
facere. nisi uiderit patrem facientera, in sensu scili 
cet facienterrr. pater enim sensu agit, filius, qui in patris sensu 5 
est, uidens perficit. sic omnia per filiura facta sunt et sine 
illo factum est nihil. 

16. Nee putes sola opera, mundi per filium facta, sed et 
quae a deo exinde gesta sunt. pater enirn, qui diligit 
filium et omnia tradidit in manu eius, utique a pri- to 
mordio diligit et a primordio tradidit, ex quo [a primordio] 
sermo erat apud deuiri et deus erat sermo. cui data 
est omnis potestas a patre in caelis et in terra; non 
iudicat pater quemquam, sed orane indicium tradidit 
filio, a primordio tamen. omnem enim dicens potestatem et ^ 
omne indicium et omnia per eum facta et omnia tradita in 
manu eius, nullam exceptionem temporis permittit, quia omnia 
non erunt, si non omnis temporis fuerint. filius itaque est, 
qui et ab initio iudicauit, turrem superbissimam elidens lin- 
guasque disperdens, orbem totum aquarum uiolentia puniens, 20 
pluens super Sodomam et Gomorram ignera et sulphurem, 
deus a deo. ipse enim et ad liumana semper colloquia de- 
scendit, ab Adam usque ad patriarclias et prophetas, in 
uisione. in somnio, in speculo, in aenigmate ordinem suum 
praestruens ab initio, semper quern erat persecuturus in 25 



3] loh. 5, 19. 6] cf. loli. 1, 3. 9] lob. 3, 35. .12] loh. 1, 1. 
13] Matth. 28, 18. loh. 5, 22. 21 22J cf. Gen. 19, 24. 

1 est (loco priore) PM, fait F 4 in sensu scilicet facientem om. P 
(add. It in mg. ex Hirsaugiensi) 5 filius PM, filius uero F patris 
sensu PM, sensu patris F 10 in manu Paw: in sinu PMF 11 tra 
didit. ex quo uulgo a pritnordib seclusi: a primordio PF, primordio M 
(a eras. in. 1} 12 serivo, cui uulgo 19 qui et PMFR^-, qui R* uulgo 
20 dispertiens Urs 22 dominus a domino Pain (cf. 247, 21) 24 somnio 
PM, sonipno F 2-5 semper fort, delendum quern Urs: quae 
PMF in fin em. ita Urs, infinita PMF 



VI. Aduersus Praxean 1516. 257 

fine, ita semper ediscebat, et deus, in terris cum hominibus 
conuersari, non alius quam sermo, qui caro erat futurus; 
ediscebat autem, ut nobis fidem sterneret, ut facilius crede- 
remus filium dei descendisse in saeculum, (cum) et retro tale 

5 quid gestum cognosceremus. propter nos enim sicut scripta sunt 
ita et gesta sunt, in quos aeuorum fines decucurrerunt. 
sic etiam adfectus humanos sciebat iam tune, suscepturus 
etiam ipsas substantias hominis, carnem et animum, interro- 
gans Adam quasi nesciens: ubi es, Adam? paenitens, quod 

10 hominem fecisset, quasi non praesciens; temptans Abraham, 
quasi ignorans, quid sit in homine; offensus, reconciliatus 
eisdem, et si qua haeretici adprehendunt quasi deo indigna 
ad destructionem creatoris, ignorantes haec in filium compe- 
tisse, qui etiam passiones humanas et sitim et esuriem et 

15 lacrimas et ipsam natiuitatem ipsamque mortem erat subi- 
turus, propter hoc minoratus a patre modicum citra angelos. 
sed quae haeretici quidem nee filio dei deputabunt con 
uenire, tu ipsi patri inducis, quasi ipse se deminorauerit 
propter nos, cum scriptura alium dicat ab alio minoratum, 

20 non ipsum a semetipso. quodsi et alius qui coronabatur 
gloriam et honorem, alius qui coronabat, (coronabat) uti- 
que filium pater, ceterum quale est, ut deus omnipotens ille 
inuisibilis, quern nemo uidit hominum nee uidere potest, ille 
qui inaccessibilem lucem habitat, ille qui non habitat in manu 

25 factis, a cuius conspectu terra contrernescit, montes lique- 
scunt ut cera, qui totum orbem manu adprehendit uelut nidum, 

6] I Cor. 10. 11. 9] Gen. 3, 9. cf. Gen. 6, 6. 11] loh. 

2, 25. 16] cf. Ps. 8, 6. 20J cf. Ps. 8, 6. 23] cf. I Tim. 6, 16. 
24] cf. Act. 17, 24. 25] cf. Ps. 96, 45. 26] cf. Es. 10, 14. 

1 ediscebat, et deus, in scripsi (et deus = et cum deus etiamtum, 
nondum caro esset filius): ediscebat et deus in uulgo 4 <(cum)> et Eng : 
<si> et .R 3 uulgo 6 decurrerunt F 15 ipsam natiuitatem om. M 16 mo 
dicum <quid> Urs 17 sed quae scripsi: sed PMF 18 tu scripsi: quac 
tu PMF ipsi PM, ipse F 20 quodsi Semlerus: quid si PMF reliqui 
coronabatur RF, coronabitur P (corr. R i in a) M coronabat addidi 
22 pater? ceterum uulgo 23 uidere PM, uideri F 25 contremescit 
PMF, contremiscit R uulgo 

XXXXVIF. Tert. III. 17 



258 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cui caelum thronus et terra scabellum, in quo omnis locus, 
non ipse in loco, qui uniuersitatis extrema linea est, ille 
altissimus in paradiso ad uesperam deambularit, quaerens 
Adam, et arcam post introitum Noe clauserit, et apud Abra 
ham sub quercu refrigerauerit. et Moysen de rubo ardenti 5 
uocarit, et in fornace Babylonii regis quartus apparuerit? 
quamquam films hominis est dictus et in imagine et spe- 
culo et aenigmate scilicet et haec, nee de filio dei credenda 
fuissent, si scripta non essent, fortasse non credenda de patre, 
licet scripta, quern isti in uuluam Mariae deducunt et in 10 
Pilati tribunal imponunt et in monumentis Joseph recondunt. 
hinc igitur apparet error illorum. ignorantes enim a primordio 
omnem ordinem diuinae dispositionis per filium decucurrisse. 
ipsum credunt patrem et uisum et congressum et operatum 
et sitim et esuriem passum aduersus prophetam dicentem: 15 
deus aeternus non sitiet nee esuriet omnino: quanto 
magis nee morietur nee sepelietur? - - et ita, unum deum 
semper egisse *, id est patrem, quae per filium gesta snnt, 
17. facilius existimauerunt patrem in filii nomine uenisse 
quam filium in patris, dicente ipso domino: ego ueni in 20 
patris mei nomine, item ad ipsum patrem: no men 
tuum manifestaui hominibus, condicente etiam scrip- 
tura: benedictus qui uenit in nomine domini, utique 
films in patris nomine, sed nomen patris: deus omnipotens. 
{altissimus,) dominus uirtutum, rex Israhelis, qui est. quatenus 25 

1] cf. Es. 66, 1. 6] cf. Dan. 3, 92. 16] Es. 40, 28. 20] loh. 
5, 43. 21] loh. 17, 6. 23] Ps. 117, 26. 

3 deambularit Eng: deambulauit PMF, dearabulauerit R 6 uocarit 
PM, uocauerit F apparuerit quamquam . . . dictus uulgo 1 dictus 
et PMFR 1 , dictus, ni haec J? 3 uulgo 8 aenigmate <(fuissent?)> scilicet 
jR 3 uulgo 9 fuissent Urs: fuisse PMF 11 monumentis PMF, monu- 
mento Pam recondunt scripsi: reconcludunt PMF 13 decurrisse F 
18 lacunam signaui: certi uel praesumentes uel simile aliquid interddisse 
puto 19 male hie distinguuntur capita uenisse scripsi: egisse PMF 
23 utique F, utriusque M (corr. in utrique TO. 1), utrique P (del. litteram 
r R} 24 sed scripsi (aunt aduersarii quae sequuntur) : et PMF, sed et 
Urs nomina Urs 25 altissimus om. PMFR 1 ; add. R 3 (cf. 259, 5) 



VI. Aduersus Praxean 1618. 259 

ita scripturae decent, haec dicimus et in filium competisse 
et in his filium uenisse et in his semper egisse et sic ea in 
se hominibus manifestasse. omnia, inquit. patris measunt. 
cur non et nomina? cum ergo legis deum omnipotentem et 
5 altissimum et deum uirtutum et regem Israhelis et qui est, 
uide, ne per haec filius etiam demonstretur, suo iure deus 
(omnipotens.) qua sermo dei omnipotentis quaque omnium 
accepit potestatem, altissimus. qua dextera dei exaltatus, 
sicut Petrus in Actis contionatur, dominus uirtutum, quia 

10 omnia subiecta sunt illi a patre, rex Israhelis, quia illi proprie 
excidit sors gentis istius, item qui est, quoniam multi [filii] 
dicuntur et non sunt. si autem uolunt et patris nomen Christi 
esse, audient suo loco, interim hie mihi promptum sit respon- 
sum aduersus id, quod et de Apocalypsi lohannis proferunt: ego 

15 dominus, qui est et qui fuit et (qui) uenit, omni- 
potens, et sicubi alibi dei omnipotentis appellationem non 
putant etiam filio conuenire. quasi qui uenturus sit ** omni- 
potens, cum et filius omnipotentis tarn omnipotens sit quam 
deus dei filius. 

20 18. Sed hanc societatem nominum paternorum in filio ne 
facile perspiciant, perturb at illos scriptura, si quando unicum 
deum statuit, quasi non eadem et deos et dominos duos 
proposuerit, ut supra ostendimus. ergo quia duos et unum , 
inquiunt, inuenimus, ideo ambo unus atque idem, et filius 

25 et pater*, porro non periclitatur scriptura, ut illi de tua 
argumentatione succurras, ne sibi contraria uideatur. habet 

3] loh. 16, 15. 8] cf. Act. 2, 33. 14] Apoc. 1, 8. 
7 omnipotens add. B 3 , om. PMFR { 11 filii seclusi: dii Ciacconius, 
filii <dei> Eng (alludi hie putam ad I loh 3, 10). 12 patris nomen 
Christi scripsi: Christi nomen patris PMF, defendit Eng sic distinguens: 
si autem uolunt, et Christi nomen patris esse audient suo loco 13 audient 
.R 3 , audiunt PM, audiuit F promptum Oehlerus: promotum PMF 
14 et de PM, de F 15 qui est et qui fuit et <qui> uenit scripsi: qui 
est et qui fuit et uenit MR 3 , qui est et qui uenit F } qui est et qui 
erat et qui fait et uenit PR 1 17 lacunam signaui: sit, omnipotentis 
filius, non sit omni)>poten8/0r., sit, <(non sit)> Eng 18 sit dei filius quam 
PMF; del dei filius Urs 24 unus PM, unum F 

17* 



2(>0 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

rationem et cum unicum deum statuit et cum duos patrem 
et filium ostendit, et sufficit sibi. filium nominari ab ea 
constat. saluo enim filio recte unicum deum potest determi- 
nasse, cuius est filius. non enim desinit esse qui habet filium 
ipse unicus, suo scilicet nomine, quotiens sine filio nominatur. 5 
sine filio autem nominatur, cum principaliter determinate 
ut prima persona, quae ante filii nomen erat proponenda, 
quia pater ante cognoscitur et post patrem filius nominatur. 
igitur unus deus pater, et alius absque eo non est. quod 
ipse inferens non filium negat, sed alium deum. ceterum alius 10 
a patre filius non est. denique inspice sequentia huiusmodi 
pronuntiationum, et inuenies fere ad idolorum factitatoros 
atque cultores definitionem earum pertinere, ut multitudinem 
falsorum deorum unio diuinitatis expellat, habens tamen filium, 
quanto indiuiduum et inseparatum a patre, tanto in patre repu- is 
tandum, etsi non nominatum. atquin si nominasset ilium, 
separasset, ita dicens: alius praeter me non est, nisi filius 
metis, alium enim etiam filium fecisset, quern de aliis exce- 
pisset. puta solem dicere: ego sol, et alius praeter me non 
est, nisi radius meus: nonne denotasses uanitatem, quasi non 20 
et radius in sole deputetur? itaque praeter semetipsum non 
esse alium deum, hoc propter idolatriam ** tarn nationum 
quam Israhelis; etiam propter haereticos, qui, sicut nationes 
manibus ita et ipsi uerbis idola fabricantur, id est alium 
deum et alium Christum, igitur et cum se unum pronuntiabat, 25 
filio pater procurabat, ne ab alio deo Christus uenisse credatur, 
sed ab illo, qui praedixerat: ego deus et alius absque 
me non est, qui se unicum, sed cum filio, ostendit, cum 
quo caelum solus extendit, 

9] cf. Es. 45, 5. 27] Es. 45, 5. 29] cf. Es. 44, 24. 

9 alius absque eo MP, absque eo alius FEuulgo 13 definitionem 
EF, definitionum P (a ex e) M 20 denotasses (s ex t a m. T) M: 
denotasset PF 21 praeter JS 3 , per PMFM 1 22 lacimam signaui: 
pronuntiasse euro intellege ud similia interciderunt 



VI. Aduersus Praxean 1819. 261 

19. (Si) qui et hoc dictum eius in argumentum singularitatis 
arripient, extendi, inquit, caelum solus quantum ad 
ceteras uirtutes solus, praestruens aduersus coniecturas hae- 
reticorum, qui mundum ab angelis et potestatibus diuersis 

5 uolunt structum, qui et ipsum creatorem aut angelum faciunt 
aut f ad alia quae extrinsecus, ut opera mundi, ignorantem quo- 
que, subornatum. aut si sic solus caelum extendit, quomodo isti 
praesuniunt in peruersum haeretici, quasi singularis, non 
admittatur sophia ilia dicens: cum pararet caelum, ego 

10 a de ram illi. et Esaias dixit: quis cognouit sensurn 
domini et quis illi consilio fuit? utique praeter sophiam, 
[fuitj quae illi aderat, in ipso tamen, et cum illo uniuersa 
compingebat, non ignorante, quid faceret. praeter sophiam 
autem praeter fiiium dicit, qui est [Christus] sophia et uirtus 

15 dei secundum apostolum, solus sciens sensum patris. quis 
enim scit quae sunt in deo, nisi spirit us, qui in 
ipso est? non qui extra ipsum. erat ergo, qui non solum 
deum faceret, nisi a ceteris solum. sed et euangelium recuse- 
tur, quod dicat omnia per sermonem a deo facta esse et sine 

20 eo nihil factum. nisi fallor et alibi scriptum est: sermone 
eius caeli firmati sunt, et spiritu eius omnis uir 
tus e or um. et sermo autem, uirtus et sophia dei, ipse erit 
films, ita si per fiiium omnia, caelum quoque per fiiium 

2] Es. 44, 24. 9J Prou. 8, 27. 10] Es. 40, 13. 12] cf. Prou. 
8, 30. 14] cf. I Cor. 1, 24. 15] cf. I Cor. 2, 11. 19] cf. loh. 1, 3. 
20] Ps. 32, 6. 

1 <si)> qui scripsi: qui PMFH 1 , quin -R 3 uulgo, qui quomodo intel- 
legit Eng hoc dictum scil. quod modo attigit auctor 260, 29. 6 aut 
ab aliqua extrinsecus <(uirtute uolunt)> ad opera mundi fort. (Achamoth 
intellego Valentinianontm, cf. adu. Vol. cap. 25), ad alia, quae extrin 
secus sunt opera mundi Eng 10 illi. et E, illi <simul.> et Pain, illi? 
et Oehlerus et Esaias dixit Eng: et si dixit PMF, et si dixit <apo- 
stolus> Urs 11 fuit seel. Eng: fuit PM, non fuit F, ait Urs -12 aderat. 
in uulgo 14 Christus seclusi 18 sed et PM, sed F 20 nisi PM, 
nisi enim FR uulgo 21 spiritu <ovis> eius Urs (sed cf. cap. 7} omnis 
uirtus PM, omnes uirtutes FR uulgo 22 dei, ipse erit scripsi: ipse 
erit dei PMF 



262 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

extendens non solus extendifi, nisi ilia ratione, qua (a) ceteris 
solus, atque adeo statim de lilio loquitur: quis alius deiecit 
signa uentriloquorum et diuinationes a corde, auertens 
sapientes retrorsum et consilium eorum infatuans, 
sistens uerba filii sui? dicendo scilicet: hie est filius 5 
meus dilectus, hunc audite. ita filium subiungens ipse 
interpretator est, quoraodo caelum solus extenderit, scilicet 
cum filio solus, sicut cum filio unum. proinde et filii erit 
uox: extendi caelum solus, quia sermone Caeli confirmati 
sunt, quia sophia in sermone adsistente paratum est caelum 10 
et omnia per sermonem sunt facta. competit et filium solum 
extendisse caelum, qui solus operation! patris ministrauit. 
idem erit dicens: ego primus, et in superuentura ego 
sum. primurn scilicet omnium sermo: in principio erat 
sermo, in quo principio prolatus a patre est. ceterum pater 15 
non habens initium, ut a nullo prolatus, ut innatus, (primus) 
non potest uideri. qui solus fuit semper, ordinem habere non 
potuit. igitur si propterea eundem et patrem et filium cre- 
deridum putauerunt, ut unum deum uindicent, saluus est unio 
eius qui, cum sit unus, habeat et filium, aeque et ipsum 20 
eisdem scripturis comprehensum. si filium nolunt secundum 
a patre reputari, ne secundus duos faciat deos dici, osten- 
dimus etiam duos deos in scriptura relatos et duos dominos; 
et tamen ne de isto scandalizarentur, rationem reddidimus, 
qua non dii duo dicantur nee domini, sed qua pater et filius 25 
duo, et hoc non ex separatione substantiae, sed ex disposi- 
tione, cum indiuiduum et inseparatum filium a patre pronun- 
tiamus, nee statu, sed gradu alium, qui etsi deus dicatur, 

1] cf. Es. 44, 24. 2] Es. 45, 25. 26. 5] Luc. 9, 35; Matth. 3, 17. 
9] Es. 44, 21 10] cf. Ps. 32, 6. 13] Es. 41, 4. 14] loh. I, 1. 

i qua a R, quaPM, qua de F 10 sunt. quia uulgo 12 qui scripsi: 
quia PMF 16 primus addidi 19 saluus PMFE\ salua R* uulgo 
20 habet Urs 23 etiam coriiunt/e cum in scriptura, nisi forte rescri- 
bendum est: iam et 24 scandalizarentur F. scandalizentur PM red 
didimus scripsi: reddimus PMF 25 non dii scripsi: dii non PMF 



VI. Aduersus Praxean 1921. 263 

quando nominatur singularis, non ideo duos decs faciat, sed 
unum, hoc ipso, quod et deus ex imitate patris uocari habeat. 

20. Sed argumentationibus eorum adhuc retundendis opera 
praebenda est, si quid de scripturis ad sententiam suam 

5 excerpent, cetera nolentes intueri, quae et ipsa regulam ser- 
uant, et quidem saluo unione diuinitatis et monarchiae statu 
nain sicut in ueteribus nihil aliud tenent quam: ego deus 
et alius praeter me non est, ita in euangelio responsionem 
domini ad Philippum tuentur: ego et pater unum sumus 

10 et: qui me uiderit, uidit et patrem et ego in patre et 
pater in me. his tribus capitulis totum instrumentum utrius- 
que testamenti uolunt cedere, cum oporteat secundum plura 
intellegi pauciora. sed proprium hoc est omnium haereticorum. 
nam quia pauca sunt, quae in silua inuenire possunt, pauca 

15 aduersus plura defendunt et posteriora aduersus priora susci- 
piunt. regula autem omni rei ab initio constituta in prioribus 
et in (plur-ibus. et in) posteriora praescribit utique et in 
pauciora. 

21. Aspice itaque, quanta praescribant tibi etiam in euan- 
20 gelio ante Philippi consultationem et ante omnem argumenta- 

tionem tuam. et in primis ipsa statim praefatio lohannis 
euangelizatoris demonstrat, quid retro fuerit qui caro fieri 
habebat: in principio erat sermo, et sermo erat apud 
deum, et deus erat sermo; hie erat in principio apud 
25 deum; omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum 
est nihil. nam si haec non aliter accipi licet quam quomoclo 
scripta sunt, indubitanter alius ostenditur qui fuerit a prin- 

7] Es. 45, 5. 9] loh. 10, 30. 10] loh. 14, 9. loh. 14, 11. 
23] loh. 1, 13 

3 eorum om. F 5 quae om. F 6 saluo M, salua PF statu 
scripsi: sonatu F, sonitu PM 10 uidit PM (corr. i in e m. 2], uidet F 
12 cedere E*. credere PMFR* 13 est hoc F 14 inuenire lun: inue- 
niri PMFreliqui 16 ab initio PM, semper ab initio F 17 pluribus, 
et in addidi 18 pauciora Urs: paucioribus PMF ulique et in paucioribus 
secludi uult Eng. improbans quae supra addidi 23 erat uerbum P 
(erasit R et superscripsit sermo) 



264 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cipio, alms apud quern fuit, alius sermo del. alius dens, - 
licet et sermo dens, sed qua del films, non qua pater alius 
per quern omnia. alius a quo omnia. alium autem quomodo 
dicamus, saepe iam edidimus: quo alium dicamus necesse est 
non eundem, (non eundem) autem non quasi separatum : 5 
dispositione alium, non diuisione. hie ergo caro factus est, 
non ipse, cuius erat sermo. hums gloria uisa est tamquam 
unici a patre, non tamquam patris. hie unieus sinum patris 
disseruit. non sinum suum pater, praecedit enim: deum 
nemo uidit umquam. idem et agnus dei ab lohanne desi- 10 
gnatur, non ipse, cuius est dicttis. certe films dei semper, sed 
non ipse, cuius est filius. hoc eum Nathanahel statim sensit, 
sicut et alibi Petrus: tu es filius dei. hoc et ipse recte 
sensisse illos confirmat, Nathanaheli quidem respondens: quia 
dixi: uide te sub fieu, ideo credis, Petrum uero beatum is 
adfirmans, cui non caro neque sanguis reuelasset quod [et 
patrem] senserat, sed pater qui in caelis est. quo dicto utri us 
que personae constituit distinctionem: et filii in terris, queni 
Petrus agnouerat dei filiurn, et patris qui in caelis, qui Petro 
reuelauerat quod [Petrus | agnouerat [dei filium Christum]. 20 
cum in templo introiit, aedem patris appellat, ut filius. 
cum ad Nicodemum dicit: ita, inquit, dilexit dens mundum, 

7] cf. loh. 1, 14. 8] cf. loh. 1, IS. 9] loh. 1, 18. 10] cf. loh. 
1, 29. 12] loh. 1, 49. 13] Matth. 16, 16. 14] loh. 1, 50. 15] cf. 
Matth. 16, 17. 20] cf. loh. 2, 16. 22] loh. 3, 16. 

1 alius sermo dei, alius deus scripsi: alium sermonem dei alium dominum 
(deum luri) PMF 2 sermo deus scripsi: deus sermo PMF 3 alius scripsi 
(bis): alium PMF 4 dicamus (loco prior e} Rig: praedicamus PM (a in e 
corr. m. 2) F 5 <(non eundem )> autem Oehlerus: parenthesin indicaui 
ego 6 caro factus est PM, factus est caro FE uulgo 8 unicus Eng: 
unius PMF, unus Pain sinum om. F 10 idem et agnus Urs: inde 
et si agnus PMF reliqui 11 otictus scripsi (scil. agnus; dictus est = 
dicitur cf. 237, 6 et 278, 8) : dilectus PMF 12 eum PMFIV, enim R ? >GN 
14 Natbanaeli Gel: nathanahel PMF 15 dixi R*, dixit PMFE^ 16 et 
patrem seclusi: reuelasset, quod et patrem senserat sed Eng, defen- 
dens quae infra Z. 20 seclusi 20 Petrus seclusi dei filium Christum 
seclusi 21 templo PMFR 1 , templum jR 3 uulgo 22 inquit om. Pam 



VI. Aduersus Praxean 21. 265 

ut filium suum unicum dederit. in quern omnis qui 
crediderit non pereat, sed habeat uitam sempiternam. 
etrursus: non enirn misit dens filium suum in mundum, 
ut iudicet mundum, seel ut saluus sit mundus per 
5 eum; qui crediderit in ilium, non iudicatur; qui non 
crediderit in ilium, iam iudicatus est. quia non credidit 
in nomine unici filii del. Johannes autem, cum interroga- 
ret qui de lesu. cur tingeret: pater, inquit, diligit filium 
et omnia tradidit in manu eius; qui credit in filium, 
10 habet uitam aeternam; qui non credit in filio dei, 
non uidebit deum, sed ira dei manebit super eum. 
quern uero Samaritidi ostendit? si Messiam, qui dicitur 
Christus, filium utiqiie se, non patrem, demon strauit, qui et 
alibi Christus, dei films, non pater, dictus est. exinde disci- 
is pulis: meum est, inquit, ut faciam uoluntatern eius. 
qui me misit, ut consummem opus eius. et ad ludaeos 
de paralytic! sanitate: pater me us usque modo operatur. 
et ego operor. pater et ego filius dicit. denique prop tor 
hoc magis ludaei ilium interficere uolebant, non 
20 tantum quod solueret sabbatum. sed quod patrem 
suum deum diceret, aequans se deo. tune ergo dicebat 
ad eos: nihil filius fa cere potest a semetipso, nisi 
uideat patrem facientem; quae enim ille facit, eadem 
et filius facit. pater enim diligit filium et omnia 
25 demonstrat illi, quae ille facit, et maiora istis opera 

3] loh. 3, IT 18. 8] loh. 3, 35-36. 12J cf. lob. 4, 2526. 
15] loh. 4, 34. 17] lob. 5, 17. 18] loh. 5, 18. 22] loh. 5, 1927. 
2 crediderit RF, credidit (corr. R sec. Hirsaugiensem) M 7 cum 
interrogaret qui de lesu cur tingeret scripsi (cf. loh. 3, 26): cum inter- 
rogaretur quid de lesu contingeret PMF, cum interrogaretur quid de lesu, 
curn tingeret Eng 8 diligit Pam (cf. cap. 16): dilexit PMF 9 credit 
Pam: credidit PMF 10 credit Pam: credidit PMF 12 uero om. F 
15 <cibus> meus est fort. (cf. de ieiun. c 15) 20 tantum jR 3 , tamen 
PMFR 1 quod (prius) om. F 23 uiderit Paw 25 demonstrat scripsi: 
demonstrauit PMF quae demonstrabit illi om. MP (sed in mg. haec 
ex Hirsaugiensi addidit R) facit R. fecit F istis Pam: ista F 
Hirsaugiensis teste Rhenano 



266 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

demonstrabitilli,utuosmiremini. quomodo enim (pater) 
suscitat mortuos et uiuificat, ita et fijius quos uult 
uiuificat. neque enim pater iudicat, sed omne iudi- 
cium dedit filio, uti omnes honorent filium, sicut 
honorant patrem. qui non honorat filium, non hono- 5 
rat patrem, qui filium misit. amen, amen dico uobis, 
quod qui audit sermonem (meum) et credit ei, qui me 
misit, habet uitam aeternam et in iudicium non ueniet, 
sed transit de morte in uitam. amen dico uobis. quod 
ueniet bora, qua mortui audient uocem filii dei, et 10 
cum audierint, uiuent. sicut enim pater habet uitam 
leternam a semetipso, ita et filio dedit uitam aeter 
nam babere in semetipso, et iudicium dedit illi facere 
in potestate, quia filius hominis est, per carnem scilicet, 
sicut et filius dei per spiritum eius. adhuc adicit: ego autem is 
babeo maius quam lohannis testimonium; opera enim, 
quae pater mihi dedit consummare, ilia ipsa de me 
testimoni-um perhibent, quod me pater miserit; et 
qui me misit pater, ipse testimonium dixit de me. 
subiungens autem: neque uocem eius audistis umquam 20 
neque formam eius uidistis, confirmat retro non patrem, 
sed filium fuisse qui uidebatur et audiebatur. denique dicit: 
ego ueni in patris mei nomine, et non me recepistis. 
adeo semper filius erat in dei et regis et domini omnipo- 
tentis et altissimi nomine, interrogantibus autem quid facere 25 
debeant respondit: ut credatis in eum, quern deus 
misit. panem quoque se adfirmat, quern pater praestaret 

15] loh. 5, 3637. 20 1 loh. 5, 37. 23] loh. 5, 43. 26J loh. 
6, 29. 27j cf. loh. 6, 32. 

1 demonstrabit scripsi: demonstrauit F Hirsauyiensis p ater addidi 
(cf. c. 24} 2 uiuificat PM, uiuificabit F 1 sermonem <(meum)> Eng: 
sermonem F, sermones PMR*, sermones <meos)> R^uulgo 8 uenit Urs 
9 transit transiit de uita uel mqrte in uitam F 11 qui audierint 
Lat 13 habere om. F in a semet ipso F 14 quia PMF, qua Gel 
17 ilia et ipsa F 22 dicit PJf, dicebat F 24 <et> omnipotentis Urs 



VI. Aduersus Praxean 2122. 267 

de caelo; ergo omne, quod ei daret pater, ad se uenire, nee 
reiecturum se, quia de caelo descendisset, non ut suam, sed 
ut patris faceret uoluntatem ; uoluntatem autem patris esse, 
uti qui uiderit filium et crediderit in eum, uitam et resur- 

5 rectionem consequatur: neminem porro ad se uenire posse, 
nisi quern pater adducat; omnem (autem,) qui a patre audisset et 
didicisset, uenire ad se, non quasi patrem aliquis uiderit 
adiciens et hie, ut ostenderet patris esse sermonem, per quern 
docti fiant. at cum discedunt ab eo multi et apostolis suis 

10 offert, si uelint discedere et ipsi, quid respondit Simon 
Petrus? quo discedimus? uerba uitae habes, et nos 
credimus, quod tu sis Christus. patrem ilium esse an 
patris? [Christum]. 

22. Cuius autem doctrinam dicit. ad quam mirabantur? 

15 suam an patris? aeque ambigentibus inter se. ne ipse esset 
Christus. utique non pater, sed films: meque scitis, inquit, 
unde sim; et non ueni a me ipso, sed est uerus qui 
me misit, quern uos non nostis; ego noui ilium, quia 
apud ilium sum. non dixit quia ipse sum et ipse me 

20 misP, sed ille me misit . item cum misissent ad inuadendum 
eum pharisaei; modicum adhirc temporis, ait, uobiscum 
sum et uado ad eum, qui me misit. at ubi se negat esse 
solum sed ego, inquit, et qui me misit pater nonne 
duos demonstrat, tarn duos quam inseparatos? immo totum 

25 erat hoc quod docebat. inseparatos duos esse. siquidem et 
legem proponens duorum hominum testimonium confirmantem 

1 3] cf. loh. 6, 3738. 3-5 j cf. loh. 6, 40. 5 ] cf. loh. 6, 44. 
6] cf. loh. 6, 45. 7] loh. 6, 46. 11] loh. 6, 6869. 14] cf. loh. 
5, 20. 16] loh. 1, 28. 21] loh. 7, 33. 23] loh. 8, 16. 

6 autem addidi 10 quid PM, et quM F 11 discedimus PMF, 
discedemus Pam 13 Christum seclusi, est interpretamentum uocis 
ilium 16 meque scitis scripsi (v.a\ik oTSa-cs): neque me scitis PMF 

me 

(ex neque, ut uid.}, atque me scitis lun, neque nescitis Oelilerus 22 ne 
gat PM, negatur F, negans Oehierus, (in notis) 23 parenthesin indi- 



268 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

subiungit: ego testimonium dico de me, et testimonium 
dicit de me qui me misit pater, quodsi unus esset, dum 
idem est et films et pater, non uteretur legis patrocinio fidem 
imponentis non unius testimonio, sed duorum. item interro- 
gatus, ubi esset pater, neque se neque patrem notum esse 5 
illis respondens duos dixit ignotos, quod, si ipsum nossent, 
patrem nossent, non quidem quasi ipse esset pater et films, 
sed quia per indiuiduitatem neque agnosci neque ignorari 
alter sine altero potest. interpretante extrinsecus scriptura non 
cognouisse illos quod de patre dixisset, qui me, ait. misit, 10 
uerax est, et ego quae ab eo audiui, ea et loquor 
in mundum -- cum scilicet cognoscere debuissent sermones 
patris in filio esse, legendo apud Hieremiam: et dixit mihi 
dominus: ecce dedi sermones meos in os tuum et apud 
Esaiam: dominus dat mihi linguam disciplinae ad is 
cognoscendum, quando oporteat dicere sermonem, 
sicut ipse rursus: tune, inquit, cognoscetis, quod ego 
sim et a memetipso nihil loquar, sed sicut me docuit 
(pater.) ita et loquor, quia et qui me misit mecum est, 
et hoc ad testimonium indiuiduorum duorum. item in alter- 20 
catione ludaeorum exprobrans, quod occidere eum uellent: 
ego, inquit, quae uidi penes patrem meum loquor, et 
uos quod uidistis penes patrem uestrum id facitis, 
et: nunc uultis occidere hominem ueritatem uobis 
locutum. quam audiuit a deo, et: si deus esset pater 25 
uester, dilexissetis me; ego enim ex deo exiui et ueni, 

1] loh. 8, 18. 4] cf. Deut. 17, 6. cf. loh. 8, 19. 6] cf. ib. 
9] loh. 8, 2. 12J cf. loh. 8, 27. 13] Hier. 1, 9. 15] Es. 50, 4. 
17] loh. 8, 28. 22] loh. 8, 38. 24] loh. 8, 40. 25] loh. 8, 42. 

5 pater om. F 6 ignotos PM, esse ignotos F ignotos, quod, si scripsi: 
ignotos. quodsi uulgo 8 indiuiduitatem FR, indiuinitate P (corr. R] M 
(corr. m. 1) 10 ucrba qui me in mundum, quae in libris mss. paulo 
supra I. 9 post potest leguntur, hue transposui 13 patris om. F 
15 mihi dat F 18 memetipso PM, me ipso F 19 pater addidi mecum 
est. et hoc uulgo 21 eum uellent om. F 22 meum patrem om. F 
24 ueritatem om. P (add. R in my. ex Hirsaugiensi) 



VI. Aduersus Praxean 22. 269 

- et tamen non separamus, licet exisse dixerit, ut quidam 
arripiunt huius dicti occasionem; exiuit enim a patre ut 
radius ex sole, ut riuus ex fonte, ut frutex ex semine (et:> 
ego daemonium non habeo, sed honoro pat r em 
smeum, et: si ego me ipse glorificem, nihil est 
gloria mea; est qui me glorificet pater, quern 
uos dicitis deum es.se uestrum nee nostis ilium; 
at ego noui eum. et si dicam: non noui, ero similis 
uestri mendax; sed noui ilium et sermonem eius 

10 seruo. et cum subiungit: Abraham diem meum uidit 
et laetatus est, nempe demonstrat filium Abrahae retro 
uisum, non patrem. item super caecum ilium patris opera 
dicit se facere oportere, cui post restitutionem luminum: tu, 
inquit, c red is in filium dei? et interroganti, quis esset 

15 iste, ipse se demonstrans utique filium demonstrauit, quern 
credendum esse dixerat. dehinc cognosci se profitetur a patre 
et patrem a se et ideo se diligi a patre, quod animam suam 
ponat, quia hoc praeceptum accepisset a patre. et interrogate 
a ludaeis, si ipse esset Christus - - utique dei, nam usque 

20 in hodiernum ludaei Christum dei, non ipsum patrem sperant, 
quia numquam Christus pater scriptus est uenturus loquor, 
inquit, uobis, et non creditis,; opera, quae ego facio in 
nomine patris, ipsa de me testimonium dicunt. quod 
testimonium? ipsum scilicet esse, de quo interrogabant, id est 

25 Christum dei. de ouibus etiam suis *. quod nemo illas de manu 
eius eriperet, pater enim, {inquit,) quod mihi dedit maius, 

4] loh. 8, 49. 5] loh. 8, 54-55. 10] luh. 8, 56. 13] loh. 

9, 35. 14] cf. loh. 9, 3637. 16] cf. loh. 10, 15. cf. loh. 10, 17. 
18] cf. loh. 10, 24. 21] loh. 10, 25. 25] cf. loh. 10, 2728. 26] loh. 

10, 29. 30. 

1 separamus PM (s in r m. 1) jR l , separaui F, separantur R 3 uulgo 
2 enim scripsi: autem PMF 3 et addidi 10 et scripsi: at PMF, 
ac Pam 11 laetatus PJf, locutus F 12 caelum P (corr. J?) 16 esse 
*dixeratlf, esse om. F 19 dei R*, deus PMFE 1 25 lacunam signaui: 
subiungens desidero 26 pater enim quod mihi dedit maius est omnibus PM, 
pater enim qui maior est omnibus mihi dedit F Oehlerus inquit addidi 



270 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

est omnibus, et ego et pater unum sumus. hie ergo 
iam gradum uolunt figere stulti, immo caeci, qui non uideant 
primo "ego et pater duorum esse significationem, dehinc in 
nouissimo sumus non ex unius esse persona, quod pluraliter 
dictum est, tune, quod unum sumus 1 , non unus sumus 1 5 
(dicit.) si enim dixisset: ( unus sumus 1 , potuisset adiuuare 
sententiam illorum; unus enim singularis numeri significatio 
uidetur. adhuc, cum duo masculini generis unum dicit neu- 
trali uerbo, quod non pertinet ad singularitatem, sed ad uni- 
tatem, ad similitudinem, ad coniunctionem, ad dilectionem 10 
patris, qui filium diligit, et ad obsequium filii, qui uoluntati 
patris obsequitur, unum sumus dicens ego et pater ostendit 
duos esse, quos aequat et iungit. adeo addit etiam multa se 
opera a patre ostendisse, quorum nihil lapidari mereretur, 
et ne putarent ideo se ilium lapidare debere, quasi se deum 15 
ipsum, id est patrem, uoluisset intellegi, quia dixerat: ego 
et pater unum sumus, qua filium dei deum ostendens. 
non qua ipsum deum, si in lege, inquit, scriptum est: 
ego dixi, uos dii estis, *## et non potest solui 
scriptura, quern pater sanctificauit et misit in 20 
mundum uos eum blasphemare dicitis, quia dixe- 
rit: filius dei sum? si non facio opera patris mei, 
nolite credere; si uero facio et mini credere non 
uultis, uel propter opera credite; et scitote, quod 
ego in patre sim et pater in me. per opera ergo erit 25 
pater in filio, et filius in patre; et ita per opera intellegimus 

12] loh. 10, 30. 13] cf. loh. 10, 3233. 16] loh. 10, 30. 
18] loh. 10, 3438. 

5 tune MF, turn P uulgo 6 dicit addidi unus Rig: quod unus 
PMF 8 generis unum Eng: generis, unum uulgo 12 obsequitur. unum 
uulgo 13 adeo = adhuc, ut uidetur, nisi rescribendum est: ad ea se 
om. P (add. R ex Hirsaugiensi) 17 qua ostendens subiunge uerbo 
inquit 18 ipsum deum <patrem> fort. 19 lacuuam signaui: deside- 
rantur uerba euangelii: et illos deos nominauit lex, ad quos sermo dei 
factus est, quae hoc loco propter antithesin insequentem : quern pater 
sanctificauit deesse uix possunt 21 dixerit lun: dixerat PMF, dixi Pam 
25 erat Urs 



VI. Aduersus Praxean 2223. 271 

uimm esse patrem (et filium.) adeo totum hoc perseuerabat 
inducere, ut duo tamen crederentur in una uirtute. quia 
aliter filius credi non posset, nisi duo crederentur. 

23. Post haec autem Martha filium dei eum confessa non 

5 magis errauit quam Petrus et Nathanahel; quamquam et si 
errasset, statim didicisset. ecce enim ad suscitandum fratrem 
eius a mortuis ad caelum et ad patrem dominus suspicions: 
pater, inquit, utique filius gratias ago tibi, quod me 
semper exaudias: propter istas turbas circumstantes 

10 dixi, ut credant, quod tu me miseris. sed et in contur- 
batione animae: et quid dicam? pater, inquit, saluum me 
fac de ista hora: atquin propter hoc ueni in istam 
horam; uerum, pater, glorifica nomen tuum, in quo 
erat filius: ego. inquit, ueni in patris nomine, inde, - 

is scilicet suffecerat filii ad patrem uox -- ecce ex abundantia 
respondet de caelo pater: [filio contestatur: hie est filius 
meus dilectus. in quo bene sensi, audite ilium, ita et 
isto] glorificaui et glorificabo rursus. quot personae 
tibi uidentur, peruersissime Praxea, nisi quot et uoces? habes 

20 filium in terris, habes patrem in caelis. non est separatio ista, 
sed dispositio diuina. ceterum scimus deum etiam intra abyssos 
esse et ubique consistere, sed ui et potestate, filiumque. ut 
indiuiduum, cum ipso ubique. tamen in ipsa oikonomia pater 
uoluit filium in terris haberi, se uero in caelis, quo et ipse 

25 filius suspiciens et orabat et postulabat a patre, quo et nos 

4] cf. loh. 11, 27. 8] loh. 11, 41 42. 11] loh. 12, 27. 28. 
14] loh. 5, 43. 16] Matth. 17, 5. 18] loh. 12, 28. 

1 et filium add. Urs 4 Martha Pam: maria PMF eum (s. u. a 
m. 1} M 9 <sed> propter Lat 10 quod PM, quia F 14 <et> filius 
Rig patris MP (add. mei R ex Hirsaugiensi), patris mei F paren- 
thesin indicaui: uox. ecce uulgo 15 ex abundanti Lat 16 respondet 
P, reepondit MF filio contestatur isto seclusi, ut quae et uerborum 
structuram turbent et omnino non legantur in euangelio secundum lo- 
hannem contestaturus Oehlerus 18 isto PM, in isto F 19 Praxea 
E, praxean PMF 22 potestate, filiumque scripsi: potestate. filium 
quoque PMF 23 oikonomia PMF, ocxovojua uulgo 24 quo J? 3 , quod 
PMFR 1 caelis. quo uulgo 25 quo PM, quod F 



272 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

erectos docebat orare: pater noster, qui es in caelis. 
cum sit et ubique, hanc sedem suam uoluit pater: ** mihi 
tin* onus. * minorauit filium modico citra angelos, ad terrain 
demittendo, gloria tamen et h on ore coronaturus ilium, in 
caelos resumendo. haec iam praestabat illi dicens: et glorifi- 5 
caui et glorifi cabo. postulat filius de terris, pater pro- 
mittit a caelis. quid mendacem facis et patrem et filium? si 
aut pater de caelis loquebatur ad filium, cum ipse esset filius 
apud terras, aut filius ad patrem precabatur, cum ipse esset 
pater apud caelos, quale est, ut filius item postularet a semet- 10 
ipso postulando a patre, (si) filius erat pater, aut iterum pater 
sibi ipse promitteret promittendo filio, si pater erat (filius?) ut 
sic duos diuisos diceremus, quomodo iactitatis, tolerabilius 
erat duos diuisos quam unum deum uersipellem praedicare. 
itaque ad istos tune domintis pronuntiauit: non propter me 15 
ista uox uenit, sed propter uos, ut credant et hi et 
patrem et filium in suis quemque nominibus et personis et 
locis. sed adhuc exclamat Jesus et dicit: qui credit in me, 
non in me credit, sed in eum credit, qui me misit, 
- quia per filium in patrem creditur et auctoritas credendi filio 20 
pater est et qui me conspicit, conspicit eum qui me 
misit. quomodo? quoniam scilicet a memetipso non 
sum locutus, sed qui me misit pater ipse mihi man- 

1] Matth. 6, 9. 2] cf. Ps. 102, 19. Es. 66, 1. 5] loh. 12, 28. 
15] loh. 12, 30. 18] loh. 12, 44. 21] loh. 12, 45. 22] loh. 12, 49. 

1 caelis, cuin uulgo 2 ubique. hanc uulgo suam om. F pater 
mihi thronus minorauit F, pater, minorauit PM reliqui: quas indicaui 
lacunas sic uelim expleri: <j,n caelo, inquit> mihi thronus. <hinc et> 
minorauit 4 demittendo Urs: dimittendo PMFreliqui 8 aut FR", 
autem PMR 1 ad filium # 3 , ad filium si autem pater PMFR 1 9 terras. 
apud om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 10 pater scripsi: filius 
PMF postularet Urs: postulet PMF 11 si add. R } om. PMF filius 
erat pater et si pater erat (I. 12} secludi uult Eng 12 filius addidi 
13 diceremus diuisos om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 14 erat 
PM, erit F 15 tune Urs: nunc PMF 16 ista uox PM, uox ista F 
17 et filium FR, filium PM 20 parenthesin indicauii Eng 21 me 
conspicit MF, conspicit PR 1 , conspicit me R 3 uulgo 



VI. Aduersus Praxean 2824. 273 

datum ded it. quid dicam et quid loquar; - - do mi 
nus enim dat mihi linguam disciplinae ad cogno- 
scendum, quando oporteat dicere sermonem quae ego 
loquor, sicut mihi pater dixit, ita et loquor. haec 
5 quomodo dicta sint, euangelizator et utique tarn carus disci- 
pulus Johannes magis qnarn Praxeas nouerat, ideoque ipse 
de suo sensu: ante autem sollemnitatem paschae, inquit, 
sciens Tesus omnia sibi tradita a patre esse et se ex 
deo exisse et ad deum uadere. sed Praxeas ipsum unit 

10 pat r em de semetipso exisse et ad semetipsum abisse, ufc 
diabolus in cor ludae non filii traditionem, sed patris ipsius 
inmiserit. nee diabolo bene nee haeretico. quia nee in filio 
bono suo diabolus operatus est traditionem. films enim traditus 
est dei, qui erat in filio hominis, sicut scriptura subiungit: 

15 nunc glorificatus est filius hominis, et deus glorifi- 
catus est in illo. quis deus? utique non pater, sed sermo 
patris. qui erat in filio hominis, id est in came, in qua et(si) 
glorificatus iam uirtute uero efc sermone et ante lesus, et 
deus, inquit, glorificabit illurn in semetipso, id est 

20 pater filium, quern in semetipso habens, etsi porrectum ad ter 
rain, mox (glorificaturus erat) per resurrectionem morte deuicta. 
24. Erant plane, qui et tune non intellegerent, quoniam et 
Thomas aliquamdiu incredulus. domine, enim inquit. non sci- 
mus, quo eas. et quomodo uiam nouimus? et lesus: ego 

25 sum uia ueritas et uita: nemo uenit ad patrem nisi per 

1] Es. 50, 4. 3] loh. 12, 50. 7] loh. 13, 1. 3. 15J loh. 13, 31. 
18) loh. 13, 32. 23] loh. 14, 5. 24] loh. 14, 67. 

1 parenthesinindicaui 8 sermonem quae scrips*: sermonem, qntmPMF 
4 loquor. sicut uulgo 6 nouerat-R 3 , nomin at PFM (in ing. m. 2 ut meminit) 
R l 9 exisse Urs: esse PMF 16 in iilo PM, in caelo F 17 carne. in 
qua et<(si> scripsi: carne, in qua et PMF (intellege: quamquam lesus et 
ante glorificatus erat, tamen de futura sua glorifications loquitur) 
18 lesus lun: lesum PMF et deus PM, deus F 19 glorificabit 
Inn: glorificauit PMF 20 quern om. jR 3 reliqui praeter Oehlerum 
21 glorificaturus erat addidi: glorificauit add. Urs 22 erant plane qui 
PM, erant tibi plane quippe qui F quoniam PM, quomodo F 23 do- 
mine enim inquit Gel, domino enim inquit PMF, domine, inquit Oehleru* 

XXXXVII. Tert. III. 18 



274 Quiiiti Septimi Florentis Tertullia 

me; si cognouissetis me, cognouissetis et patrem; 
sed abhinc nostis ilium et uidistis ilium, et perueni- 
mus iam ad Philippum, qui spe excitatus uidendi patris, 
nee intellegens quomodo uisum patrem audisset: ostende, 
inquit, nobis patrem, et sufficit nobis. et dominus: s 
Philippe, tanto tempore uobiscum sum, et non cogno- 
uistis me? quern dicit cognosci ab illis debuisse (se) 
hoc enim solum discuti oportet - - quasi patrem, an 
quasi filium? si quasi patrem, doceat Praxeas tanto tempore 
Christum cum eis conuersatum patrem aliquando non dico 10 
intellegi, uerum uel aestimari potuisse. nobis omnes scripturae, 
et ueteres et nouae, Christum dei filium dei praefiniunt. hoc 
et retro praedicabatur, hoc et ab ipso Christo pronimtiabatur, 
immo iam et ab ipso patre, coram de caelis filium profitente 
et filium glorificante: hie est filius meus, et: glorificaui 15 
et glorificabo, hoc et a discipulis credebatur, hoc et a 
ludaeis uon credebatur. hoc se uolens credi ab illis omni 
hora patrem nominabat et patrem praeferebat et patrem 
honorabat. si ita est, ergo non patrem tanto tempore secum 
conuersatum ignorauerant, sed filium; et dominus. eum se 20 
ignorari exprobrans, quern ignorauerant, eum utique agnosci 
uolebat, quern tanto tempore non agnosci exprobrauerat, id 
est filium. et apparere iam potest, quo modo dictum sit: qui 
me uidet, uidet et patrem, scilicet quo et supra: ego et 
pater unum sumus; -- quare? quia ego ex deo exiui et 25 
ueni et: ego sum uia, nemo ad patrem uenit nisi 
per me; et: nemo ad me uenit nisi pater eum addu- 
xerit; et: omnia mihi pater tradidit; et: sicut pater 
uiuificat, ita et filius: et: si me cognouistis, et patrem 

4] lob. 1 4, 8. 6] I,oh. 14, 9. 15] Matth. 17, 5. loh. 12, 28. 
23] loh. 14, 9. 24] lob. 10, 30. 25] lob. 16, 28. 26] lob. 14, 6. 
27] lob. 6, 44. 28] Matth. 11, 27. lob. 5, 21. 29] loh. 14, 7. 

2 sed Gel: sed et PMF 1 se add. Eng: ego olim rescribendum 
putabam: <quasi)> quern dicit cognosci <(se)> 12 et nouae Christum dei 
scripsi: Christum dei et nouae PMF 16 a discipulis PM, discipulis F 
22 tempore non agnosci MF, non agnosci tempore Puulgo 25 ego 
am. F 28 mihi pater PM, pater mihi F 



VI. Aduersus Praxean 24. 275 

cognouistis. secundum haec enim uicarium se patris osten- 
derat, per quern pater et uideretrar in factis et audiretur in 
uerbis et cognosceretur in filio facta et uerba patris admini- 
strante, quia inuisibilis pater, quod et Philippus didicerat in 

5 lege et meminisse debuerat: deum nemo uidebit et uiuet. 
et ideo suggillatur patrem uidere desiderans quasi uisibilem 
et instruitur uisibilem euro in filio fieri ex uirtutibus, non 
ex personae repraesentatione. denique si patrem eundem filium 
uellet intellegi dicendo: qui me uidet, patrem uidet, quo- 

10 modo subicit: non credis, quia ego in patre et pater in 
me? debuerat enim subiunxisse: non credis, quia ego sum 
pater? aut quo exaggerauit, si non illud manifestauit, quod 
uoluerat intellegi, se scilicet filium esse? porro dicendo: non 
credis, quia ego in patre et pater in me, propterea 

15 potius exaggerauit, ne, quia dixerat: qui me uidit et 
patrem uidit, pater existimaretur, quod numquam se existi- 
mari uoluit, qui semper se filium et a patre uenisse profite- 
batur. igitur et manifestam fecit duarum personarum coniunc- 
tionem, ne pater seorsum quasi uisibilis in conspectu desidera- 

20 retur, et ut filius repraesentator patris haberetur, et nihilominus 
hoc quoque interpretatus est, quomodo pater esset in filio et 
filius in patre: uerba, inquit, quae ego loquor uobis, non 
sunt mea, utique quia patris pater autem manens in 
mefacit opera, per opera ergo uirtutum et uerba doctrinae 

25 rnanens in filio pater per ea uidetur, per quae manet, et per 
eum, .in quo manet, ex hoc ipso apparente proprietate utrius- 
que personae, dum dicit: ego sum in patre, et pater in 
me. atque adeo: credite, ait. quid? me patrem esse? non 
puto scriptum esse, sed: quia ego in patre et pater 

5] Exod. 33, 20. 9] loh. U, 9. 10] loh. 14, 10. 13] ib. 
2223] ib. 27] ib. 28] loh. 14, 11. 29] ib. 

2 in uerbis om. F 7 uirtutis fort. 10 credis PMF, creditis 
Pam in me <est> Pam 11 credis PMF, creditis Pam 13 se 
scilicet jR 3 , sic scilicet PMFR 1 16 se existimari MF, existimari se Puulgo 
20 ut om. F haberetur. et uulgo 22 quae ego FR, quae PM 

18* 



276 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in me, si quo minus, uel propter opera credite, ea 
utique opera, per quae pater in filio non uisu, sed sensu 
uidebatur. 

25. Post Philippum et totam substantiam quaestionis istius, 
quae in finem euangelii perseuerat, in eodem genere sermonis, 5 
quo [pater] et films in sua proprietate distinguitur, paracle- 
tum quoque a patre se postulaturum, cum ascendisset ad 
patrem, et missurum repromittit, et quidem alium. sed iam 
praemisimus quomodo alium. ceterum: demeo sumet, inquit, 
sicut ipse de patris. ita conexus patris in filio et filii in para- 10 
cleto tres efficit cohaerentes, alterum ex altero. qui tres unum 
sunt, non unus, quomodo dictum est: ego et pater unum 
sum us, ad substantiae unitatem, non ad numefi singularitatem. 
percurre adhuc et inuenies quem patrem credis uitem patris 
dictum et patrem agricolam, uti quem in terra tu putas 15 
fuisse, hunc rursus in caelis a filio agnosci, cum illuc respi- 
ciens discipulos suos patri tradit. sed et si in isto euangelio 
non est reuelatum: deus meus, ad quid me dereliquisti? 
et: pater, in tuis manibus depone spiritum meum, 
tamen post resurrectionem et deuictae gloriam mortis exposita 20 
necessitate omnis humilitatis, cum iam patrem se posset 
ostendere tarn fideli feminae, ex dilectione, non ex curiosi- 
tate nee ex incredulitate Thomae tangere eum adgressae: ne, 
inquit, contigeris me, iiondum ascendi ad patrem meum, 
uade autem ad fratres meos quibus et in hoc (se) filium 25 
ostendit; filios enim appellasset illos, si pater fuisset et 
dices eis: ascendo ad patrem meum et patrem uestrum 

6] cf. loh. 14, 16. 9] loh. 16, 14. 12] loh. 10, 30. 1415] cf. 
loh. 15, 1. 17] cf. loh. 11, 11. 18] Matth. 27, 46. 19] Luc. 23, 46. 
23] loh. 20, 17. 

5 in fine Eng perseuerat Lat: perseuerant PMF, defendit Eng, uerba 
quae in fine euangelii pro subiecto accipiens 6 pater seclusi distin 
guitur PMF, distil] guuntur Urs 14 uitem scripsi (cf. loh. 15, 1): uice 
PMF 15 uti quem Leopoldus: utique PMF, et quem lun 16 agno 
sci scil. inuenies 18 est PMF, esset Urs 20 deuictae PM, deuicta 
F gloriam .R 3 , gloria PMFE 1 25 quibus scripsi: quia PMF, quin 
Urs, qui se Eng se add. Urs 



VI. Aduersus Praxean 25. 26. 277 

et deum meum et deum ue strum, pater ad j>atrem, et deus 
ad deum? an filius ad patrem, et sermo ad deum? ipsa quo- 
que clausula euangelii propter quid consignat haec scripta, 
nisi: ut credatis, inquit, lesum Christum filium dei? 
5 igitur quaecumque ex his putaueris ad demonstrationem eius- 
dem patris et filii proficere tibi posse, aduersus definitiuam 
euangelii sententiam niteris. non ideo enim scripta sunt, ut 
patrem credas lesum Christum, sed ut filium. 

26. Propter unum Philippi sermonem et domini responsio- 

10 nem ad eum uidemur lohannis euangelium decucurrisse, ne 
tot manifesto pronuntiata et ante et postea unus sermo sub- 
uertat, secundum omnia potius quam aduersus omnia, etiam 
aduersus suos sensus, interpretandus. ceterum ut alia euan- 
gelia nunc interponam, quae (de) natiuitate dominica fidem 

15 confirmant. sufficit eum, qui nasci habebat ex uirgine, ab 
ipso adnuntiali angelo filium dei determinatum: spirit us 
dei superueiiiet in te, et uirtus altissimi obumbrabit 
te: propterea quod nascetur ex te sanctum uocabitur 
filius dei. uQlent quidem et hie argumentari, sed ueritas 

20 praeualebit. nempe , inquiunt, filius dei deus est, #*# et uirtus 
altissimi altissimus est 1 . nee pudet illis inicere, quod, si esset, 
scripturn fuisset. quern enim uerebatur, ut non aperte pronun- 
tiaret: c deus superueniet*. et altissimus obumbrabit te 1 ? dicens 
autem spiritus dei , etsi spiritus dei ##, tamen non directo 

25 deum nominans, portionem totius intellegi uoluit, quae cessura 
erat in filii nomen. hie spiritus dei idem erit sermo. sicut 

4J loh. 20, 31. 16] Luc. 1, 35. 

1 et deum meum PM (cf. 284, 15), deum meum FE 8 lesum .R 3 , in 
lesum PMFR 1 10 decurrisse F 14 nunc scripsi: non PMF <de> 
natiuitate Paw: natiuitate PMF 15 eum jR 3 , enim PMFR 1 16 ad 
nuntiali scripsi: adnuntiari PMF determinate Eng (defendens adnun- 
tiari) 17inteo?n. F X8 uocabitur sanctum F 20 spiritus dei susp. Eng 
(non probans quam indicaui lacunam) lacunam signaui: ut et spiritus 
dei deus est intercidisse puto. 21 iilis scripsi: illos PM, illo F inicere 
PM, uincere F quod uerebatur om. F 24 etsi spiritum dei Eng, 
nihil praeterea desiderans lacunam signaui: deus capit dici supplenda 
censeo: deus addidit Urs 26 erit (i s a a m. 1) M sicut MF, sic P 



278 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim lohanne dicente: sermo caro factus est, spiritum 
quoque intellegimus in mentione sermonis, ita et hie sermo- 
nem quoque agnoscimus in nomine spiritus. nam et spiri- 
tus substantia est sermonis, et sermo operatic spiritus, 
et duo unum sunt. ceterum alium Johannes profitebitur 5 
carnem factum, alium angelus carnern futurum, si non et 
spiritus sermo est et sermo spiritus. sicut ergo sermo dei 
non est ipse, cuius est, ita nee spiritus, et si dei dictus 
est, non tamen ipse est, cuius est dictus. nulla res alicuius 
ipse est, cuius est. plane cum quid ex ipso est et sic eius 10 
est, dum ex ipso sit, potest tale quid esse, quale et ipse, ex 
quo est et cuius est. et ideo spiritus deus et sermo deus, 
quia ex deo, non tamen ipse, ex quo est. quod(si) deus dei 
tamquam, substantiua res, non erit ipse deus, sed hactenus 
deus, qua ex ipsius dei substantia [quae et substantiua res 15 
est] et ut portio aliqua totius, multo magis uirtus altis- 
simi non erit ipse altissimus, quia nee substantiua res est. 
quod est spiritus. sicut nee sapientia, nee prouidentia. {ut) et 
haec enim substantiae non sunt, sed accidentia uniuscuiusque 
substantiae, et uirtus spiritui accidit nee ipsa erit spiritus. 20 
his itaque rebus, quodcumque sunt, spiritu dei et sermone 
et uirtute, conlatis in uirginem, quod de ea nascitur films 
dei est. hoc se et in istis euangeliis ipse testatur statim a 
puero: non scitis, inquit, quod in patris rnei me esse 
oportet? hoc et satanas eum in temptationibus nouit: si 25 
filius dei es, hoc et exinde daemonia confitentur: scimus 

1] loh. 1, 14. 24] Luc. 2, 49. 25] Matth. 4, 3. 6. 26] Marc. 1, 24. cf. 
Luc. 4, 34. 

1 factus PM, factum F 8 dei scripsi: deus PMF 9 tamen P. 
enim MF 10 ipse scripsi: ipsa PMF cuius est PM, cuius F 
13 non om. F quodsi Urs: quod PMF dei, tamquam uulyo 15 qua 
ex Lat: quia ex PMF quae PMF, qua Urs quae et substantiua 
res est seclusi: explicant haec quae breuius dicta sunt *> uersu ante- 
cedenti: substantiua res (cf. infra 1. 17 quia nee substantiua res est) sub 
stantiua PM, substantia F 16 totius, multo Urs: totius. multo 
reliqui 17 quia E 3 , qui PMFE 1 1$ <ut> et scripsi: et PMF 20 et 
uirtus F, uirtus PM ipse susp. Eng 23 hoc se E 3 , si hoc se PMFE 1 



VI. Aduersus Praxean 2627. 279 

qui sis, fill us del. patrem et ipse adorat. Christum se dei 
a Petro agnitum non negat. exultans in spiritu ad patvem: 
confiteor, inquit, tibi, pater, quod absconderis haec a 
sapientibus. hie quoque patrera nemini notum nisi filio 
5 adfirmat. et patris filium f confessurus confessores et nega- 
turus negatores suos apud patrem, inducens parabolam filii, 
non patris, in uineam missi post aliquot seruos et occisi a 
mails rusticis et a patre defensi, ignorans et ipse diem et 
horam ultimam soli patri notam, disponens regnum discipulis, 

10 quomodo et sibi disposition dicit a patre, habens potestatem 
legiones angelorum postulandi ad auxilium a patre si uellet, 
exclamans quod se deus reliquisset, in patris manibus spiritum 
ponens, et post resurrectionem spondens missurum se discipulis 
promissionem patris, et nouissime mandans ut tinguerent in 

15 patrem et filium et spiritum sanctum, non in unum. nam nee 

semel, sed ter, ad singulanominainpersonas singulas tinguimur. 

27. Bt quid ego in tarn manifestis rnorabor, cum ea con- 

gredi debeam, de quibus manifesta obumbrare quaerunt? undi- 

que enim obducti distinctione patris et filii, quam manente 

20 coniunctione disponimus ut solis et radii et fontis et fluuii, 
per indiuiduum tamen numerum duorum et trium, aliter earn 
ad suam nihilominus sententiam interpretari conantur, ut aeque 
in una persona utrumque distinguant, patrem et filium, dicentes 

l]cf. Luc. 10,21. cf. Luc. 9, 20 21 (Matth. 16, 16 17). 2] cf. Luc. 
10, 21. 3] Luc. 10, 21; Matth. 11, 25. 4] cf. Luc. 10, 22; Matth. 11, 27. 
5] cf. Matth. 10, 3233; Luc. 12, 89. 6] cf. Matth. 21, 8341 ; Marc. 12, 
1 9;Luc. 20, 916. 8J cf. Matth. 24, 36; Marc. 13, 32. 9] cf. Luc. 22,29; 
10] cf. Matth. 26, 53. 12] cf. Luc. 23,46. 1 3] cf. Luc. 24,49. 14] cf. Matth. 28,19. 

1 ad uerba Christum negat cf. quae adnotaui infra ad I. 5 2 agnitum 
PM, cognitum F exultans F, insultans PM uulgo 4 sapientibus, hie 
fort. hie quoque cf. 278, 23 et in istis euangeliis 5 adfirmans fort. 
patris PM, patri F nescio an hue sint inserenda quae supra 1. 1 
leguntur, hoc modo: et patris filium Christum se dei a Petro agnitum 
non negat, confessurus confessurus MF, confessurum P uulgo nega- 
turus MF, negaturum P uulgo 9 soli PM, sibi F 17 manifestis PM, 
manifestatis F congredi PM, aggredi FE unlgo 19 <de> distinctione 
Oehlerus 23 dicentes MF, discentes P uulgo 



280 Quiuti Septimi Florentis Tertulliani 

filium carnem esse. id est hominem, id est lesum, patrem 
autem spiritum, id est deum, id est Christum, et qui iinum 
eundemque conteiidunt patrem et filium, iam incipiunt diui- 
dere illos potius quam unare. si enim alius est lesus, alius 
Chiistus, alius erit films, {alius} pater, quia filius lesus, et 5 
pater Chiistus. talem monarchiam apud Valentinum fortasse 
didicerunt. sed et haec iniectio eorum, duos facere lesum et 
Christum, ex praetractatis iam retusa est, quod sermo del 
uel spiritus dei et uirtus altissimi dictus sit quern patrem 
faeiurit. non enim ipse sunk cuius dicuntur, sed ex ipso et 10 
ipsius. et aliter tamen in isto capitulo reuincentur. ecce, 
inquiunt, *ab angelo praedicatum est: propterea quod na- 
scetur sanctum uocabitur filius dei. caro [itaque] nata 
est: caro itaque erit filius dei. immo de spiritu dei dictum 
est. certe enim de spiritu sancto uirgo concepit et quod 15 
concepit, id peperit; id ergo nasci habebat, quod erat con- 
ceptum. [et pariimduinl id est spiritus, cuius et uocabitur 
nomen Emmanuel, quod est interpretatum: nobiscum 
deus. caro autem deus non est, ut de ilia dictum sit: uoca 
bitur sanctum filius dei, sed ille, qui in ea natus est 20 
deus, de quo et psalmus: quoniam deus homo natus est 
in ilia et aedificauit earn uoluntate patris. quis deus 
in ea natus? sermo, et spiritus, qui cum sermone de patris 
uoluntate natus est. igitur, dum sermo in carne, et de hoc 
quaerendum, quomodo sermo caro sit factus, utrumne quasi 25 
transfiguratus in carnem an indutus carnem. immo indutus. 
ceterum deura inmutabilern et informabilem credi necesse 
est. ut aeternum. transfiguratio autem interemptio est pristini. 
12] Luc. 1, 35. 17] Matth. I, 23. 19] Luc. 1, 35. 21] Ps. 86, 5. 
5 < alius) pater R*, paler PMFR 1 1 uerba duos facere lesum et 
Christum, quae in libr. mss. paulo supra post didicerunt comparent, liuc 
transtuli (cf. I p. 359, 3} 8 praetractatis MF, retractatis P (corr. R 
ex Hirsaugiensi) 10 ipse scripsi: ipsae PMF 13 itaque seclusi 17 et 
pariundum seclusi 24 dum sermo in carne scripsi: sermo in carne 
dum PMF, natus est: igitur s,ermo in carne. turn Eng 26 in carnem 
scripsi: in carne PMF an indutus carnem RF, om. MP (add. haec 
in mg. R ex Hirsaugiensi) 28 ut aeternum PM, in aeternum F 



VI. Adiiersus Praxean 27. 281 

omne enim, quodcumque transfiguratur in aliud, desinit esse 
quod fuerat. et incipit esse quod non erat. deus autem neque 
desinit esse neque aliud potest esse. sermo autem deus, et 
sermo domini manet in aeuum, perseuerando scilicet in 
5 sua forma, quern si non capit transfigurari, consequens est, 
ut sic caro factus intellegatur, dum fit in came et manifes- 
tatur et uidetur et contrectatur per carnem, quia et cetera 
sic accipi exigunt. si enim sermo ex trail sfigurati one et demu- 
tatione substantiae caro factus est. una iam erit substantia 

10 lesus ex duabus, ex carne et spiritu, mixtura quaedam, ut 
electrum ex auro et argento, et incipit nee aurum esse, id 
est spiritus, neque argentum, id est caro, dum alterum altero 
mutatur et terbium quid efficitur. neque ergo deus erit lesus 
sermo enim desiit esse qui caro factus est neque homo [caro] 

15 caro enim non proprie est qui sermo fait, ita ex utroque 
neutrum (dum) est, aliud longe tertiurn est quam utrumque. 
sedenim inuenimus ilium directo et deum et hominem exposi- 
tum, ipso hoc psalmo suggerente: quoniam deus homo 
natus est in ilia, et aedificauit earn uoluntate patris; 

20 certe usquequaque filium dei et filium hominis, [cum deum 
et hominem] sine dubio secundum utramque substantiam in 
sua proprietate distantem, quia neque sermo aliud quam deus 
neque caro aliud quam homo, sic et apostolus de utraque 
eius substantia docet: qui factus est, inquit, ex semine 

as Dauid: hie erit homo et films hominis, qui definitus 
est filius dei secundum spiritum: hie erit deus et 
[sermo] dei filius. uidemus duplicem statum. non confusum. 
sed coniunctum, in una persona, deum et hominem lesum, 

18] Ps. 86, 5. 2426] Rom. 1, 34. 

2 non om. F 4 aeternura P (corr. R in aeuum ex Hirsaugiensi) 
5 transfigurari Urs: configurari PMF 6 fit PMR\ sit FR 3 9 erit 
Urs: erat PMF 10 mixtura PM, ex mixtura F 11 id est spiritus 
om. F 13 parenthesin indicaui 14 caro seclusi 15 non om. F qui 
Urs: quia PMF 16 dum add. Eng 19 et aedificauit PMR 1 , aedificauit 
FR 3 uulgo 20 cum deum et hominem seclusi: ex u. 17 irrepsisse uide 
tur 27 sermo seclusi: sermo <dei,> dei filius Eng 



282 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

de Christo euim differo et adeo salua est utriusque proprietas 
substantiae, ut et spiritus res suas egerit in illo, id est uir- 
tutes et opera et signa. et caro passiones suas functa sit. 
esuriens sub diabolo, sitiens sub Samaritide Hens Lazarum. 
anxia usque ad mortem, denique et mortua [est]. quodsi 5 
tertium quid esset, ex utroque confusum, ut electrum, non 
tam distincta documenta parerent utriusque substantiae, sed 
et spiritus carnaiia et caro spiritalia egisset ex translatione, 
aut neque carnaiia neque spiritalia, sed tertiae alicuius formae 
ex confusione. immo aut sermo mortuus esset aut caro mortua 10 
non esset, si sermo conuersus esset in carnem; aut caro enim 
immortalis fuisset aut sermo inortalis. sed quia substantiae 
ambae in statu suo quaeque distincte agebant, ideo illis et 
operae et exitus sui occurrerunt. disce igitur cum Nicodemo 
quia quod in carne natiim est caro est et quod d e is 
spiritu spiritus est. neque caro spiritus fit neque spiritus 
caro. in uno plane esse possunt. ex his lesus constitit, ex 
carne homo, ex spiritu deus. quern tune angelus ex ea parte, 
qua spiritus erat. dei filium pronuntiauit. seruans carni filium 
hominis dici. sic et apostolus eum, dei et hominum appellans 20 
sequestrem, utriusque substantiae confirmauit. nouissime: qui 
filium dei carnem inte-rpretaris, exhibe, qui sit filius hominis. 
aut numquid spiritus erit? sed spiritum patrem ipsum uis 
haberi, quia deus spiritus, quasi non ec dei spiritus, sicut et 
sermo deus et dei sermo. 25 

28. Nunc de Christo. facis patrem. stultissime, qui nee 

15] loh. 3, 6. 18] cf. Luc. 1, 35. 20] cf. I Tim. 2, 5. 
1 enim scripsi: autem PMF 4 sitiens P, sitiens ins (= lesus) MF 
5 est s.edusi 6 electrum PM, electri F, ut electrum<(ex anro et argento^ 
fort., nisi omnino spurium est 9 aut Urs: ut PMF 13 distincte FE, 
distinctae PM 20 eum scripsi: etiam PMF (cf. de res. earn. c. 63 init.~] 
24 quasi spiritus om. F 26 miro quodam casu uerus ordo uerboruni 
hie turbatus est: uerba nunc de Christo (cf. supra I. 1), quae in libris mss. 
infra 283, 7 post patrem crederes leguntur, necessario hue erant trans- 
ferenda. pro eis hie leguntur: itaque Christum, nee ipsa suo loco, hiulca 
autem sententia est infra 283, 4 ubi praebent libri mss.: quam calciatus, 
accidens nomini res. quae desunt: itaque Christus ob earn rem illuc inserui 



VI. Aduersus Praxean 2728. 283 

ipsam uim inspicias nominis huius, si tamen nomen est 
Christus et non appellatio potius; unctus enim significatur. 
unctus autem non magis nomen est quam uestitus, quam 
calciatus. itaque Christus accidens nomini res. ati tu, si ex 
5 aliquo argumento uestitus quoque uocaretur lesus, quomodo 
Christus ab unctionis sacramento, aeque lesum filium dei 
diceres, uestitum uero patrem crederes? si pater Christus est, 
pater unctus est, et utique ab alio. aut si a semetipso, proba. 
sed non ita docent Acta Apostolorum in ilia exclamatione 

10 ecclesiae ad deum: conuenerunt enim uniuersi in ista 
ciuitate aduersus sanctum filium tuum (lesum,) que-m 
unxisti, Herodes et Pilatus cum nationibus. ita et 
filium dei lesum contestati sunt et filium a patre unctum. 
ergo lesus idem erit Christus, qui a patre unctus est, non 

is pater, qui filium unxit. sic et Petrus: firmissime itaque 
cognoscat omnis domus Israhel, quod et dominum et 
Christum, id est unctum. fecerit eum deus, hunc lesum, 
quern uos crucifixistis. lohannes aiitem etiam mendacem 
notat eum, qui negauerit lesum esse Christum, contra de deo 

20 natum omnem, qui crediderit lesum esse Christum, propter quod 
et hortatur. ut credamus nomini filii eius lesu Christi, 
ut scilicet communio sit nobis cum patre et filio eius 
lesu Christo. sic etPaulus ubique deum patrem ponitet domi 
num nostrum lesum Christum, cum ad Romanos scribit, gratias 

25 agit deo per dominum nostrum lesum Christum; cum ad 
Galatas, non ab hominibus se apostolum praefert nee per 
hominem, sed per lesum Christum et deum patrem. et habes 

10] Act. 4, 27. 15] Act. 2, 35. 18] cf. I loh. 2, 22. 19] cf. 
I loh. 5, 1; 4, 2. 21] I loh. 3, 23. 22] I loh. 1, 3. 24] cf. Rom. 
1, 8. 26] cf Gal. 1, 1. 

1 est om. F 2 unctus enim .R 3 , enim unctus PMFR 1 4 calciatus 
PMF, calceatus Euulgo an Urs: at PMF 10 ecclesiae om. P 
(add. R ex Hirsaugiensi) 11 lesum add. Pam 14 iesus idem 
MF, dominus idem P (in mg. lesus idem add. R ex Hirsaugiensi) 
16 dominum et M, denm et P (corr. R), deum F 25 per Christum 
om. F (add. in mg. librarius ipse) 



284 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

(per) totum instrumentum eius quae in hunc modum pronun- 
tiarit et duos proponunt deum patrera et dominum nostrum 
lesum Christum, filium patris, et lesum ipsum esse Christum, 
in altero quoque nomine dei filium. nam exinde, [eo iure] quo 
utrumque nomen unius est. id est dei filii. etiam alterum 5 
sine altero eiusdem est. et siue lesus tantummodo positum 
est, intellegitur et Christus, quia lesus unctus est. siue solum- 
modo Christus, idem est et lesus, quia unctus est lesus. 
quorum nominuin alterum est proprium, quod ab angelo 
impositum est, alterum accidens, quod ab unctione conuenit, 10 
dum tamen Christus filius sit. non pater, postremo: quam caecus 
est qui nee in Christi nomine iutellegit alium deum portendi. 
si Christi nomen patri adscribat! si enim Christus pater deus 
est, qui dicit: ascendo ad patrem meum et patrem ues 
trurn et deum meum et deum uestrum, utique alium is 
patrem super se et deum ostendit. si item pater Christus est, 
alius est, qui solidat tonitruum et condit spiritum et 
adnuntiat in homines Christum suum. et si adstite- 
runt reges terrae et archontes congregati sunt in unum 
aduersus (dominum et aduersus) Christum ipsius, alius 20 
erit dominus, contra cuius Christum congregati sunt reges et 
archontes. et si haec dicit dominus domino meo Christo, 
alius erit dominus, qui loquitur ad patrem Christum, et cum 
apostolus scribit: uti deus domini nostri lesu Christi 

141 loh. 20, 17. 17] Am. 4, 13. 18] Ps. 2, 2. 22] Ps. 109, 1. 
24] Eph. 1, 17. 

1 <per> totum instrumentum scripsi: totum instrumentum PMFR*, 
tota instrumenta W uulgo 2 deum patrem PM~FW, deum et patrem 
R l Oehlerus 4 altero FR, a terum MP (corr. R u in o sec. Hirsau- 
fjiensem) eo iure seclusi: iuxta exinde enim ferri nequit (exinde, quo 
Tertulliano sollemne est) quo PM, quoque F 5 filii Urs: filius 
PMF 1 quia lesus E 3 , quia lesus Christus PMFR 1 8 Christus, 
idem est et .R 3 , deest et PMFR 1 11 Christus om. F 14 patrem PM, 
ad patrem F 15 et deum meum PM (cf. 277, 1), et ad deum 
meum-F 16 deum om. F 20 dominum et aduersus addidi 23 Chri 
stum scripsi: Christi PMF 



VI. Aduersus Praxean 2829, 285 

det uobis spiritum sapientiae et agnitionis, alius erit 
deus Christi lesu charismatum spiritalium largitor. certe, ne 
per omnia euagemur, qui suscitauit Christum suscita- 
turus Test] et mortal! a corpora nostra tamquam alius. 
5 erit suscitator quam pater, mortuus et [pater] suscitatus, si 
Christus, qui est mortuus, pater est. 

29. Obmutescat, obmutescat ista blasphemia. sufficiat Chri 
stum, filium dei. mcrtuum dici, et hoc, quia ita scriptum est. 
nain et apostolus, non sine onere pronuntians Christum mor- 

10 tuum, adiecit secundum scripturas, ut duritiam pronuntia- 
tionis scripturarum auctoritate molliret et scandalum auditor! 
euerteret. quam quam cum duae substantiae censeantur in 
Christo lesu, diuina et humana, constet autem inmortalem 
esse diuinam, cum mortalem quae humana sit, apparet qua- 

15 tenus eum mortuum dicat, id est qua carnem et hominem et 
filium hominis, non qua spiritum et sermonem et dei filium. 
dicendo denique: Christus mortuus est, id est unctus, id 
quod unctum est mortuum ostendit, id est carnem. ergo, 
inquis, et nos eadem ratione (patrem mortuum) dicentes qua 

20 uos filium. non blasphemamus in dominum deum: non enim 
ex diuina, sed ex humana substantia mortuum clicimus. at 
tamen blasphematis, non tantum quia mortuum dicitis patrem, 
sed et quia crucifixum. maledictionem enim crucifixi, quae ex 
lege in filium competit, quia Christus pro nobis maledictio 

25 factus est, non pater [Christum] in patrem cormertentes in 
patrem blasphematis. nos autem dicentes Christum crucifixum 

3] Rom. 8, 11. 10] cf. I Cor. 15, 3. 17] ib. 24] Gal. 3, 13. 
cf. Deut. 21, 23. 

4 est seclusi tamquam PMF, iamque Rig 5 pater seclusi 6 pater 
est PM, pater F 9 non om. F 10 adiecit E, adicit PMF 13 Christo 
lesuPM, lesu Christo F 14 cum PMF, sicut Urs, ut Oelilerus 15 qua 
P, quae MF 16 qua P, quasi MF 17 dicendo denique PM, denique 
dicendo F 19 <patrem mortuum> dicenfces Urs: dicentes PMF reliqm 
praeter Rig. 20 uos filium P, nos filium M, nos filii F 21 dicimus 
om. F at tamen scripsi: at cum PMFR 1 , atquin JR 3 uulgo 23 male 
dictionem scripsi: maledictio PMFR 1 , maledictione JR 3 uulgo 25 Chri 
stum seclusi: in Christum patrem Eng 



286 Quinti Septiini Florentis Tertulliani 

non maledicimus ilium, sed maledictum legis referimus, quia 
oec apostolus hoc dicens blasphemauit. sicut autem de quo 
quid capit dici sine blasphemia dicitur. ita (de) quo non capit, 
blasphemia est, si dicatur. ergo nee compassus est pater filio. 
scilicet directam blasphemiam in patrem ueriti, diminui earn s 
hoc modo sperant, -- concedentes iam patrem et filium duos 
esse si filius quidem patitur, pater uero compatitur. stulti 
.et in hoc. quid est enim compati quam cum alio pati? porro 
si impassibilis pater, utique et incompassibilis; aut si compassi- 
bilis, utique passibilis. nihil ei uel timore tuo praestas. times 10 
dicere passibilem quern dicis compassibilem. tamautem(in)coni- 
passibilis pater est quam impassibilis etiam filius ex ea condi- 
cione, qua deus est. sed quomodo, si filius passus est, non 
compassus est et pater? separatur a filio. non a deo. nam 
et fluuius si aliqua turbulentia contaminatur, quamquam is 
una substantia de fonte decurrat nee secernatur a fonte, tamen 
fluuii iniuria non pertinebit ad fontem; et licet aqua fontis 
sit quae patiatur in fluuio, dum non in fonte patitur, sed in 
fluuio, non fons patitur, sed fluuius, qui ex fonte est. ita et 
spiritus dei, ut pati possit in filio, quia non in patre patere- 20 
tur, sed in filio, pater passus non uideretur. sed sufficit nihil 
spiritum dei passum suo nomine, quia, si quid passus est in 



3 <(de)> quo scripsi: quod PMF 5 scilicet Oehlerus: sicut PMF\ sic 
enim Urs 1 quidem Urs: si quidem PMF, sic- quidem Oehlerus 
10 uel timore tuo scripsi: ueluti morituro MF, ueluti mortuo P, uel 
hoc timore tuo Urs 11 incompassibilis J? 3 , compassibilis PMFJR 1 
13 si filius passus est, non scripsi: lilius passus est, si non PMF 16 de 
fonte om. P (add. E ex Hirsaugiensi) 18 sit quae Rig: sitiue PMF 
20 ut pati (ut concessiue intellegendum) scripsi: qui patiPMFE 1 , <(et)> qui 
pati J? 3 6r, quod pati Oehlerus possit PMF, posset Urs quia <tamen> 
non Urs 22 si quid -(passus,)y passus est Oehlerus passus est in 
filio. <(aliud^> quidem erat, ut etc. Oehlerus, passus est, in filio quidem 
<passus est, in quo> erat et pater, cum filius Eig, passus est, <passus 
est> in filio. <in filio> quidem erat ut pater, cum filius Eng, ex uerbis 
nihil spiritum dei passum suo nomine et ex eis quae infra leguntur: 
non ipse tamen (scil. spiritus) patiens, sed pati posse praestans hoc 



VI. Aduersus Praxean 29 SO. 287 

filio f quidem erat, ut pater cum filio pateretur in carne. 
f quia hoc retractatus. nee quisquam negabit, quando nee nos 
pati pro deo possumus, nisi spiritus <Jei sit in nobis, qui 
et loquitur de nobis quae sunt confessionis, non ipse tamen 
5 patiens, sed pati posse praestans. 

30. Alioquin si ultra perges, potero tibi durius respondere 
et te cum ipsius domini pronuntiatione committere, uti dicam: 
quid de isto quaeris? habes ipsum exclamantem in passio- 
ne: deus meus, deus meus, ut quid me dereliquisti ? 

10 ergo aut films patiebatur a patre derelictus, et pater passus 
non est, qui filium dereliquit; aut si pater erat qui patiebatur, 
ad quem deurn exclamabat? sed haec uox carnis et animae, 
id est hominis, non sermonis nee spiritus, id est non dei, 
propterea emissa est, ut impassibilem deum ostenderet, qui 

is sic filium reliquit, dum hominem eius tradidit in mortem, 
hoc et apostolus sensit scribens: si pater filio non peper- 
cit. hoc et Esaias prior pronuntiauit: et dominus euni 
tradidit pro delictis nostris. sic reliquit, dum non 
parcit, sic reliquit, dum tradit. ceterurn non reliquit pater 

20 filium, in cuius manibus filius spiritum suum posuit. deni- 
que posuit et statim obiit; spiritu enim manente in carne 
caro omnino mori non potest. ita relinqui a patre mori fuit 



9] Matth. 27, 46. 16] Rom. 8, 32. 17] Es. 53, 6. 20] cf. 
Luc. 23, 46. 

dicer e uelle auctorem perspicuum est: spiritus non suo nomine, id est 
ipse, in filio passus est, sed passa est in filio caro, quae quidem tit 
pati posset eguit spiritu adiutore. mde uelim restituere: quia, si quid 
pas sum est in filio. quid est? erat, ut pater cum filio pateretur, in 
came. 2 qui hoc retractatur? (= in dubium uocatur) fort.: quia hoc 
retractatus M (us in u corr. m. 1) PF, quia h<5c retractatum G Oehle- 

rus nee (alt. loco) F, et PM 3 possumus PF, possumus M 

(non add. m. T) nisi MF, si P 6 perges scripsi: pergens PMFR 1 , 
pergas R 3 uulgo 8 habes JS 3 , habet PMFW 9 derelinquisti M 
15 reliquit PM, dereliquit Fit 19 parcit .R 3 , parcet PMFR 1 tradit 
E\ tradet PMFR 1 



288 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

filio. filius igitur et moritur et resuscitatur a patre secuudum 
scripturas, filius ascendit in superiora caelorum, qui et descen- 
dit in interiora terrae. hie sedet ad dexteram patiis, non pater 
ad suam. hunc uidit Stephanus, cum lapidaretur, adhuc 
stantem ad dexteram dei, ut exinde sessurum, donee ponat 5 
illi pater omnes inimicos sub pedibus suis. hie et uenturus 
est rursus super nubes caeli talis, qualis et ascendit. hie 
interim acceptum a patre munus effudit, spiritura sanctum, 
tertium nomen diuinitatis et tertium gradum maiestatis, unius 
praedicatorem monarchiae, sed et oikonomiae interpretatorem, 10 
si quis sermones nouae prophetiae eius admiserit et deduc- 
torem omnir ueritatis, quae est in patre et filio et spiritu 
sancto secundum Christianum sacramentum. 

31. Ceterum ludaicae fidei ista res, sie unura deum credere, 
ut fiiium adnumerare ei nolis et post filium spiritum. quid 15 
enim erit inter nos et illos nisi differentia ista? quod opus 
euangelii, quae est substantia noui testamenti statuens legem 
et prophetas usque ad lohannem, si non exinde pater et filius 
et spiritus sanctus, tres credit!, unum deum sistunt? sic dens 
uoluit nouare sacramentum, ut noue unus crederetur per 20 
filium et spiritum, ut coram iam deus in suis propriis noini- 
nibus et personis cognosceretur, qui et retro per filium et 
spiritum praedicatus non intellegebatur. uiderint igitur anti 
christ!, qui negant patrem et filium. negant enim patrem. 
dum eundem tilium dicunt, et negant filium, dum eundem 25 
patrem credunt, dando illis quae non sunt. auferendo quae 



2] cf. loh. 3, 13. Eph. 4, 9. 3] cf. Marc. 16, 19. 4] cf. Act. 
7, 55. 5J cf. Ps. 109, 1. 7] cf. Act. 1, 11. Luc. 21, 27. 11] cf. 
loh. 16, 13. 

3 inferiora fort. (cf. de an. c. 5o) 4 uidit scripsi: uidet PMF la- 
pidaretur PMF, lapidatur Urs 5 sessurum (u ex us a m. 1} M 
10 oixovojAias uulgo 11 deductorem Gel: deductoris PMF 15 ei 

SC& 

annumerare F 16 quid fort. 19 spiritus sps M (corr. m. 1} spiritus 
sanctus F, spiritus P 



VI. Aduersus Praxean 3031. 289 

sunk qui uero confessus fuerit Christum filium 
dei, non patrem, deus in illo manet et ipse in deo. 
nos credimus testimonio dei, quo testatus est de filio suo: 
qui filium non habet, nee uitam habet. non habet 
5 autem filium qui eum alium quam filium credit. 

1] I loh. 4, 15. 3J cf. I loh. 5, 10. 4] I loh. 5, 12. 

3 nos EF, non PM testiraonio MF, testimonium P 5 ADVERSVS 
PRAXEAN EXPLICIT PM, Explicit aduersus Praxean F 



XXXXVH. Tert. III. 19 



VII. 

ADVERSVS MARCIONEM 
LIBRI QVINQVE. 



LIBER PRIMVS. 

1. tai quid retro gestum est nobis aduersus Marcionem, 5 
iam hinc uiderit. nouam rem adgredimur ex uetere. primum 
opusculum quasi properatum pleniore postea cornpositione resci- 
deram. hanc quoque nondum exemplariis suffectam fraude tune 
fratris, dehinc apostatae, amisi, qui forte descripserat quaedam 
mendosissime et exhibuit frequentiae. emendationis necessitas 10 
facta est innouationis. eius occasio aliquid adicere persuasit. 
ita stilus iste nunc de secundo tertius et de tertio iam hinc 
primus hunc opusculi sui exitum necessario praefatur, ne 
quern uarietas eius in disperso reperta confundat. 

Pontus igitur, qui Euxinus natura negatur, nomine inluditur. 15 
ceterum hospitalem Pontum nee de situ aestimes; ita ab hu- 

1 INCIPIT ADVERSVS MARCION LIBER PRIMVS M, Incipit liber 
primus Q. Septimi Florentis Tertulliani aduersus Marcionem F 10 fre 
quentiae. emendationis JR, frequenti aemendationis M, frequentiae men- 
dationis F 11 facta est. innouationis uulgo 12 Singularibus 
huius operis fatis, quae Me enarrat TertulUanus, factum esse puto, 
ut haud raro de secunda editione a nescio quo in comparationem 
uocata aliqua in hanc tertiam transmearint. inueniuntur enim, id quod 
prior es editor es omnino fugisse uidetur, hie illic eius condicionis loci, in 
quibus eadem argumenta et breuius et copiosius edisserta c ompareant. 
sed cum plerumque dignosci iam non liceat, quae prioris, quae posterioris 
sint editionis, satis habuiin uerborum contextu quae duplici forma composita 
proferuntur lineis uerticalibus indudere, margini priore loco sigmate (C), 
posteriore antisigmate (0) adscripto. interpolationes autem, necessitate qua- 
darn ortas in hac rerum condicione, ut et ulibi, uncinis seclusi. 15 igitur, 
qui J? 3 , qui igitur MJR 1 , qui dicitur Rig natura om. R l 16 ospitalem M 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1. 291 

manioribus fretis nostris quasi quodam barbariae suae pudore 
secessit. gentes ferocissimae inhabitant; si tamen habitatur 
in plaustro. sedes incerta, uita tfruda, libido promiscua et 
plurimum nuda; etiam cum abscondunt, suspensis de iugo 
5 pharetds ut indicibus notantur, ne qui intercedat ita nee 
armis suis erubescunt. parentum cadauera cum pecudibus 
caesa conuiuio conuorant. qui non ita decesserint, ut escatiles 
tuerint, maledicta mors est. nee feminae sexu mitigantur 
secundum pudorem; ubera excludunt, pensum securibus faciunt, 

10 malunt militare quam nubere. duritia de caelo quoque. dies 
mimquam patens, sol numquam ridens, unus aer nebula, totus 
annus hibernum, omne quod flauerit aquilo est. liquores niuibus 
redeunt, amnes glacie negantur, montes pruina exaggerantur 
onmia torpent, omnia rigent; nihil illic nisi feritas cale t, ilia 

is scilicet, quae fabulas scaenis dedit de sacrificiis Taurorum et 
amoribus Colchorum et crucibus Caucasorum. sed nihil tarn 
barbarum ac triste apud Pontum quam quod illic Marcion 
natus est, Scytha tetrior, Hamaxobio instabilior, Massageta 
inhumanior, Amazona audacior, nubilo obscurior, hieme frigi- 

20 dior, gelu fragilior, Histro fallacior, Caucasp abruptior. quidni? 
penes quern uerus Prometheus, deus omnipotens, blasphemiis 
lancinatur. iam et bestiis illius barbariei importunior Marcion. 
quis enim tarn castrator carnis castor quam qui nuptias 
abstulit? quis tarn comesor mus Ponticus quam qui euangelia 

as conrosit? ne tu, Euxine, probabiliorem feram philosophis edidisti 
quam Christianis. nam ille canicola Diogenes hominem inuenire 
cupiebat, lucernam meridie circumferens, Marcion deum, quern 
inuenerat, extincto lumine fidei suae amisit. non negabunt 

1 sua M 4 abscondunt soil, libidinem 5 ut indicibus MR 1 , indicibus R* 
uulgo (uariae lectiones codids F ubiubi consentiunt cumR siueR 1 non nota- 
buntur) notantur scripsi: notentur MR 1 om. R 3 uulgo ne MR 1 , 
ne(temere)> R 3 uulgo qui MFR 3 , quis 5 1 11 ridens Eng: libens MR. 
liquens Urs, liber L at, lucens Leopoldus 12 niuibus Eng: ignibus MR 
14 feritas MR ueritas F 18 Hamaxobio R, maxobio MF 19 amazona M, 
amazeraaJ 1 , Amazonia^ 21 uelut Prometheus susp.Eng 221ancinaturJ? 3 ? 
laciniatur JO l ,l acimatlir -F barbariei MJR^barborieiF, barbariaeJ? 3 uulgo 
24 commesor M 2b nae R uulgo 26 ilia Urs canicola Eng: cauinsl&MR 

19* 



292 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

discipuli eius primam illius fidem nobiscum fuisse, ipsius 
litteris testibus, ut hinc iam destinari possit haereticus qui 
deserto quod prius fuerat id postea sibi elegerit, quod retro 
non erat. in tanturn enim haeresis deputabitur quod postea 
inducitur, in quantum ueritas habebitur quod retro et a pri- 5 
mordio traditum est. sed alius libellus hunc gradum susti- 
nebit aduersus haereticos, etiam sine retractatu doctrinarum 
rniincendos, quod hoc sint de praescriptione nouitatis. nunc 
quatenus admittenda coiigressio est interdum, ne compendium 
praescriptionis ubique aduocatum diffidentiae deputetur, regu- 10 
lam prius aduersarii praetexam, ne cui lateat, in qua prin- 
cipalis quaestio dimicatura est. 

2. Duos Ponticus deos adfert. tamquam duas Symplegadas 
naufragii sui, quern negare non potuit, id est creatorem, id est 
nostrum, et quern probare non poterit, id est suum, passus, 15 
infelix, hums praesumptionis instinctum de simplici capitulo 
dominicae pronuntiationis. in homines non in deos disponentis 
exempla ilia bonae et malae arboris, quod neque bona malos 
neque mala bonos proferat fructus, id est neque mens uel 
fides bona malas edat operas neque mala bonas. languens 20 
enim quod et nunc multi, et maxime haeretici - - circa 
mali quaestionem, unde malum, et obtusis sensibus ipsa 
enormitate curiositatis inueniens creatorem pronuntiantein: 
ego sum, qui condo mala, quanto ipsum praesumpserat 
mali auctorem et ex aliis argumentis, quae ita persuadent 25 
peruerso cuique, tanto in creatorem interpretatus malam ar- 
borem malos fructus condentem, scilicet mala, alium deum 
praesumpsit esse debere in partem bonae arboris bonos 
17] c f. Luc. 6, 43. 24] Es. 45, 7. 

1 illius Urs: illis MR 9 est, interdum wulgo 11 prius aduersarii MF, 
aduersarii prius E uulgo 13 Ponticos R 1 sinplegadas M 14 crea 
torem, id est nostrum MR, creatorem nostrum F Oehlerus 16 praesumti- 
onis M instinctum ac de F 17 pronuntiationis M, praenuntiationis R 
22 obtusis M, obtunsis R 23 pronuntiantem MF, praenuntiantem R 
28 praesumsit M bonae arboris bonos fructus soil, condentis, quod 
sane durius est ellipseos genus: arboris, bonos fructus (pro in bonos 
fructus) mauult distingui Eng 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 13. 293 

fructus. et ita in Christo quasi aliam inueniens disposi- 
tionem solius et purae benignitatis, ut diuersae a creatods. 
facile nouam et hospitam argumentatus est diuinitatem in 
Christo suo reuelatam modicoque exinde fermento totam fidei 

5 massam haeretico acore desipuit. habuit et Cerdonem quen- 
dam informatorem scandali huius: duo facilius duos deos 
caeci perspexisse se existimauerunt. unum enim non integre 
uiderant. lippientibus etiam singularis lucerna numerosa est. 
alterurn igitur deum, quern confiteri cogebatur, de malo infa- 

10 mando destruxit, alterum, quern commentari conitebatur, 
de bono praeferendo construxit, has naturas quibus dispo- 
suerit articulis, per ipsas responsiones iiostras ostendemus. 

3. Prinoipalis itaque et exinde tota congressio de numero, 
an duos deos liceat induci, si forte, poetica et pictoria licen- 

15 tia, et tertia iam, haeretica. sed ueritas Christiana destricte 
pronuntiauit: deus si non unus est, non est, quia dignius 
credimus non esse quodcumque non ita fuerit, ut esse debebit. 
deum autem ut scias unum esse-debere, quaere quid sit deus. 
et non aliter inuenies. quantum humana condicio de deo 

20 definire potest, id definio, quod et omnium conscientia agno- 
scet: deum summum esse magnum in aeternitate constitutum, 
[innatum, infectum, sine initio, sine fine] hunc enim statum 
aeternitati f censendurn, quae summum magnum deum effi- 
ciat, dum hoc est in deo ipsa -- atque ita et cetera, ut sit 

25 deus summum magnum et forma et ratione et ui et pote- 
state. cum de isto conuenit apud omnes, nemo enim negabit 

4] cf. I Cor. 5, 6. 

2 creatoris scripsi: creatore M (e ex ae a in. 1) R 5 acore jR 3 , acrore 
MR 1 desipuit Seal: decepit MR (cf. autem I 246, 12; 260, 7) 6 duo 
scripsi: quo MR 8 lipientibus M etiam (s. u. a m. T) M 11 prae- 
stvuferendo M, praestruendo R\ praeferendo R* 12 ostendemus M, osten- 
dimus R uulgo 17 credimus non MR, non credimus F non ita MR, ita 
non F 21 constitutum refer ad summum magnum, non ad deum (cf. 
infra 1. 23: quae summum sqq.) 22 innatum fine seclusi: interpolata 
sunt ab eo, qui sequentia: hunc enim statum (id est summi magni statum) 
non intellexit. parenihesin indicaui 23 cense<(o uindica)>ndum fort. 
24 et cetera scil. summa magna 26 conuenit MF, conueniat R uulgo 



294 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

deum summum magnum quid esse, nisi qui potuerit deum 
imum modicum quid e contrario pronuntiare, ut deum neget 
auferendo quod dei est - - quae erit iam condicio ipsius 
summi magni? nempe, ut nihil illi adaequetur, id est, ut 
non sit aliud summum magnum, quia, si fuerit, adaequabitur, & 
et si adaequabitur, non erit iam summum magnum, euersa 
condicione et, ut ita dixerim, lege, quae summo magno nihil 

C sinit adaequari. | ergo unicum sit necesse est summum ma 
gnum, quod fuerit par non habendo ne non sit summum 
magnum, ergo non ajiter erit quam per quod habet esse, id 10 
est unicum omnino. proinde deus cum summum magnum 
sit, recte ueritas nostra pronuntiauit: deus, si non unus est, 
non est, non quasi dubitemus esse deum dicendo: si non 
unus, non est, sed quia quern confidimus esse, id eum definia- 
mus esse, quod si non est, deus non est. [et summum scilicet is 

magnum] | porro (si) summum magnum unicum sit necesse est, 
ergo et deus unicus erit, non aliter deus, nisi summum 
magnum, nee aliter summum magnum, nisi parem non babens, 
nee aliter parem non habens, nisi unicus fuerit. | certe quemcum- 
que alium deum induxeris, non alia poteris eum forma tueri deum 20 
quam ut et illi proprium diuinitatis adscripseris, sicut aeter- 
num ita et summum magnum, duo ergo summa magna quo- 
modo consistent, cum hoc sit summum magnum, par non 
habere, par autem non habere uni competat, in duobus esse 
nullo modo possit? 25 

4. Sed argumentabitur quilibet posse et duo summa magna 
consistere, distincta atque disiuncta in suis finibus, et utique 
aduocabit exemplum regna terrarum, tanta numero et tamen 
summa magna in suis quibusque regionibus, et putabit ubique 

1 poterit Oehlerus 8 summum magnum, quod fuerit scripsi: quod 
fuerit summum magnum ME 14 id eum Eig: idem MF, iidem E 
15 et summum scilicet magnum seclusi: del. et Eig; nequc uero hoc 
postulatur secundum ea quae antecedunt, sed: unus scilicet, interpolata 
sunt haec, ut aptius coniunyerentur cum antecedentibus quae abliinc insertae 
sunt secundae editionis reliquiae 16 si addidi 19 aliter ME, autem F 
24 <cum> uni Eig <et> in Oehlerus 27 su*is M 29 utique Urs 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 3 4. 295 

humana diuinis conferenda. iam ergo si huic argumentation! 
locus dabitur, quid prohibet, non dico et tertium et quartum 
deum inducere, uerum tot iam numero quot et gentium 
reges? de deo agitur, cuius hoc principaliter proprium est, 

5 nullius exempli capere comparationem. hoc natura ipsa, si 
non aliquis Esaias, uel ipse per Esaiam deus, contionabitur: 
cuimesimilabitis? diuinis forsitan comparabunturhumana, 
deo non ita. aliud enim deus, aliud quae dei. denique qui 
exemplo uteris regis quasi summi magni, uide ne iam non 

10 possis eo uti. rex enim, etsi summum magnum est in suo 
solio usque ad deum, tamen infra deum; comparatus autem 
ad deum excidet iam de summo magno, translate in deum. 
hoc si ita, quomodo uteris eius rei exemplo ad dei compara 
tionem quae, dum ad comparationem accedit, amittitur?|quid C 

15 nunc, si nee inter reges plurifarium uideri potest summum 
magnum, sed unicum et singulare, apud eum scilicet, qui 
rex regum ob summitatern magnitudinis et subiectionem 
ceterorum graduum quasi culmen dominationis excipitur?|sed 
etiam [alterius formae] reges, qui singulares in unione imperil 

20 praesunt si(militer) minutalibus, ut ita dixerim, regnis, (si) undi- 
que conferantur in examinationem, qua constet, quis eorum prae- 
cellat in substantiis et uiribus regni, in unum necesse est sum- 
mitas magnitudinis eliquetur, omnibus gradatim per comparationis 
exitum de magnitudinis summa expressis et exclusis. | adeo 

25 etsi in disperse raultifarium uidetur summum magnum, suis 
uiribus et sua natura et suo statu unicum est. proinde cum 

7] Es. 40, 25. 

8 non ita Urs: nostro MF, nostra E 10 eo uti ME, uti F Oehlerus in 
sequentibus duas recensiones inter se commixtas agnosco: 1) rex enim 
etsi summum magnum usque ad deum, tamen infra deum excidet 2) rex 
enim summum magnum est in suo solio, comparatus autem ad deum excidet 
12 translate Oehlerus: translatio MR 19 alterius formae seclusi, quippe 
quod prorsus careat sensu; interpolatum esse apparet, ut in aliquo certe 
diuersa esse uiderentur quae abhinc leguntur ab eis 1 quae antecedunt. ceterum 
secunda recensio (inde a 1. 18) mihi quidem posterior esse uidetur, ut elegantior. 
20 si<jniliter> minutalibus scripsi: si minutalibus MFE*, si in minutalibus 
-R 1 <si> undique scripsi: undique ME 



296 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

duo dii conferuntur ut duo [reges et duo] summa magna, 
in alterum concedat necesse est unio summi magni ex senten- 
tia comparationis, quia summum uictoria sua constat, superato 
aemulo alio magno, non tamen summo, atque ex defectione 
aemuli solitudinem quandam de singularitate praestantiae suae 5 
possidens unicum est. ineluctabilis iste complexus in hoc 
sententiam constringit: aut negandum deum esse summum 
magnum, quod nemo patietur sapiens, aut nulli alii com- 
municandum. 

5. Aut quae ratio duo summa magna composuit? primo 10 
enim exigam, cur non plura, si duo, quando locupletiorem 
oporteret credi substantiam diuinitatis, si competeret ei nume- 
rus. honestior et liberalior Valentinus, qui simul ausus est 
duos concipere, Bython et Sigen, turn usque ad triginta Aeo- 
num fetus, tamquam Aeneiae scrofae, examen diuinitatis 15 
effudit. quaecurnque ratio plura summa magna non patitur 
admitti, eadem nee duo, ut (et) ipsa plura. [post unum] post 
unum enim numerus. quae potuit duo admittere, eadem 
potuit et plura. et duo enim multitudo, unione iam excessa. 
denique apud nos uis rationis istius ipso termino plures deos 20 
credi non sinit, quo nee duos ilia regula unum deum sistens, 
qua deum id esse oporteat, cui nihil adaequetur, ut summo 
magno, unicum autem sit, cui nihil adaequetur. iam mine 
duo summa magna, duo paria, cui operae pretio, cui emolu- 
mento deputarentur? quid interfuit numeri, cum duo paria 25 
non differant uno? una enim res est, quae eadem in duobus 
est. etiamsi plura essent paria. tantundem omnia (quantum) 
unum fuissent, nullo inter se differendo, qua paria. porro si 

15] cf. Verg. Aen. VIII 43 sqq. 

2 reges et duo sedusi 3 uictoria M, ex uictoria R 13 simul .(= simu- 
lac) MR, <cum> semel van der Vliet 14 Bython Rig: Bythum MR 3 F, 
Bythium .R 1 Sigen, turn scripsi: Sigeneum MR\ Sigen cumRuulgo 
15 Aeneiae Rig: aeoneiae MR 1 , aeoniae R 3 17 et ipsa scripsi: ipsa 
MR post unum seclusi 19 et duo scripsi: post duo MR 3 , potest 
duo JK 1 excessa R, excessu M (corr. m. 1} 21 quo Seal: quod MR 
22 ut summo adaequetur om. M (add. in mg. m. 2) 27 quantum addidi, 
sed nescio an melius secludatur unum 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 4 6. 297 

neutrum ex duobus altero distat, ut ambo summa magna, qua 
dei ambo, neutrum plus altero praestat, nullam iam ratio- 
nem numeri sui ostendunt, praestantiam non habentes. nume- 
rus autem diuinitatis summa ratione constare deberet, uel 
5 quoniam et cultura eius in anceps deduceretur. ecce enim 
duos intuens deos tarn pares quam duo summa magna, quid 
facerem? si ambos colerem, uererer, ne abundantia ofricii 
superstitio potius quam religio existimaretur, quia duos tarn 
pares et in altero ambos possem in uno demereri, hoc ipsuni 

10 testimonio praestans parilitati et unitati eorum, dum alte- 
rum in altero uenerarer, dum in uno mini duo sunt. si alte- 
rum colerem, aeque recogitarem, ne suffundere uiderer numeri 
uanitatem sine differentia superuacui, hoc est: tutius censerem 
neutrum colendum quam alterum cum scrupulo [colendumj 

15 aut ambos uane. 

6. Sic adhuc uidemur disputare, quasi Marcion duos pares 
constituat. nam dum defendimus deum, summum magnum, 
unicum credi oportere, excludentes ab eo parilitatem, tam- 
quam de duobus paribus de his retractauimus, nihilominus 

20 tamen docendo pares esse non posse secundum summi magni 
formam satis confirmauimus duos esse non posse, alioquin 
certi Marcionem dispares deos constituere, alterum iudicem, 
ferum, bellipotentem, alterum mitem, placidum et tantum- 
modo bonum atque optimum, dispiciamus aeque et hanc 

25 partem, an diuersitas saltim duos capiat, si parilitas capere 
non potuit. porro et hie eadem regula summi magni patrocina- 
bitur nobis, utpote quae totum statum uindicet diuinitatis. 
conueniens enim et quodammodo iniecta manu detinens aduer- 
sarii sensum non negantis creatorem deum, iustissime prae- 

30 scribo illi diuersitati locum non esse inter eos, quos ex aequo 



1 iam ut MR; transposui iam, quod hoc loco ferri nequit, post nullam 
(1. 2) qua ME 3 , quae JR 1 2 plus fort, delendum 1 facerem, si 
ambos colerem? uulgo 11 in unu M (corr. m. 1) 13 tutius M, ut 
tutius JR uulgo 14 colendum seclusi 21 alioquin MF, alioqui E 
28 et om. F 30 quos van der Vliet: qui ME 



298 Quinti Septimi Florentis Tertulliaui 

deos confessus non potest facere diuersos. non quia non et 
homines licet sub eadein appellatione diuersissimos esse, sed 
quia deus non erit dicendus, quia nee credendus, nisi summum 
magnum, cum ergo summum magnum cogatur agnoseere quern 
deum non negat, non potest admitti, ut summo magno ali- 5 
quam adscribat diminutionem, qua subiciatur alii summo 
magno. desinit enim, si subiciatur. non est autem dei desi- 
nere de statu suo, id est de summo magno. nam et in illo 
deo potiore periclitari poterit summum magnum, si depretiari 
capit in creatore. ita cum duo dii pronuntiantur duo summa 10 
magna, necesse est neutrum altero aut maius sit aut minus, 
neutrum altero aut sublimius aut deiectius. nega deum quera 
dicis deteriorem; nega summum magnum quern credis mino- 
rem. deum uero confessus utrumque duo summa magna 
confessus es. nihil alteri adimes aut alteri adscribes. agno- 15 
scens diuinitatem negasti diuersitatem. 

7. Temptabis ad haec de nomine dei concutere retractatum-, 
ut passiuo et in alios quoque permisso, quia scriptum sit: 
deus deorum stetrt in ecclesia deo rum, in medio 
autem deos diiudicabit, et: ego dixi, uos dii estis. 20 
nee tamen idcirco eis competat possessio summi raagni, quia 
dii cognominentur; ita nee creator!, respondebo et stulto, qui 
nee hoc recogitauerit, ne tantundem et in deum Marcionis 
possit retorqueri, ut et ilium deum dictum nee ideo tamen 
summum magnum probatum, sicut nee angeli aut homines 25 
ereatoris. si communio nominum condicionibus praeiudicat, 
quanti nequam serui regum nominibus insultant, Alexandri et 
Darii et Olofernae? nee tamen ideo regibus id quod sunt 
detrahetur. nam et ipsa idola gentium dei uulgo, sed deus 
nemo ea re, qua deus dicitur. ita ego non nomini dei nee 30 

19] Ps. 81, 1. 20] Ps. 81, 6. 

1 et om. F 3 quia (priore loco) MR, quia ita F 6 diminutionem 
JfF, deminutionem E uulgo 10 creatore (e ex e) M 11 neutro F 
15 es MR 3 , est E 1 17 conuertere F 20 diiudicabit M, diiudicauit 
E estis. nee uulgo 22 dii M, dei R, 26 sic E 1 28 olofernae M 
(accipe pro nom. plur.), Olofernis E uulgo 30 dei nominis om. F 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 67. 299 

sono nec notae nominis huius summum magnum in creatore 
defendo, sed ipsi substantiae, cui nomen hoc contigit. hanc 
inueniens solam innatam infectam, solam aeternam et uniuersi- 
tatis conditricem, non nomini, sed statui, nec appellation!, 

5 sed condicioni eius summum magnum et adscribo et uindico. 
et ideo, quia deus iam uocari obtinuit substantia cui adscribo. 
nomini me adscribere putas, quia necesse est per nomen osten- 
dam cui adscribam substantiae, scilicet qua constat qui deus 
dicitur. at summum magnum ex substantia, non ex nomine, depu- 

10 tatur. denique hoc et Marcion suo deo uindicans, secundum 
statum, non secundum uocabulum uindicat. id ergo summum 
magnum, quod deo adscribimus ex substantiae lege, non ex 
nominis sorte, contendimus ex pari esse debere in duobtis, qui 
ea substantia constant, quae deus dicitur, quia in quantum dii 

15 uocantur, id est summa magna, substantiae scilicet merito 
innatae et aeternae ac per hoc magnae et summae, in tantum 
non possit summum magnum minus et detenus alio sum mo 
magno haberi. si summi magni felicitas et sublimitas et inte- 
gritas stabit in deo Marcionis, stabit aeque et in nostro, si 

20 non et in nostro, aeque nec in Marcionis. ergo nec paria 
erunt duo summa magna, quia prohibet disposita iam regula 
summi magni comparationem non sustinens. nec disparia, 
quia et alia summi magni regula occurrit, diminutionem non 
admittens. haesisti, Marcion, in medio Ponti tui aestu. utrim- 

25 que te fluctus ueritatis inuoluunt. nec pares nec dispares decs 
sistere potes. duo enim non sunt. quod pertineat proprie ad 
numeri retractatum, quamquam tota materia de duobus deis 
dimicetur, his interim lineis eum clusimus, intra quas de 
singularibus iam proprietatibus congrediemur. 

1 notae MR, uoce uel notae R^-mg 2 contigit, hanc uulgo 9 dici 
tur. at scripsi: dicitur, et MR 10 hoc et marcion MR. et hoc marcion F 

14 constant R, constat M (n s. u. a m. 1), constat F quae scripsi: 
qu&MR quia jR 3 , quia qui MR 1 16 et (alt.) om.R* 22 sustinens smpsz: 
sustinentis MR 25 ueritatis inuoluunt M, inuoluunt ueritatis R uulgo 
26 sunt; quod uulgo 27 retractatum. quamquam uulgo 28 eum scripsi: 
earn MR clusimus M, clausimus R uulgo 



300 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

8. Primo, supercilio stuporem suum aedificant Mareionitae, 
quod nouum deum proferant, quasi nos ueteris dei pudeat. 
inflantur et pueri nouis calceis, sed a uetere paedagogo cal- 
ceati mox uanam gloriam uapulabunt. nouum igitur audiens 
deum, in uetere mundo et in uetere aeuo et sub uetere deo 5 
ignotum iuauditum, quern, tantis retro saeculis neminem et 
ipsa ignorantia antiquum, quidam lesus Christus, et ille in 
ueteribus nominibus nouns, reuelauerit, nee alius antebac. 
gratias ago huic gloriae eorum. maximo adiutorio eius hinc iam 
haeresim probaturus, nouae scilicet diuinitatis professionem. 10 
haec erit nouitas, quae etiam ethnicis deos peperit nouo 
semper ac nouo titulo eonsecrationis cuiusque. quis deus 
nouus nisi falsus? ne Saturnum quidem tanta hodie antiquitas 
deum probabit, quia et ilium nouitas aliquando produxerit. 
cum primum consecrauit. atenim uiua et germana diuinitas is 
nee de nouitate nee de uetustate, sed de sua ueritate cense- 
tur. non babet tempus aeternitas. omne enim tempus ipsa 
est. quod facit, pati non potest. caret aetate quod non licet 
nasci. deus si est uetus, non erit, si est nouus, non fuit. 
nouitas initium testificatur, uetustas finem comminatur. deus 20 
autem tarn alienus ab initio et tine est quam a tempore, 
arbitro et metatore initii et finis. 

9. Scio quidem, quo sensu nouum deum iactitent, agni- 
tione utique. sed ipsam nouitatem cognitionis percutientem 
rudes animas ipsamque natural em nouitatis gratiositatem uolui 25 
repercutere, et hinc iam de ignoto deo prouocare. utique enim 
quern agnitione nouum opponunt. ignotum ante agnitionem 
demonstrant. age igitur, ad lineas rursum et in gradum! per 
suade deum ignotum esse potuisse. inuenio plane ignotis deis 

29J cf. Act. 17, 23. 

2 proferant Pam: praeferant MR 1 ipsa .R 3 , ipsum MM 1 lesus 
Christus J? 3 , ie xpm M, lesuin Christum .R 1 10 nouae professionem 

tu 

nescio an spuria sint 11 haec <(enim> erit nouitas fort. 16 uestate M 
(tu s. u. a m. T) 24 sed scripsi: sed et ME nouitatem cognitionis 
Eng: nouitatis cognitionem MR, ego nescio, an omnino delenda sint 
uerba nouitatis ipsamque 29 *inuenio M (syll. in in ras.) 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 89. 301 

aras prostitutas, sed Attica idolatria est. item iucertis dels, 
sed superstttio Romana est. porro incerti dei minus noti, ut 
minus certi, et proinde ignoti, qua minus certi. quern titulum 
incidemus ex duobus deo Marcionis? utrumque, opinor, et 
6 mine incerto et retro ignoto. sicut enim ignotum eum fecit 
deus notus, creator, ita et incertum deus certus. sed non eua- 
gabor, uti dicam: deus si ignotus fuit latuitque, ilium regio 
iatebrarum obumbrauit, noua utique et ipsa et ignota et 
similiter nunc quoque incerta, certe inmensa aliqua et maior 

10 indubitate eo. quern abscondit. sed breuiter proponam et plenis- 
sime exequar, praescribens deum ignorari nee potuisse nomine 
magnitudinis nee debuisse nomine benignitatis, praesertim in 
utroque praelatiorem nostro creatore. sed quoniam animad- 
uerto in quibusdam ad formam creatoris prouocari oportere 

is omnis dei noui et retro ignoti probationem, hoc ipsum ratione 
fieri a nobis prius commendare debebo, quo constantius utar 
rationis editae patrocinio. ante omnia quidem quale est, ut 
qui deum agnoscis creatorem et priorem de notitia confiteris, 
non eisdem modis et alium scias tibi examinandum, quibus 

20 iam in alio didicisti deum nosse? omnis res anterior poste 
riori normam praeministrauit. duo nunc dei proponuntur, 
ignotus et notus. de noto uacat quaestio. esse eum constat, 
quia notus non fuisset nisi esset. de ignoto instat altercatio. 
potest enim et non esse, quia si esset, notus fuisset. quod ergo 

25 quaeritur, quamdiu ignoratur, in incerto est, quamdiu quaeri- 
tur, et potest non esse, quamdiu in incerto est. babes deum 
certum, qua notum, et incertum, qua ignotum. si ita est, 
ecquid tibi uidetur iusta ratione defend!, ut ad normam et 

e 

1 idolatriast M (e s. u. a m. 1) dels M, diis E 4 ex duobus 

r 

diis F 10 indubitate M, indubitato E 13 praelationem M (corr. m. 1) 
19 alium (u ex a a m. I) M 20 didicisti JR 3 , didicistis M (s eras.}, 
didicistis E 1 25 quando ignoratur van der Vliet in incerto .R, 

u u 

incerto M (corr. m. 1) 26 in incerto E, incerto M (corr. m. 1) 27 ita 
est M (del. est m. 2 et adscripsit margini f = sunt) 28 ecquid J?, 
haec quid MF 



302 Quinti Septirai Plorentis Tertulliani 

formam et regularn certorum probentur incerta? ceterum si 
ad hanc causam, et ipsam adhuc incertam, etiam argumenta 
de incertis adhibeantur, series implicabitur quaestionum ex 
ipsorum quoque argumentorum aeque incertorum retractatu 
periclitantium de fide per incertum. et ibituv in illas iam 5 
indeterminabiles quaestiones, quas apostolus non arnat; sin 
de certis et indubitatis et absolutis regulae partibus, incertis 
et dubiis et inexpeditis praeiudicabunt. plane in quibus 
diuersitas status inuenitur, fortassean non prouocentur incerta 
ad formam certorum, ut liberata a reliqua comparationis i<> 
prouocatione per diuersitatem status principalis. cum uero 
duo dii proponuntur, communis est illis status principalis. 
quod enim deus est, ambo sunt: innati infecti aeterni. hie 
erit status principalis; cetera uiderit Marcion, si in diuersitate 
disposuit. posteriora enim (non) sunt in retractatu, immo nee 15 
admittentur, si de principali statu constet. porro constat, quia 
dii ambo: et ita de quorum statu constat communem esse, 
cum sub eo ad probationem deuocantur si incerta sunt. 
ad eorum certorum formam prouocanda erunt, cum quibus 
de communione status principalis censentur, ut proinde et 2 o 
de probatione communicent. bine itaque constantissime diri- 
gam deum non esse, qui sit hodie incertus, quia retro 
ignotus, quando quern constat esse ex hoc ipso constet, 
quod numquam fuerit ignotus, [ideo nee incertus] 10. si- 
quidem a primordio rerum conditor harum cum ipsis pariter 25 
compertus est. ipsis ad hoc prolatis, ut deus cognosceretur. 

6] cf. I Tim. 1, 4. 

2 ad hanc R, adhuc M 6 sin .K 3 , si non MR 1 amat; sin uulgo sin 
de certis . . . regulae partibus scil. argumenta adhibeantur 7 partibus 
incertis uulgo 8 praeiudicabunt scil. argumenta ilia 9 incerta om. 
Oehlerus nihil adnotans 11 uero MFE*, uere R l 12 dii M, dei E 
15 non addidi 17 dii MF, dei R 18 si incerta sunt = si quae 
incerta sunt 21 communicentur M dirigam ME, dirigatur F 
23 constat ipso om. F constet MF, roustat E uulgo 24 ideo nee 
incertus seclusi: ideo nee <nunc)> incertus Eng male hie distinguuntur 
capita 25 harum scripsi: earurn ME 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 911. 303 

nec enim si aliquanto posterior Moyses primus uidetur in 
templo litterarum suarum deum mundi dedicasse, idcirco 
a Pentateucho natales agnitionis supputabuntur, cum totus 
Moysei stilus notitiam creatoris non instituat, sed a primordio 
5 enarret, a paradiso et Adam, non ab Aegypto et Moyse recen- 
sendam. denique maior popularitas generis humani, ne nominis 
quidem Moysei compotes, nedum instrument!, deum Moysei 
tamen norunt; etiam tantam idolatria dominationem obum- 
brante, seorsum tamen ilium quasi proprio nomine deum* 

10 perhibent et deum deorum* et si deus dederit et quod deo 
placet* et c deo commendo. uide, an nouerint quern omnia posse 
testantur. nec hoc ullis Moysei libris debent. ante anima 
quam prophetia, animae enim a primordio conscientia dei 
dos est; eadem nec alia et in Aegyptiis et in Syris et in 

15 Ponticis. [ludaeorum enim deum dicunt animae deum.] noli, 
barbare haeretice, priorem Abraham constituere quam mundum. 
et si unius familiae deus fuisset creator, tamen posterior tuo 
non erat, etiam Ponticis ante eum notus. accipiat igitur ab 
antecessore formam, a certo incertus, a cognito incognitus: 

2o numquam deus latebit, nuimjuam deus deerit, semper intelle- 
getur, semper audietur, etiam uidebitur, quomodo uolet. habet 
deus testimonia: totum hoc quod sumus et in quo sumus. 
sic probatur et deus et unus, dum non ignoratur, alio adhuc 
probari laborante. 

25 11. Et merito, inquiunt. quis enim non tarn suis notus est 
quam extraneis? nemo, teneo et hanc uocem. quale est enim, 
ut aliquid extraneum deo sit? cui nihil extraneum esset, si 
quis esset, quia dei hoc est, omnia illius esse et omnia ad 

1 moysei M, Moysi E (sic et infra 7. 12) 8 idolatria M (corr. m. 1), 
idololatria R 3 , idolatriae JR 1 10 deorum <dicentes>/orf. 15 ludaeoium 
deum MR 3 , non praebent R 1 F, seclusi ut sententiarum nexum turbantia. 
erant, ojtinor, olim adscripta eis, quae paulo supra leguntur: seorsum 
tamen ilium quasi proprio nomine perhibent 16 barbare R, barbarare M JR, 
18 accipiat scripsi: accipe MR 19 incertus MR 3 , certus-R 1 incognita?, 
numquam uulgo 20 intellegetur R z , intellegitur MR 1 27 sit? cui Eng: 
sit, cui uulgo 28 parenthesin indicauit Eng: esset? quia uulgo 



304 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

ilium pertinere - - uel ne statim audiret a nobis: quid ergo 
illi cum extraneis? quod plenius suo loco audiet. at nunc 
satis est nullum probari cuius nihil probatur. sicut enim 
creator ex hoc et deus et indubitatus deus, quia omnia ipsius 
et nihil extraneum illi, ita et alius idcirco non deus, quia 5 
omnia non eius ideoque et extranea. denique si uniuersitas 
creatoris est, iam nee locum uideo dei alterius. plena et 
occupata sunt omnia suo auctore. si uacat aliquid spatii 
alicuius diuinitati in creaturis, plane falsae uacabit. patet men- 
dacio ueritas. tanta uis idolorum cur non recipiat alicubi 10 
deum Marcionis? igitur et hoc ex forma creatoris expostulo, 
deum (eius) ex operibus cognosci debuisse alicuius proprii sui 
mundi et hominis et saeculi. quando etiam error orbis pro- 
pterea deos praesumpserit, quos homines inter/dura confitetur, 
quoniam aliquid ab unoquoque prospectum uidetur utilitatibus 15 
et commodis uitae. ita et hoc ex forma dei creditum est 
diuinum esse, instituere uel demonstrare quid aptum et 
necessarium rebus humanis. adeo inde auctoritas accommo- 
data si falsae diuinitati, unde praecesserat uerae, unam saltim 
cicerculam deus Marcionis propriam protulisse debuerat, ut 20 
nouus aliqui Triptolemus praedicaretur, aut exhibe rationem 
deo dignam, cur nihil condiderit, si est; quia condidisset, si 
fuisset, illo scilicet praeiudicio, quo et nostrum deum non 
alias manifestum est esse quam quia totum condidit hoc. 
semel enim praescriptio stabit non posse illos et deum con- 25 
fiteri creatorem et eum, quern uolunt aeque deum credi, non 
ad eius formam probafe, quern et ipsi et omnes deum (agno- 
scunt.) ut, quando hoc ipso nemo creatorem deum dubitet, quia 



6 et om. F 8 <a> suo fort. 9 alicuius <alterius> susp. Eng 
false R l 11 et hoc ex forma Jf, ex forma hoc et R 12 eius 
addidi 15 aliquid om. R 1 16 hoc ex forma dei fort, spuria 
18 necessarium M, necessarium sit R uulgo 19 si falsae MR 1 , falsae 
R 3 uulgo 19 uerae. unam uulgo 21 aliqui MF t aliquis R uulgo 
27 agnoscunt addidi. confitentur add. van der Vliet 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1112. 305 

totum hoc condidit, hoc ipso nemo debeat credere deum et 
ilium, qui nihil condidit, nisi ratio forte proferatur. duplex 
ista uideatur necesse est, ut aut noluerit condere quid ant 
non potuerit. tertium cessat. sed non potuisse indignum deo 

5 est. noluisse an dignum, uolo inquirere. die mihi, Marcion, 
uoluit deus tuus cognosci se quocumque in tempore an non? 
alio proposito et descendit et praedicauit et passus resurrexit 
quam uti cognosceretur? at sine dubio, si cognitus est, 
uoluit. nihil enim circa eum fieret, nisi uoluisset. qui ergo 

10 tantopere notitiam sui procurauit, ut in d,edecore carnis 
exhiberetur, et quidem maiore, si falsae, nam hoc turpius, 
si et mentitus est substantiam corporis qui et maledictum 
in se creatoris admisit ligno suspensus, quanto honestius per 
aliqua propriae molitionis indicia cognitionem sui praestruxisset! 

15 maxime aduersus eum cognosci habens, apud quem ex operibus 
ab initio cognitus non erat. nam et quale est, ut creator quidem 
ignorans esse alium super se deum, ut uolunt Marcionitae, qui 
solum se etiam iurans adseuerabat, tantis operibus notitiam sui 
armauerit, quam potuerat non ita curasse secundum singulari- 

20 tatis suae praesumptionem, ille autem sublimior, sciens inferi- 
orem deum tarn instructum, nullam sibi prospexerit agnoscendo 
paraturam? quando etiam insigniora et superbiora opera debu- 
isset condidisse, ut et deus ex operibus cognosceretur secundum 
creatorem et ex honestioribus potior et generosior creatore. 

25 12. Ceterum et si esse eum possemus confiteri, sine causa 
esse eum deberemus argumentari. | sine causa enim esset qui 
rem non haberet, quia res omnis causa est, ut sit aliquis, 
cuius res sit. porro in quantum nihil oportet esse sine causa, 
[id est sine re] quia si sine causa sit, proinde est atque si 

12] cf. Deut. 21, 23. Gal. 3, 13. 17] cf. Es. 45, 22. 23. 

9 nihil enim .R, enim nihil M qui ergo scripsi: quid ergo MR 
10 notitiam *sui M (sui in ras.) 11 parenthesin indicaui 13 suspen 
sus. quanto uulgo 14 praestruxisset. maxime uulgo 21 nulla R l 
22 et R 3 F, ut MR 1 29 id est sine re seclusi: interpolatum est ex 
306, 4, ubi bene se habet, qiiia illic arftecedit deus, Eng pro nihil (28) 
rescribendum putat nemo proinde MF, perinde R uulgo 

XXXXVII. Tert. III. 20 



306 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

non sit. [non habens rei causam rem ipsara] in tantum deum 
dignius credam non esse quam esse sine causa. | sine causa 
est enim qui rem non habendo non habet causam. deus autem 
sine causa, id est sine re, esse non debet. | ita quotiens 
ostendo eum sine causa esse, tamquam sit, hoc constituo, 5 
non esse ilium, quia si fuisset, omnino sine causa non fuisset. 
sic et ipsam fidem dico ilium sine causa ab homine captare, 
aliter solito deum credere ex operum auctoritate formatum, 
quia nihil tale prospexit, per quod homo deum didicit. nam 
etsi credunt plerique in ilium, non statim ratione credunt, 10 
non habentes dei pignus, opera eius deo digna. itaque hoc 
nomine cessationis et defectionis operum et impudentiae et 
malignitatis adfinis est: impudentiae, qua fidem non debitam 
sibi captat, cui praestruendae nihil prospexit. malignitatis. 
qua plures incredulitatis reos fecit, nihil fidei procurando. 15 

13. Cum deum hoc gradu expellimus, cui nulla conditio 
tarn propria et deo digna quam creatoris testimonium praesi- 
gnarit, narem contrahentes impudentissimi Marcionitae conuer- 
tuntur ad destructionem operum creatoris. nimirum*, inquiunt, 
grande opus et dignum deo mundus 1 ! numquid ergo creator 20 
minime deus? plane deus. ergo nee mundus deo indignus: 
nihil etenim deus indignum se fecisset, etsi mundum homini, 
non sibi fecit, etsi omne opus inferius est suo artifice, et 
tamen, si quale quid fecisse indignum est deo, quanto indi- 
gnius deo est nihil eum omnino fecisse! ** uel indignum, 25 
quo posset etiam digniorum auctor sperari. ut ergo aliquid 



I non ipsam seclusi: interpolata sunt ab eodem, qui et supra addidit 
id est sine re, defendit Eng pro rei rescribens sui rem ipsam MR", res 
ipsa .R 1 2 sine debet prioris editionis esse iudico 5 sit om. V 



8 opere M (corr. m. 1) formatum = ixop^oiO-svTa (sinnfdllig, greifbar 
gemacht) ut uidetur, cf. Earn. 2, 20; = qui est (ysvofjisvov) interpretatur 
Eng (cf. Es. 43, 10), sed melius fortasse rescribetur formato = infor- 
mato 13 impudentiae It, inpudentia M qua J?, quam MF 17 prae- 
signarit M, praesignauerit R 22 fecisset M, fecit R uulgo 25 lacunam 
signaui: mallem eum fecisse intercidisse uidetur 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1213. 307 

et de isto huius mundi indigno loquar, cui et apud Graecos 
ornament! et cultus, non sordium, nomen est, indignas uide- 
licet substantias ipsi illi sapientiae professores, de quorum 
ingeniis omnis haeresis animatur. deos pronuntiauerunt, ut 
5 Thales aquam. ut Heraclitus ignem, ut Anaximenes ae rem, 
ut Anaximander uniuersa caelestia, ut Strato caelum et 
terrain, ut Zeno ae rem et aetherem, ut Plato sidera, quae 
genus deorum igneum appellat, cum de mundo, considerando 
scilicet et magnitudinem et uim et potestatem et honorem 

10 et decorem. opera fidem legem singulorum elementorum, 
quae omnibus gignendis alendis conficiendis reficiendisque 
conspirant, ut plerique physicorum, formidauerint, [initium ac 
finem mundo constare] ne substantiae eius, tantae scilicet, 
minus dei haberentur. quas colunt et Persarum magi et 

15 Aegyptiorum hierophantae et Indorum gymnosophistae. ipsa 
quoque uulgaris superstitio communis idolatriae, cum in simu- 
lacris de nominibus et fabulis ueterum mortuorum pudet, ad 
iriterpretationem naturalium refugit et dedecus suum ingenio 
obumbrat, figurans louein in substantiam feruidam et lunonern 

20 eius in ae ream secundum sonum Graecorum uocabulorum. 
item Vestam in ignem et Camenas in aquam et Magnam 
Matrem in terrain seminalia demessam, lacertis aratam, lauacris 
rigatam. sic et, Osiris quod semper sepelitur et in uiuido quae- 
ritur et cum gaudio inuenitur, reciprocarum frugum et uiui- 

25 dorum elementorum et recidiui anni fidem argumentantur, 
sicut aridae et ardentis naturae sacramenta leones Mithrae 
philosophantur. et superiores quidem situ aut statu substan- 

7] cf. Plato Tim. p. 40 A 

7 quae M, quod R 12 formidauerint jR, formidauerunt MF formi- 
dauerint scil. deum eum pronuntiare initiurti constare seclusi 13 con- 
stare MR. stare F, dare RigN, constituere van der Vliet 15 ierofantae 
MF 16 in simulacris scil. et in statuis, in qaibus insculpta sunt no- 
mina, et in tdbulis, in quibus depictae sunt fabulae ueterum mortuorum 
19 lunonem <(uxorem)> eius susp. JEng 20 aeriam M 21 aquam 
MF, aquas R 23 Osiris JF? 1 , ostris M, Osirin R l 26 naturae om. 
F mitrae M, mire F 

20* 



308 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tias sufficit facilius deos habitas quam deo indignas. ad 
bumilia deficiam? unus, opinor. de sepibus flosculus, non 
dico de pratis, una cuiuslibet maris concbula, non dico de 
vubro, una tetraonis pinnula, taceo de pauo, sordidum arti- 
ficem pronuntiabit tibi creatorem? 5 

14. At cum et animalia inrides minutiora. quae maxiraus 
artifex de industria ingeniis aut uiribus ampliauit, sic magnitu- 
dinem in mediocritate probari docens quemadmodum uirtutem 
in infirmitate secundum apostolum, imitare, si potes, apis 
aedificia, formicae stabula, aranei retia, bombycis stamina, 10 
sustine. si potes, illas ipsas lectuli et tegetis tuae bestias, 
cantharidis ueneua, muscae spicula, culicis et tubam et lan- 
ceam. qualia erunt maiora, cum tarn modicis aut iuuaris aut 
laederis, ut nee in modicis despicias creatorem? postremo te 
tibi circumfer, intus ac foris considera hominem: placebit 15 
tibi uel hoc opus dei nostri. quod tims dominus, ille deus 
melior, adamauit, propter quern in haec paupertina elementa 
de tertio caelo descendere laborauit. cuius causa in hac 
celluia creatoris etiam crucifkus est? sed ille quidem usque 
nunc nee aquam reprobauit creatoris, qua suos abluit, nee 20 
oleum, quo suos ungit, nee mellis et lactis societatera, qua 
suos infantat, nee panem, quo ipsum corpus suurn repraosentat, 
etiam in sacramentis propriis egens raendicitatibus creatoris. 
at tu, super magistrum discipulus et seruus super dominum, 
sublimius illo sapis, destruens quae ille desiderat. uolo inspi- 25 
cere, si ex fide saltim, ut non et ipse quae destruis adpetas. 
aduersaris caelum, et libertatem caeli in liabitationibus captas; 
despicis terram plane inimicae iam tuae, carnis. rnatricem et 

8j cf. II Cor. 12, 9. 18] cf.IICor. 12,2. 24! cf. Matth. 10,24; Luc. 6,40. 

2 deficiam. unus uulgo 8 de pratis non dico om. f j 4 tetraonis 
R \ tetra pauonis MR 1 pinnula M, pennula R pauone jP 8 do 
cens R, diceris M 10 aranei M, araneae R 17 adamaii** M 
19 creator F 20 suo M 25 destruens FK\ destrues MR 1 27 caelii 
M, caelo R 28 plane om. F inimice M, inimica R l , inimice R"F 
iam tuae carnis matricem uulgo: impugnat Marcion carnem nuptias 
anferendo; inde caro inimica eius uocatur 



VII. Aduersus Marcionem lib. 1 1315. 309 

omnes medullas eius uictui extorques; reprobas et mare, sed 
usque ad copias eius, quas sanctiorem cibum deputas. rosam 
tibi si obtulero, non fastidies creatorem. hypocrita, ut apocarte- 
resi probes te Marcionitam, id est repudiatorem creatoris, - 

5 nam haec apud uos pro martyrio adfectari debuisset, si uobis 
mundus displiceret - - in quamcumque materiam resolueris, 
substantiam creatoris uteris. quanta obstinatio duritiae tuae! 
depretias in quibus et uiuis et moreris. 

15. Post haec, uel ante haec, cum dixeris esse et illi 

10 conditionem suam et suum mundum et suum caelum, - - de 
caelo quidem illo tertio uidebimus, si et ad apostolum ue- 
strum discutiendum perueneriinus interim, quaecumque sub- 
stantia eius est, cum suo utique deo apparuisse debuerat. at 
nunc quale est, ut dominus anno quinto decimo Tiberii Cae- 

15 saris reuelatus sit, substantia uero anno quinto decimo iam 
Seueri imperatoris nulla omnino comperta sit? quae friuolis crea 
toris praecellens utique latere desisset, non latente iam domino 
suo et auctore. et ideo. si ipsa non potuit manifestari in hoc 
mundo, quomodo dominus paruit eius in hoc mundo? si domi- 

20 num cepit hie mundus. cur substantiam capere non potuit, 
nisi domino fortasse maiorem? iam nuuc de loco quaestio est, 
pertinens et ad mundum ilium superiorem et ad ipsum deurn 
eius, ecce enim. si et ille habet mundum suum infra se, su 
per creatorem. in loco utique fecit eum. cuius spatium uacabat 

25 inter pedes suos et captit creatoris. ergo et deus ipse in loco 
erat et mundum in loco faciebat, et erit iam locus ille maior 
et deo et mundo. nihii enim non maius est id quod capit eo 



3 ut apocarteresi IV G, muta porrocaracte , si M (corr. m. 1), muia 
porcatere si R l 4 Marcionitam id est repudiatorem .R 3 , id est repudia 
torem Marcionitam MR^ 7 substantiam J/, substantia R 10 paren- 
thesin indicauit Eny 11 et om. F 14 anno quinto decimo xcripsi: a. 

ar.no 

XV M, a XII E uulgo 15 reuelatus sit M (anno s. u. add. m. 2) anno 
quinto decimo scripsi: a. XV MR, ad XV Pam 18 et ideo M (et 
deo in mg. a m. 3) 21 domino R, dominum MF 23 supra M 
(corr. m. 1} 



310 Quinti Septinii Florentis Tertulliani 

quod capitur. et uidendum, ne qua adhuc illic uacent subsiciua, 
in quibus et tertius aliqui stip.are deus se curn mundo suo 
possit. ergo iam incipe deos computare. erit enim et locus 
deus, non tantum qua deo maior, sed et qua innatus et infectus 
ac per hoc aeternus et deo par, in quo semper deus fuerit. 5 
dehinc si et ille mundum ex aliqua materia subiacente molitus 
est innata et infecta et contemporali deo, quemadmodum de 
creatore Marcion sentit, redigis et hoc ad maiestatem loci, qui 
et deum et materiam, duos deos, clusit. et materia enim deus 
secundum foraiam diuinitatis. innata scilicet et infecta et aeterna. 10 
aut si de nihilo molitus est mundum, hoc et de creatore sen- 
tire cogetur, cui materiam subicit in substantiam mundi. sed 
ex materia et ille fecisse debebit, eadem ratione occurrente 
illi quoque, [deo] quae opponitur creatori, ut aeque deo. atque 
ita tres interim mihi deos numera Marcionis, factorem et locum 15 
et materiam. proinde et creatorem in loco facit, utique eadem 
condicione censendo, et materiam ei subicit, utique innatam 
et infectam et hoc nomine aeternam, ut dominum. amplius 
et malum materiae deputans, innatum innatae, infectum infectae 
et aeternum aeternae, quartum iam hinc deum fecit, habes igitur 20 
in superioribus tres substantias diuinitatis, in inferioribus quat- 
tuor. his cum accedunt et sui Chris ti, alter qui apparuit sub 
Tiberio alter qui a creatore promittitur. manifestam iam 
fraudem Marcion patitur ab eis, qui duos illurn deos inferre 
praesumunt, cum nouem adsignet, licet nesciens. 25 

16. Non comparente igitur mundo alio sicut nee deo eius. 
consequens est, ut duas species rerum, uisibilia et inuisibilia, 
duobus auctoribus deis diuidant et ita suo deo inuisibilia 
defendant, quis autem poterit inducere in animum, nisi spiritus 
haereticus, eius esse inuisibilia, qui nihil uisibile praemiserit, so 

1 subsiciua Rig: subsciua MR 1 (in mg. alias suscidiua) R 3 (in mg. alias 
subscisiua), subscidiua F 2 deus * se M (se in ras.) 12 substantiam M, 
substantia Ruulgo 14 deo seclusi opponitur scripsi: opponeretur MR 
ut aeque deo coniunge cum illi quoque 18 dominum scripsi (= sicut domi- 
nus eius est, scil. innatus infectus aeternus): domino MR 20 hinc Urs: 
hie MR 30 eius (sc. potius) esse inuisibilia ex ellipsi Tertulliano sollemni 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1516. 311 

quam eius, qui uisibilia operatus inuisibilium quoque fidem 
fecerit, cum iustius multo sit aliquibus, exemplariis adnuere 
quam nullis? uidebimus et apostolus cui auctoti inuisibilia 
deputet, cum et ilium explorauerimus. mine enim communibus 

5 plurimum sensibus et argumentationibus iustis secuturae scri- 
pturarum quoque aduocationi fidem sternimus, confirmantes 
diuersitatem hanc uisibilium et inuisibilium deo creator! depu- 
tandam, sicuti tota operatic eius ex diuersitatibus constat, ex 
corporalibus et incorporalibus, ex animalibus et inanimalibus, 

10 ex uocalibus et mutis, ex mobilibus et statims, ex genitalibus 
et sterilibus, ex aridis et sucidis, ex calidis et frigidis. sic et 
hominem ipsum diuersitas temperauit, tarn in corpore quam 
in sensu. alia membra fortia alia infirma, alia honesta alia 
inhonesta, alia gemina alia unica, alia comparia alia disparia. 

15 proinde et in sensu nunc laetitia nunc anxietas nunc amor 
nunc odium nunc ira nunc lenitas. quod si ita est, ut aemula 
inter se conditionis uniuersitas ista modulata sit, iam igitur 
et uisibilibus inuisibilia debentur, non alter! auctori deputanda 
quam cui et aemula eorum. (qui) ipsum creatorem diuersum 

20 notant, iubentem quae prohibuit et prohibentem quae iussit, 
percutientem et sanantem, cur in hac sola specie uniformem 
eum capiunt, uisibilium solummodo conditorem, quern proinde 
eredendum sit et uisibilia et inuisibilia condidisse quemad- 
modum et uitam et mortem, et mala et pacem? et utique, 

25 si ilia inuisibilia maiora sunt uisibilibus creatoris suo loco 
magnis, sic quoque congruit eius esse maiora, cuius et magna, 
quia nee magna, nedum maiora, ei competant, cuius nee modica 
comparent. 

3] cf. Col. 1, 1G. 
7 deo creatori R* mg, adeo creator! M t a deo creatore R l uulgo 10 motis 

i 

M (corr. m. 1) 11 sucidis M, siccis E 16 si *ta M 16 aemula e 
inter se condicionis fort. 19 eorum, ipsum uulgo qui addidi 
20 notant MR, notantia Urs 21 sanantem. cur uulgo, sanantem: cur 
Eng, improbans quod supra addidi qui 25 creatoris- scripsi: crea- 
turis MR 



312 Q.uinti Septimi Fiorentis Tertulliani 

17. His compress! erumpunt dicere: sufficit unicum hoc 
opus deo nostro, quod hofflinem liberauit summa et praecipua 
bonitate sua et omnibus locustis anteponenda . o deum maiorem. 
cuius tarn magnum opus non potuit inueniri quam in bomine 
del minoris! enimuero prius est, ut eum probes esse per a 
quae deum probari oportet, per opera, tune deinde per beneficia. 
primo enim quaeritur, an sit, et ita, qualis sit. alterum de 
operibus, alterum de beneficiis dinoscetur. ceterum non quia 
liberasse dicitur hominem, ideo esse eum constat, sed si esse 
constiterit, tune et liberasse dicetur, ut et an liberauerit con- to 
stet, quia potuerit et esse et non liberasse. quomodo ergo, 
quia liberasse dicetur, etiam esse credetur. cum potuerit et 
esse et non liberasse? 

Nunc, in isto articulo ab ignoti dei quaestione deducto si 
satis constitit tarn nihil ilium condidisse quam debuisse is 
condidisse, uti cognosceretur ex operibus, quia si fuisset, 
cognosci debuisset. et utique a primordio rerum, - - deum 
enim non decuisset latuisse - - regrediar necesse est ad origi- 
nem quaestionis dei ignoti, ut ceteros quoque ramulos eius 
excutiam. primo enim quaeri oportebit, qui postea se pro- 20 
tulerit in notitiarn cur postea et non a primordio rerum 
quibus utique necessarius, qua deus, et quidem necessarior 
quo melior latere non debuit. non enim potest dici non fuisse 
aut materiam aut causam cognoscendi deum, cum et homo 
a primordio esset in saeculo, cui nunc subuenit, et malitia 25 
creatoris, aduersus quam ut bonus subuenit. igitur aut ignorauit 
et causam et materiam suae reuelationis necessariaeaut dubitauit 



1 hoc om. Oehlerus (mendose) 5 eum probes M, probet eum H 
8 dinoscetur M, dei dinoscitur R 14 mine in uulgo deducto si 
scripsi: deductus MG, deducta M, deducto Gel 17 parenthesin in- 
dicaui 18 decuisset lun: decuisse ME latuisse. regrediar uulgo 
22 deus et uulgo necessarior quo melior van der Vliet: melior quo 
necessarior MR, quo melior necessarior Eng 23 dbundare milii ui- 
dentur uerba latere non debuit, cum ad necessarius mente supplendum 
sit erat 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1718. 313 

aut non potuit aut noluit. omnia haec deo indigna. maxime 
optimo. sed et hunc locum alibi implebimus exprobratione 
serae reuelationis, sicut nunc sola demonstratione. 

18. Processerit, age, iam in notitiam quando uoluit. quando 
5 potuit, quando hora fatalis aduenit. fortasse enim anabibazon 
ei obstabat aut aliquae maleficae aut Saturnus quadratus 
aut Mars trigonus. nam et mathematici plurimum Marcionitae, 
nee hoc erubescentes. de ipsis etiam stellis uiuere creatoris. 
tractandum est hie de reuelatioDis qualitate, an digne reuelatus 

10 sit, ut constet, an uere, et ita credatur esse quem digne con- 
stiterit reuelatum. digna enim deo probabunt deum. nos defini- 
mus deum primo natura eognoscendum, dehinc doctrina reco- 
gnoscendum, natura ex operibus, doctrina ex praedicationibus. 
sed cui nulla natura est naturalia instrumenta non suppetunt. 

io ergo uel praedicationijms reuelationem sui debuerat operari, 
maxime aduersus euni reuelandus, qui et conditionis et prae- 
dicationis operibus tot ac tantis uix tamen hominem fide 
impleuerat. quomodo itaque cognitus est? si per humanam 
eoniecturam, nego deum alias cognosci posse quam per semet- 

20 ipsum, nee tantum ad form am prouocans creatoris uerum et 
ad condicionem tarn diuinae magnitudinis quam humanae medio- 
critatis. ne maior deo homo uideri possit, qui eum non ultro 
uolentem cognosci suis uiribus quodammodo in publicum agni- 
tionis extraxerit. cum humana mediocritas facilius deos fingere 

25 sibi norit secundum totius aeui experimenta quam uerum 
sectari, quem natura iam intellegunt. alioquin, si sic homo 
deum commentabitur. quomodo Komulus Consum et Tatius 
Cloacinam et Hostilius Pauorem et Metellus Alburnum et 
quidam ante hoc tempus Antinoum, hoc aliis licebit; nos Marci- 

30 onem nauclerum nouimus, non regem nee imperatorem. 

6 ei* M 8 etiam delcri unit van der Vliet 9 est scripsi: et MR re 
uelatus scripsi: c.ognitus MR (cf. infra 1. 18ubi pro reuelatus rescribendum 
erat cognitus. miro quodam casu haec inter se commutata sunt) 12 de 
hinc M, delude R uulgo 17 hominum fidem Urs 18 cognitus scripsi: 
reuelatus MR 19 nego Kellncrus (van der Vliet}: nega M, negas jR 
23 cognosci J?, cognoscis MF 28 Pauorem J?, pauonem MF 



314 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

19. Immo , inquiunt Marcionitae, deus noster, etsi non ab 
initio, etsi non per eonditionem. sed per semetipsum reuelatus 
est in Christo Iesu\ dabitur et in Christum liber de omni 
statu ems -- distingui enim materias oportet, quo plenius et 
ordinatius retractentur : interim satis erit ad praesentem gra- 5 
dum ita occurrere, ut ostendam Christum lesum non alterius dei 
circumlatorem quam creatoris, et quidem paucis. anno quinto 
decimo Tiberii Christus lesus de caelo manare dignatus est, 
spiritus salutaris Marcionis. fsalutis] qui ita uoluit quoto 
quidem anno Antonini maioris de Ponto suo exhalauerit aura 10 
canicularis, non curaui inuestigare. de quo tamen constat, 
Antoninianus haereticus est, sub Pio impius. a Tiberio ante in 
usque ad Antoninum anni fere centum quindecim et dimidiuin 
anni cum dimidio mensis. tantundem temporis ponunt inter 
Christum et Marcionem. cum igitur sub Antonino primus 15 
Marcion hunc deum induxerit, sicut probauimus, statim, qui 
sapis. plana res est: praeiudicant tempora quod sub Antonino 
primum processit sub Tiberio non processisse, id est deum 
Antoniniani imperii Tiberiani non fuisse, atque ita non a 
Christo reuelatum quern constat a Marcione primo praedicatum. 20 
hoc nunc ut probem constare. quod superest ab ipsis aduer- 
sariis sumam. separatio legis et euangelii proprium et prin- 
cipale opus est Marcionis, nee poterunt negare discipuli eius 
quod in summo instrumento habent, quo denique initiantur 
et indurantur in hanc haeresim. nam hae sunt Antithesis* 25 
Marcionis, id est contrariae oppositiones, quae conantur disco r- 
diam euangelii cum lege committere. ut ex diuersitate sen- 



2 non om. F 4 distingi M 9 salutis sedusi (per dittographiam ortum 
uidetur}: salutem Urs post Marcionis grauius distinxi. intellege: 
(eum) qui ita uoluit, soil. Marcionem; deleri haec uoluit Seal 10 aura 
Jt 3 , aula MR 1 12 Antoninianus Gel: antoninus MR 14 *tantundem 
M 15 Marcion. cum M 19 Antoniniani Rig: antonini MR 20 pri 
mo MR 1 , primum R* 21 ut (concessiue intelleyendum) probes/ori. quod 
om. M 25 indurantur MGR*, indicantur .R 1 , indueantur F anti 
thesis MF. antitheses R uulgo (sic ubique] 27 euangelii om. R l 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 1920. 315 

tentiarum utriusque instrument diuersitatem quoque argumen- 
tentur deoruin. igitur curn ea separatio legis et euangelii 
ipsa sit, quae alium deum euangelii iusinuauerit aduersus 
deum legis, apparet ante eain separationem deura in notitia 
5 non fuisse, qui ab argumento separationis innotuit, atque ita 
non a Chiisto reuelatum qui fuit ante separationem, sed a 
Marcione commentatum, qui instituit separationem aduersus 
euangelii legisque pacem. quam retro inlaesam et inconcussam 
ab apparentia Christi usque ad audaciam Marcionis ilia utique 

10 ratio seruauit, quae non alium deum et legis et euangelii 
tuebatur praeter "creatorem, aduersus quern tanto post tempore 
separatio a Politico iumissa est. 

20. Huic expeditissimae probation! defensio quoque a nobis 
necessaria est aduersus obstrepitacula diuersae partis, aiunt 

i5 enim Marcionem non tarn innouasse regulam separatione legis 
et euangelii quam retro adulteratam recurasse. o Christe. 
patientissime domine, qui tot annis interuersionem praedicati- 
onis tuae sustinuisti, donee tibi scilicet Marcion subueniret! 
nam et ipsum Petrum ceterosque, columnas apostolatus, a 

20 Paulo reprehensos opponunt. quod non recto pede incede- 
rent ad euangelii ueritatem, ab illo certe Paulo, qui adhuc 
in gratia rudis, trepidans denique, ne in uacuum currisset 
aut curreret, tune primum cum antecessoribus apostolis con- 
ferebat. igitur si feruenter adhuc, ut neophytus, aduersus 

25 ludaismum aliquid in conuersationereprehendendum existimauit, 
passiuum scilicet (uindicans) coriuictum, postmodum et ipse, 
usu omnibus omnia futurus, ut omnes lucraretur, ludaeis 
quasi ludaeus et eis, qui sub lege. tamquam in lege, tu 
illam solius conuersationis. placiturae postea accusatori suo, 

so reprehensionem suspectam uis haberi etiam de praedicationis 

19] cf. Gal. 2. 9. 20] cf. Gal. 2, 14. 22] cf. Gal. 2, 2. 24] cf. 
Gal. 2, 1114. 26] cf. I Cor. 9, 22. 20. 

0- T 

8 laesara M,(il add. m. 1) inconcussam .R, inconclusam M 16 recu*asse 
M (r s. u. a m. 1} 18 tibi scilicet M, scilicet tibi R 3 G, om. scilicet R l 
22 currisset M, cucurrisset -JR 26 uindicans suppleuit van der Vliet 
30 suspectam MW, susceptam E l 



310 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

erga deum praeuaricatione. atquin de praedicationis unitate, 
quod supra iegimus. dexteras iunxerant, et ipsa officii distri- 
butione de euangelii societate condixerant. sicut et alibi: siue 
ego, inquit. siue illi, sic praedicamus. sed et si quos- 
dam falsos fratres inrepsisse descripsit, qui uellent G-alatas 5 
ad aliud euangelium transferre, ipse demonstrat adulterium 
illud euangelii non ad alterius dei etChristi fidem transferendam, 
sed ad disciplinam legis conseruandam habuisse intentionem, 
deprehendens scilicet illos circumcisionem uindicantes et obser- 
uantes tempora et dies et menses et annos ludaicarura caeri- 10 
moniarum, quas iam exclusas agnouisse debuerant. secundum 
innouatam dispositionem creatoris olim de hoc ipso praedicantis 
per prophetas suos, ut per Esaiam: net era transierunt, 
inquit, ecce noua, quae ego nunc facio. sic et per 
Hieremiam: et disponam test amentum, noil quale in 
disposui ad pat res uestros, cum illos eduxissem 
de terraAegypti; et alibi: renouate uobis no u am en 
nouum. et circumcidimini deo uestro. et circum- 
cidimini praeputia cordis uestri. bane ergo circum 
cisionem iam sistens apostolus et hoc nouamen, illas quoque 20 
uetustates caerimoniarum dissuadebat, de quibus idem conditor 
earum quandoque cessaturis pron tebatur perOsee: et auertam 
omnes iocunditates eius et dies festos eius et 
neomenias etsabbata et omnes caeri monias eius. 
sic enim et per Esaiam: neomenias uestras et sabbata25 
et diem magnum non sustineo, ferias et ieiunium 
et dies festos uestros odit anima me a. quodsi et 
creator omnia haec iam pridem recusauerat et apostolus ea 

2] of. Gal. 2, 9. 3] I Cor. 15, 11. 4] cf. Gal. 2, 4. 5] cf. 
Gal. 1, 6. 7. 9] cf. Gal. 4, 10. 13] Es. 4-3, 18. 19. 15] Hier. 38, 
31. 32. 17] Hier. 4, 3. 4. 22] Os. 2, 11. 25] Es. 1, 13. 14. 

2 dexteras M, dextras E 3 condixerant, sicut et alibi, siue uulgo 
5 galathas M (pro more} 9 reprehendens Urs 10 caerimoniarum MF, 
caeremoniarum R uulgo (sic et infra] 14 sic et per Hieremiam scripsi: 
et alibi ME (cf. 1. 17 > 17 et alibi scripsi: sic et per Hieremiam M (per in 

OS 

mg. add. m. 1) 1? nouamen .R, nouam et MF 27 fest** (os s. u. a in. 1} M 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2021. 317 

iam recusanda pronuntiabat, ipsa sententia apostoli consentanea 
decretis creatoris probat non alium deum ab apostolo praedi- 
catum quam cuius decreta cupiebat iam agnosci. falsos et 
apostolos et fratres notans in hac causa, qui euangelium Christ! 

5 creatoris transferrent a nouitate praenuntiata a creatore ad 
uetustatem recusatam a creatore. 

21. Ceterum si, qua nouum deum praedicans, ueteris del 
legem cupiebat excludere, quare de deo quidem nouo nihil 
praescribit, sed de uetere lege solummodo, nisi quoniam fide 

10 manente in creatorem sola lex eius concessare debebat? ut et 
psalmus ille praececinerat: disrumpamus an obis uincula 
eorum et abiciamus eorurn in gum a no bis: ex quo 
scilicet tumult uatae sunt gentes et populi meditati 
s u n t i n a n i a ; a d s ti t e r u n t r e g e s t e r r a e etmagistratus 

i con u en e runt in unum aduersus dominum et aduer- 
sus Christum eius. et utique, si alius deus praedicaretur a 
Paulo, nulla disceptatio esset seruandae legis necne, non 
pertinentis scilicet ad dominum nouum et aemulum legis. ipsa 
enim dei nouitas atque diuersitas abstulisset non modo quae- 

20 stionem ueteris et alienae legis uerum omnem eius mentionem. 
sed hie erat totus status quaestionis, quid, cum idem deus 
legis in Christo praedicaretur, legi eius derogaretur. stabat 
igitur fides semper in creatore et Christo eius, sed conuersatio 
et disciplina nutabat. nam et alii de idolothyto edendo, alii 

25 de mulierum uelamento, alii de nuptiis uel repudiis, nonnulli 
et de spe resurrectionis disceptabant, de deo nemo, nam (si) 
fuisset haec quoque quaestio discoptata, et ipsa apud aposto- 
lum inueniretur, uel quanto principals, quodsi post aposto- 
lorum tempora adulterium ueritas passa est circa dei regulam, 

11 j Ps. 2, 3. 13J Ps. 2, 1. 2. 24] cf. I Cor. cap. 10. 25] cf. 
I Cor. cap 11. cf. I Cor. cap. 7. 26] cf. I Cor. cap. 15. 

1 sententia apostoli M, apostoli sententia E 4 qui E, quae MF 
1 si quasi Rig 11 praececinerat Jf, praecinuerat E a nobis uin 
cula M, uincula a nobis E 15 conuenerunt MF, circumuenerunt E 
21 totius susp. Eng quid scripsi: quod ME 22 legi MR 1 , lege R> 
24 alii dei de F 2G si Ii 3 , om. MR 1 



318 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

ergo iam apostolica traditio nihil passa est in tempore suo 
circa dei regulam. et non alia agnoscenda erit traditio aposto- 
lorum quam quae hodie apud ipsorum ecclesias editur. nullam 
autem apostolici census ecclesiam inuenias, quae non in 
creatore christianizet. aut si hae erunt a primordio corruptae, 5 
quae erunt integrae? nimirum aduersariae creatoris. exhibe 
ergo aliquam ex tuis apostolici census, et obduxeris. igitur 
cum omnibus modis constet alium deum in regula sacramenti 
istius non fuisse a Christo usque ad Marcionem quam crea- 
torem, satis iam et probatio nostra munita est, qua ostendimus 10 
notitiam dei haeretici ex euangelii et legis separatione coe- 
pisse, et definitio superior instructa est. non esse credendum 
deum, quern homo de suis sensibus composuerit. nisi plane 
prophetes. id est non de suis sensibus. quod si Marcion 
poterit dici, debebit etiam probari: ** nihil retractare oportebit. is 
hoc enim cuneo ueritatis omnis extruditur haeresis. cum 
Christus non alterius dei quam creatoris circumlator ostenditur. 
22. Sed quomodo funditus euertetur antichristus. nisi ceteris 
quoque iniectionibus eius elidendis locus detur, relaxata prae- 
scriptionum defensione? accedamus igitur iam hinc ad ipsam 20 
dei personam, uel potius umbram et phantasma secundum 
Christum ipsius. per idque examinetur, per quod creator! 
praefertur. et utique erunt regulae certae ad examinandam 
dei bonitatem. sed prius est, ut inueniam illam et adprehendam, 
et ita ad regulas perducam. cum enim circumspicio tempora, 25 
nnsquam est a primordio materiarum et introitu causarum. 
cum quibus debuerat inueniri, exinde agens, quo agere habuit. 
erat enim iam et mors et aculeus mortis, delictum, et ipsa 
malitia creatoris, aduersus quam subuenire deberet alterius 

28] cf. 1 Cor. 15, 56. 

1 iam MR, iam et F 3 ecclesias census om. F 11 haeretici ME\ 
haeretice J? 1 15 lacunam signaui: si non poterit probari supplenda 
censeo oportebit scripsi: oportebat MR 18 euertetur R, euentetur 
MF 23 examinandum F 26 introitu M, in introitu R 27 quo 
MR (cf. 336, 27], quod Urs agere scripsi: agi MR 28 et mors M, 
mors R 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2122. 319 

del bonitas. f primae huic regulae diuinae bonitatis occurrens, 
si se naturalem probaret. statim succurrens, ut causa coepit. 
omnia enim in deo naturalia et ingenita esse debebunt, ut 
sint aeterna, secundum statum ipsius, ne obuenticia et extranea 
5 reputentur ac per hoc temporalia et aeternitatis aliena. ita et 
bonitas perennis et iugis exigetur in deo. quae in thesauris 
naturalium proprietatum reposita et parata antecederet causas 
et materias suas. et prim am quamque susciperet, nori despi- 
ceret et destitueret, si antecedebat. denique non minus et hie 

10 quaeram. cur non a primordio operata sit bonitas eius, quaoi 
de ipso quaesiuimus, cur non a primordio sit reuelatus? 
quidni? qui per bonitatem reuelari haberet, si qui fuisset. 
non posse quid deo non licet, nedum naturalibus suis fungi, 
quae si continentur, quo minus currant, naturalia non erunt. 

i. r > et otium enim sui natura non nouit; hinc censetur, si agat. 
sic nee noluisse uidebitur exercere bonitatem. interim naturae 
nomine, natura enim se non potest nolle, quae se ita dirigit. 
ut, si cessauerit, non sit. sed cessauit aliquando in deo 
Marcionis de opere bonitas: ergo non fuit naturalis bonitas, 

20 quae potuit aliquando cessasse, quod naturalibus non licet, et 
si non erit naturalis. iam nee aeterna credenda nee deo par, 
quia non aeterna, dum non naturalis, quae denique nullam sui 
perpetuitatem aut de praeterito constituat aut de future re- 
promittat. nam ut a primordio non fuit, et in finem sine 

25 dubio non erit. potest enim et non esse quandoque, sicut 
non fuit aliquando. igitur cum constet in primordio cessasse 
bonitatem dei illius (non) enim a primordio liberauit homi- 
nem - - et uoluntate potius earn quam infirmitate cessasse, 
iam uoluntas subpressae bonitatis finis inuenietur malignitatis. 

1 uerla primae occurrens et statim coepit (I. 2) suo loco extare uix 
crediderim; si supra 318, 27 post inueniri inserueris, nihil dcsiderdbis. 
2 coepit JR, cepit MF 4 obuenticia M, obuenientia R uulgo 9 non minus 
ethicM,ut hie non minus R 12quiduisiaf 1 4 quae si R, quasi M 15agat 
Ciacconius: agatur MR 17 se MR-* (prior e loco), si R l 18 cessauerit fort. 
19 bonitas Pam: bonitatis MR 24 nam erit bis in M comparent ut 
a primordio scripsi: et a primordio MR 27 <non> enim JR 3 , enirn MR 1 



320 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quid enim tarn malignura quam nolle prodesse cum possis, 
quam utilitatem cruciare. quam iniuriam sinere? totum denique 
ereatoris elogium in ilium rescribetur, qui saeuitias eius 
bonitatis suae mora iuuit. narn in cuius manu est quid ne 
fiat, eius iam deputatur, cum fit. homo damnatur in mortem 5 
ob unius arbusculae delibationem, et exinde proficiunt delicta 
cum poenis et pereunt iam ornnes, qui paradisi nullum cae- 
spitem norunt. et hoc melior aliqui deus aut nescit aut sustinet? 
si ut ex hoc melior inueniretur, quanto creator deterior haberetur, 
satis et in isto consilio malitiosus, qui et ilium uoluit oneratum. 10 
operationibus eius admissis, et saeculum in uexatione detinuit. 
quid de tali medico iudicabis, qui nutriat morbum mora 
praesidii et periculum extendat dilatione remedii, quo pretiosius 
aut famosius curet? talis et in deum Marcionis dicenda sen- 
tentia est, mali permissorem, iniuriae fautorem, gratiae leno- 15 
cinatorem, benignitatis praeuaricatorem, quam non statim 
causae suae exhibuit; plane exhibiturus, si natura bonus et non 
accessione, si ingenio optimus et non disciplina, si ab aeuo 
deus et non aTiberio, immo, quod uerius, a Cerdone et Marcione. 

Tiberio nunc deus ille praestiterit, ut imperio eius di- 20 
uina bonitas in terris dedicaretuv, 23. aliam illi regulam 
praetendo: sicut naturalia, ita rationalia esse debere in deo 
omnia. exigo rationem bonitatis. quia nee aliud quid bonum 
haberi liceat, quod non rationaliter bonum sit. nedum ut ipsa 
bonitas inrationalis deprehendatur. facilius malum, cui rationis 25 
aliquid adfuerit, pro bono habebitur quam ut bonum ratione 
desertum non pro malo iudicetur. nego rationalem bonitatem 
dei Marcionis iam hoc primo, quod in salutem processerit 
hominis alieni. scio dicturos atquin hanc esse principalem 

2 utilitatem cruciare MF, utilitate cruciari R 6 proficiunt MF, prosiliunt 
R 9 si ut MR 3 , sicut R 1 haberetur, satis van der Vliet: haberetur? satis 
uulgo 10 satis est susp. Eng oneratum R. honeratum MF 11 admissis, 
etPaw.-admisissetlfZs! 1 , admissi et R* 16 praeuacatorem M 17 exbibi- 
turus, si natura bonus, exhibiturus MR 21 diuina bonitas in terris R, diuina 
in terris bonitas M dedicaretur. aliam uulgo: satis infeliciter hie distin- 
guuntur capita 22 ita rationalia MR, naturalia F esse debere M, esse R 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2223. 321 

et perfectam bonitatem, cum sine ullo debito familiaritatis in 
extraneos uoluntaria et libera effundatur, secundum quam ini- 
micos quoque nostros et hoc nomine iam extraneos diligere 
iubeamur. cur ergo non a primordio hominem respexit. a 
5 primordio extraneum? cessando praeiudicauit cum extraneo 
nihil sibi esse. ceterum disciplinam diligendi extraneum uel 
inimicum antecessit praeceptum diligendi proximum tamquam 
te ipsum. quod etsi ex lege creatoris, et tu quoque illud.ex- 
cipere debsbis, ut a Christo non destructum, sed potius ex- 
10 structum. nam quo magis proximum diligas, diligere iuberjs 
inimicum et extraneum. exaggeratio est debitae bouitatis 
exactio indebitae. antecedit autem debita indebitam, ut princi- 
palis, ut dignior, ut ministra et comite sua [id est indebita] 
prior, igitur cum prima bonitatis ratio sit in rem suam ex- 
is hiberi ex iustitia, secunda autem in alienam ex redundantia 
iustitiae super scribarum et Pharisaeorum. quale est secundam 
ei rationem referri, cui deficit prima, non habenti proprium 
hominem ac per hoc quoque exiguae? porro exigua, quae 
suum non habuit, quomodo in alienum redundauit? exhibe 
20 principalem rationem. et tune uindica sequentem. nulla res 
sine ordine rationalis potest uindicari; tanto abest, ut ratio ipsa 
in aliquo ordinem amittat. sit nunc et a secundo gradu in- 
cipieus ratio bonitatis, in extraneum scilicet: nee secundus 

2] cf. Matth. 5, 44; Luc. 6, 27. 7] cf. Leu. 19, 18; Matth. 5, 43. 
9] cf. Matth. 5, 17. 16] cf. Matth. 5, 20. 

2 effundatur scripsi: effunditur MR 4 cur M, cum R uulgo ho 
minem primordio om. F 5 extraneum, cessando uulgo 8 et quoque 
ut saepius; ceterum facilUme rescripseris : est, tu quoque 9 Christo 
<(tuo)> fort 13 ut. ministra MF, ministra 1\ * uulgo id est indebita 
seclusi indebita. prior igitur uulgo 17 ei soil, bonitati; aliter enim 
non intellegetur quod infra sequitur exiguae. sed cum propter illud non 
habenti proprium hominem paene necessario intellegendum sit ei scil. deo 
Marcionis, nescio an spuria sint iudicanda uerba ac redundauit cui 
MR, scilicet iuuando alium, cui Pam (ex cod. N, qni habet haec uerba 
s. u. a manu librarii ipsius addita) habenti Lat: .habentis MR 
19 exhibe Rig: exhibere MR 21 ratio ipsa id est deus 23 bonitatis 
coniunge cum gradu 

XXXXVII. Tert. III. 21 



322 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

illi gradus ratione constabit, alio modo destructus. tune enim 
rationalis habebitur uel secunda in extraneum bonitas, si sine 
iniuria eius operetur, cuius est res. quamcumque bonitatem 
iustitia prima efficit rationalem. sicut in principal! gradu, cum 
in rem suam exhibetur, rationalis erit si iusta sit, sic et in b 
extraneum rationalis uideri poterit, si non sit iniusta. ceterum 
qualis bonitas quae per iniuriam constat, et quidem pro ex- 
traneo? fortasse enim pro domestico aliquatenus rationalis 
habeatur bonitas iniuriosa. pro extraneo uero, cui nee proba 
legitime deberetur, qua ratione tam iniusta rationalis defendetur? 10 
quid enim iniustius, quid iniquius et improbius quam ita alieno 
benefacere seruo, ut domino eripiatur, ut alii uindicetur, ut 
aduersus caput domini subornetur, et quidem, quod indignius, 
in ipsa adhuc domo domini, de ipsius adhuc horreis uiuens, 
sub ipsius adhuc plagis tremens? talis adsertor etiam damna- 15 
retur in saeculo, nedum plagiator. non aliter**deus Marcionis, 
inrumpens in alienum mundum, eripiens deo hominem, patri 
filium, educator! aluminum, domino famulum, ut eum efficiat 
deo impium. patri inreligiosum, educatori ingratum, domino 
nequam. oro te, si rationalis bonitas talem facit, qualem 20 
faceret inrationalis? non putem impudentiorem quam qui in 
aliena aqua alii deo tingitur, ad alienum caelum alii deo 
expanditur, in aliena terra alii deo sternitur, super alienum 
panem alii deo gratiarum actionibus fungitur, de alienis bonis 
ob alium deum nomine elemosynae et dilectionis operatur. 25 
quis iste deus tam bonus, ut homo ab illo malus fiat, tam 
propitius, ut alium illi deum, et dominum quidem ipsius, 
faciat iratum? 

24. Sed deufi sicut aeternus et rationalis, ita, opinor, et 
perfectus in omnibus: eritis enim perfect! quern ad- 30 

30] Matth. 5, 48. 

4 primo fort. sicut scripsi: sic et MR cum in rem suara exhi 
betur, rationalis erit scripsi: rationalis erit, cum in rem suam exhibetur MR 
5 sit. sic uulgo 13 quod Eng: quo MR 16 lacunam signaui: autem agit 
intercidisse puto 18 aluminum M y alumnum R 21 non putem MR*, an 
putem R* 25 elemosinae JF, eleeruosynae R 27 ipsius MF, om. R 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2324. 323 

modum pater uester, qui in caelis est. exhibe per- 
fectam quoque bonitatem eius, etsi de imperfecta satis constat, 
q.uae neque naturalis inuenitur neque rationalis. mine et alio 
ordine traducetur: nee iam iraperfecta, immo et defecta. exigua 

5 et exhausta, quae, minor numero materiarum suarinn, non in 
omnibus exhibetur. non enim omnes aalni Hunt, sed pauciores 
omnibus et ludaeis et Christianis creatoris. pluribus uero 
pereuntibus quomodo perfecta defenditur bonitas ex maiore 
parte cessatrix, paucis aliqua. pluribus nulla. ceclens perditioni, 

10 partiaria exitii? quodsi plures salui non erunt, erit iara non 
bonitas, sed malitia perfection sicut enim bonitatis operatic 
est, quae facit saluos, ita malignitatis, quae non facit saluos. 
magis autem non faciens saluos, dum paucos facit. perfectior 
erit in non iuuando quain (in) iuuan lo. non poteris et in crea- 

15 torem referre bonitatis in omnes defectionem. quern enim 
iudicem tenes, dispensatorem, si forte, bonitatis ostendis 
intellegendum. non profusorem. quod tuo deo uindicas. usque 
adeo hac sola eum praefers bonitate creatori. quam si solam 
profitetur et totam, nulli deesse debuerat. sed nolo iam de 

20 parte maiore pereuntium imperfectae bonitatis arguere deum 
Marcionis: sufficit ipsos, quos saluos facit, imperfectae salutis 
inuentos imperfectam bonitatem eius ostendere, scilicet anima 
tenus saluos, came deperditos, quae apud ilium non resurgit. 
unde haec dimidiatio salutis nisi ex defectione bonitatis? quid 

25 erat perfectae bonitatis quam to turn hominem redigere in 
salut em, totum damnatum a creatore, totuin a deo optimo 
adlectum? quod sciam, et caro tingitur apud ilium, et caro 
de nuptiis tollitur, et caro in confessione nominis desaeuitur. 
sed et si carni delicta reputantur, praecedit animae reatus et 

2 eius. etsi uulgo 3 rationalis, nunc uulgo 5 quae in libr. mss. post 
snarum traditum hue transposui 7 et (prius] om. F 14 in addidi non 
poteris <autem> et fort. 15 bonitatis scripsi: bonitatem MR (potueris 
et rescribere: bonitatem in onmes defect! u am) 17 tuo deo M., tuo R, 
deo tuo Pam usque adeo notione rariore = quin etiam 18 creatori, 
qaam uulgo 20 imperfectae Oehlerus (in notix) inperfectum MR 
24 quid erat MR, quid enim tarn Lat 27 sciam Rig: si iam MR 

21* 



324 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

culpae principatus animae potius adscribendus, cui caro ministri 
nomine occurrit. carens denique anima caro hactenus peccat. 
ita et in hoc iniusta bonitas et sic quoque imperfecta. inno- 
centiorem substantiam relinquens in exitium. obsequio, non 
arbitrio delinquentem. cuius Ghristus etsi non induit ueritatem. s 
ut tuae haeresi uisum est, imaginem tamen ems subire dignatus 
est. ipsum quod mentitus est illam, aliquid eifdebuit debuisse. 
quid est autem homo aliud quam caro, siquidem nomen hominis 
materia corporalis, non animalis, ab auctore sortita est? et 
fecit hominem deus, inquit, limum de terra, non 16 
animam; anima enim de afflatu: et factus est homo in 
an imam uiuam; quis? utique qui de limo: et posuit 
deus hominem in paradiso; quod finxit, non quod flauit; 
qui caro nunc, non qui anima. itaque si ita est, quo ore 
contendes perfectum bonitatis titulum, quae non iam a parti- 15 
tione speciali hominis liberandi defecit, sed a proprietate 
general!? si plena est gratia et solida misericordia, quae soli 
animae salutaris est, plus praestat haec uita, qua toti et integri 
frnimur. ceterum ex parte resurgere multari. erit, non liberari. 
erat et illud perfectae bonitatis. ut homo, liberatus in fidem 20- 
dei optimi, statim eximeretur de domicilio atque dominatu dei 
saeui. at nunc et febricnlas. o Marcionita, et ceteros tribulos 
et spinas dolor carnis tuae tibi edit; nee fulminibus tantum 
aut bellis et pestibus aliisque plagis creatoris sed et scorpiis 
eius obiectus, in quo te putas liberatum de regno eius, cuius 23 
te muscae adhuc calcant? si de future erutus es, cur non et 
de praesenti, ut perfecte? alia est nostra coniicio apud auc- 
torem, apud iudicem, apud offensum principem generis, tu 

9131 Gen. 2, 7. 8. 22] cf. Gen. 3, 18. 

2 denique =* namque hactenus = non amplius 7 ipsum MR, ipso 
OeMerus debuit MR*G, debui R*, habuit lun, debet tribuisse fort. 
15 bonitatis MR*G, bonitate R l 21 dei sui F 22 febriculas Eng: 
i ebricitas MR, febricitates Lat 23 edit; nee Eng: edit, nee uulgo 
25 obiectus, in Ejig: obiectus. in uulgo 26 exutus F es ,R, est M 
27 perfecte? alia -If, perfecta est. alia .R 1 ,- perfecta sis. alia R 3 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 24 25. 325 

tantummodo bonum deum praefers. non potes autem perfecte 
bonum ostendere a quo non perfecte liberaris. 

25. Quod adtinet ad bonitatis quaestionem, his lineis dedu- 
ximus earn rainime deo adaequare, ut neque ingenitam neque 
5 rationalem neque perfectam, sed et improbam et iniustam et 
ipso iam bonitatis nomine indignam, quod scilicet in quantum 
deo congruat, in tantum deum non esse conueniat qui de tali 
bonitate etiam praeferatur, nee de tali modo uerum et sola. 
iam enim et hoc discuti par est, an deus de sola bonitate 

10 censendus sit, negatis ceteris adpendicibus sensibus et adfec- 
tibus, quos Maroionitae quidem a deo suo abigunt in crea- 
torem. nos uero [et] agnoscimus in creatore ut deo dignos, et 
ex hoc quoque negabimus deum in quo nori omnia, quae deo 
digna sint, constent. si aliquem de Epicuri schola deum adfec- 

15 tauit Christi nomine titulare, ut quod beatum et incorruptibile 
sit neque sibi neque alii molestias praestet - - hanc enim 
sententiam ruminans Marcion remouit ab illo seueritates et 
iudiciarias uires : aut in totum inmobilem et stupentem 
deum concepisse debuerat -- et quid illi cum Christo. molesto 

20 et ludaeis per doctrinam et sibi per lesum? - - aut et de 
ceteris motibus eum agnouisse. et quid illi cum Epicuro, nee 
sibi nee Christianis necessario? ecce enim hoc ipso, quod 
retro quietus, qui nee notitiam sui aliquo interim opere cura- 
uerit, post tantum aeui senserit in hominis salutem, utique 

25 per uoluntatem. nonne concussibilis tune fuit nouae uoluntati. 
ut et ceteris motibus uideatur obnoxius? quae enim uolun- 
tas sine concupiscentiae stimulo est? [quis uolet quod non 
concupiscet?] sed et cura accedet uoluntati. quis enim uolet 

2 bonum MR- } G, deum R l 4 adaequare M, adaequari R uulyo 6 iam 
om.F 7 deo tantum om. F 10 sit, negatis uulgo 12etseclusi dignos. 
et uulyo et quoque (hie incipit apodosis) cf. 321, 8 14 scola M 
20 per ihm M, per lesum E (intellege per "carnakm suam naturani), seiir 
sum Urs et [de] ceteris motibus e<um obiioxi)>um fort. 26 enim scripsi: 
autem M K 27 quis uolet quod non concupiscet om. MGR" , quam ob rem 
seclusi, sed nescio an et hie duae recensiones sint agnoscendae: 1) quae 
uoluntas stimulo est? sed et cura accedet uoluntati. igitur cum. 2) quis enim 
uolet quod non concupiscet? quis concupiscet et non curabit? igitur cum 



326 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quid et concupiscet, et non curabit? igitur cum et uoluit et 
concupiit in hominis salutem, iam et sibi et aliis nego- 
tium fecit. Epicuro nolente, consiliario Marcionis. nam et 
aduersarium sibi constituit: ipsum illud, aduersus quod et 
uoluit et concupiit et curauit, sine delictum sine mortem, 5 
inprimis ipsum arbitrum eorum et dominum hominis, crea- 
torem. porro nihil sine aemulatione decurret, quod sine aduer- 
sario non erit. denique nolens et concupiscens et curans homi- 
nem liberare, hoc ipso iam aemulatur et sum, a quo liberat, 
aduersus eum scilicet sibi liberaturus, et ea, de quibus liberat, 10 
in alia liberaturus. proinde autem aemulationi occurrant necesse 
est officiales suae in ea, quae aemulatur: ira discordia 
odium dedignatio indignatio bilis nolentia offensa. haec 
omnia si aemulationi adsistunt, aemulatio autem liberando 
homini procurat, liberatio autem hominis operatio bonitatis 15 
est, non potent ea bonitas sine suis dotibus, id est sine 
sensibus et adfectibus, per quos administratur aduersus crea- 
torem, ne sic quoque inrationalis praescribatur, si careat et 
sensibus et adfectibus debitis. haec multo plenius defendemus 
in causa creatoris. in qua et exprobrantur. 20 

26. At hie sufficit peruersissimum deum ostendi in ipso 
praeconio solitariae bonitatis, qua noluut ei adscribere eiusmodi 
motus animi, quos in creators reprehendunt. si enim neque 
aemulatur neque irascitur neque damnat neque uexat, utpote 
qui nee iudicem praestat. non inuenio, quomodo ilH disci-as 
plinarum ratio consistat, et quidem plenior. quale est enim. 
ut praecepta constituat non executurus, ut delicta pronibeat 
non uindicaturus, quia non iudicaturus, extraneus scilicet ab 
omnibus sensibus seueritatis et animaduersionis? cur enim 

1 qd M, quod R curabit _B 3 , curauit MR 1 2 concupiit <(et curauit)> 
fort. cf. 1. 5 et 8 3 Marcione Urs 6 ipsum orn. F dominum, hominis 
uulgo hominis curans om. F 10 aduersus #* eum M liberaturus, 
et ea Urs: liberaturus eum MR*F, liberaturus cum R l 11 autem scripsi: 
enim MR, om. F 13 indignatio bilis R", indignabilis Jf.fi 1 15 pro- 
currat M 16 non poterit sc. esse, secundum ellipsin auctori soUemnem 
17 quos E -\ quoin MR 1 19 hoc F 



VII. Aduersus Mareionern lib. I 2526. 327 

prohibet admitti quod non defendit admissum, cum multo 
rectius non prohibuisset quod defensurus non esset quam ut 
non defenderet quod prohibuisset? immo et permisisse directo 
debuit, sine causa prohibiturus, ut non defensurus. nam et 

mine tacite permissura est quod sine ultione prohibetur. et 
utique non aliud prohibet admitti quam quod non amat fieri, 
stupidissimus ergo qui non offenditur facto quod non amat 
fieri, quando oft ensa comes sit frustratae uoluntatis. aut si 
offenditur, debet irasci; si irascitur, debet ulcisci. nam et 

10 ultio fructus est irae et ira debitum offensae et offensa, ut 
diii, comes frustratae uoluntatis. sed non ulciscitur; ergo 
nee offenditur. si non offenditur, ergo nee laeditur uoluntas 
eius, cum fit quod noluit fieri: et fit iam delictum secundum 
uoluntatem eius, quia non fit aduersus uoiuntatem quod non 

15 laedit uoluntatem. aut si hoc erit diuinae uirtutis siue boni- 
tatis, nolle quidem fieri et prohibere fieri, non moueri tamen, 
si fiat, dicimi i iam motum esse, ilium, | qui noluit, et C 
uane non moueri ad factum qui motus sit ad non faci 
endum. | quando noluit fieri; nolendo enim prohibuit. | non 

20 autem et iudicauit nolendo fieri et idcirco prohibendo? non 
faciendum enim iudicauit et prohibendo pronuntiauit. ergo 
et ille iam iudicat. si indignum est deum iudicare, aut si 
eatenus dignum est deum iudicare, qua tantummodo nolit et 
prohibeat, non etiam defendat admissum. atquin nihil deo tarn 

25 indignum quam non exequi quod noluit et prohibuit admitti: 
primo, quod qualicunque sententiae suae et legi debeat uin- 
dictam in auctoritatem et obsequii necessitatem, secundo. 
quia (boni) aemulum sit necesse est quod noluit admitti et 



4 ut non M, non ut 11 6 non (alt. loco) om. F 7 stupedissimus M 
(corr. m. 1) 12 si scripsi: sed ME 13 noluit fieri M, fieri noluit li 
l(j non* moueri M 17 qui noluit faciendum = quando noluit pro 
hibuit. secundam recensionem earn esse puto. quam priits auctor scri- 
pserit. 20 autem scripsi: enim MR 21 prohibendo scripsi: prohiben- 
dum MR 24 admissum, atquin van der Vliet: admissum. atquin uulyo 
28 boni addtdi 



328 Q-uinti Septimi Florentis Tertuiliani 

nolendo prohibuit, malo autem parcere deum indignius sit 
quarn animaduertere, et quidem deo optimo. qui non alias 
plane bonus sit, nisi mali aeraulus, uti boni amorem odio 
mali exerceat et boni tutelam expugnatione mali impleat. 

27. Sed iudicat plane malum nolendo et damna t prohibendo, 5 
dimittit autem nori uindicando et absoluit non puniendo. o 
deum ueritatis praeuaricatorem, sententiae suae circumscrip- 
torem! timet damnare quod damnat, timet odisse quod non 
amat, fact urn sinit quod fieri nori sinit. mauult ostendere quid 
nolit quam probare. hoc erit bonitas imaginaria, disciplina 10 
phantasma et ipsa, transfunctoria praecepta, secura delicta. 
audite, peccatores, quique nondum hoc estis. ut esse possitis: 
deus melior inuentus est, qui nee offenditur nee irascitur nee 
ulciscitur, cui nullus ignis coquitur in gehenna, cui nullus 
dentium frendor horret in exterioribus tenebris: bonus tantum 15 
est. denique prohibet delinquere, sed litteris solis. in uobis 
est. si uelitis illi obsequium subsignare. ut honorem deo 
habuisse uideamini; timorem enim non unit, atque adeo prae 
se ferunt Marcionitae, quod deum suum omriino non timeant. 
( malus enim , inquiunt, timebitur, bonus autem diligetur . stulte,. 20 
quern dominum appellas negas timendum, cum hoc nomen 
potestatis sit, etiam timeridae? at quomodo diliges, nisi tiraeas 
non diligere? plane nee pater tuus est. in quern competat et 
amor propter pietatem et timor propter potestatem. nee legi- 
timus dominus. ut diligas propter humanitatem et timeas pro- 25 
pter disciplinary sic denique plagiarii diliguntur, non etiam 
timentur. non enim timebitur nisi iusta et ordinaria domina- 
tio, diligi autem potest etiam adultera; sollicitatione eriim con- 
stat, non auctoritate, et adulatione. non potestate. quid denique 

14] cf.Matth. 5,30; 18, 8. Marc. 9, 43. 15] cf.Mattb. 8, 12; Luc. 13, 28. 
1 prohibuit. raalo uulgo 3 plane M, plene Rtiulgo 4 et ME*, ut R [ 
1 *sententiae M (syll. sen in ras.) 8 non om. F 11 phantasma, et 
ipsa transfunctoria uulgo 14 coquitur (qu ex g a m. 1) M geenna M 
(h s. u. add. m. 1} 16 literis M 18 prae se ferunt ME 3 , se prae- 
ferunt R l 20 enim scripsi: autem MB diligetur M, diligitur E 
22 etiam om. F at E, aut M 26 placiarii M 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2628. 329 

adulantius quam delicta non exequi? age itaqtie, qui deum.non 
times quasi bonum, quid non in omnem libidinem ebullis, 
summum. quod sciam, fructum uitae omnibus, qui deum non 
timent? quid non frequentas tarn sollemnes uoluptates circi 

5 furentis et caueae saeuientis et scaenae lasciuientis? quid non 
et in perseeutionibus statira oblata acerra animam negatione 
lucraris? absit, inquis, absit! ergo iam times delictum et 
timendo probasti ilium timed, qui prohibet delictum. aliud 
est, si eadem del tui peruersitate quae non times obseruas, 

10 qua et ille quod non uindicat prohibet. multo adhuc uanius, 
cum interrogati: quid fiet peccatori cuique die illo? respondent 
abici ilium, qua? si ab oculis, nonne et hoc iudicio agitur? 
iudicatur enim abiciendus, et utique iudicio damnationis; nisi 
si in salutem abicitur peccator, ut et hoc deo optimo competat. 

is et quid erit abici, nisi amittere id, quod erat consecuturus, 
si non abiceretur, id est salutem? ergo salutis in detrimentum 
abicietur, et hoc decerni non potent nisi ab irato et offenso 
et executore delicti, id est iudice. 

28. Exitus autem illi abiecto quis? ab igni , inquiunt, 

20 creatoris depreh endetur*. adeone nullum habet elementum uel 
in hanc causam prouisum, quo peccatores suos uel sine sae- 
uitia releget, ne illos dedat creator!? quid tune creator? credo, 
sulphuratiorem eis gehennam praeparabit, ut blasphemis suis 
scilicet; nisi quod deus zelotes fortassean desertoribus aduer- 

25 sarii sui parcat. o deum usqueqtiaque peruersurn, ubique 
inrationalem. in omnibus uanum. atque ita neminem! cuius 
non statum. non condicionem, non naturam. non ullum ordinem 
uideo cousistere, iam nee ipsum fide! eius sacramentum. cui 
enim rei baptisrna quoque apud eum exigitur? si remissio 

1 lege itaque F 4 circi fureniis JJ.fr 3 6r, circumfurenteis R 1 , circum 
forentis F 9 quae scripsi: quern MR 11 die illo Lat: dei illorum 
MR respondent (scil. Marcionitae cf. 328, IS sqq.} MR, respondebunt 
Lat 12 abici ilium, qua? si ab oculis, nonne scripsi: abici ilium quasi 
ab oculis. nonne uulgo 13 nisi si MF, nisi ft 14 abicitur 3f, abiciatur 
R, abicietur F 19 igni M, igne R 23 sulphuratiorem R A , sulphura- 
tonem M, sulphurationem .R 1 praeparabit R - , praeparauit 



330 Quinti Septimi Florentis Tertnlliani 

delictorum est, quomodo uidebitur delicta dimittere qui non 
uidebitur retinere, quia, si retineret, iudicaret? si absolutio 
mortis est, quomodo absoluet a morte qui non deuinxit ad 
mortem? damnasset enim, si a primordio deuinxisset. si re- 
generatio est hominis, quomodo regenerat qui non generauit? 5 
iteratio enim non competit ei, a quo quid nee semel factum 
est si consecutio est spiritus sancti, quomodo spiritum adtribuet 
qui anirnam non prius contulit? quia suffectura est quodammodo 
spiritus animae. signat igitur hominem numquam apud se 
resignatum, lauat hominem numquam apud se coinquinatum, 10 
et in hoc totum salutis sacramentum carnem mergit exortem 
salutis? nee rusticus terrain rigabit fructum non relaturam, 
nisi tarn uanus quam deus Marcionis. proinde. cum tantam sine 
sarcinam siue gloriam infirmissimae aut indignissimae carni 
imponit sanctitatem, quid aut onerat infirmam aut exornat is 
indignam? quid non salute remunerat quam onerat uel exornat? 
quid fraudat mercedem operis, non rependens carni salutem? 
quid et honorem sanctitatis in ilia mori patitur? 

29. Quid dicam autem de disciplinae uanitate, qua sancti- 
ficat substantiam sanctam? rion tingitur apud ilium earo, 20 
nisi uirgo, nisi uidua, nisi caeleps, nisi diuortio baptisma 
mercata, quasi non etiam spadonibus ex nuptiis nata. sine 
dubio ex damnatione coniugii institutio ista constabit. uideanms, 
an iusta, non quasi destructuri felicitatem sanctitatis, ut aliqui 
Nicolaitae, adsertores libidinis atque luxuriae, sed qui sancti- 25 
tatem sine nuptiarum damnatione nouerimus et sectemur et 
praeferamus. non ut malo bonum, sed ut bono melius. non 
enim proicirnus, sed deponimus nuptias, nee praescribimus. 

25] cf. Apoc. 2, 6. 15. 

2 si retineret, iudicaret scripsi: retineret, si iudicaret MR 3 absoluet 
scripsi: absolueret MR deuixit M 4 damnasset . . . deuinxisset scripsi; 
deuinxisset .... damnasset MR 9 animae Scripsi: anima MR 13 quam 
deus 3f, ut deus It cum MR, cur Lat 15 aut (prius) Urs: autem R, 
om. M 17 rependens M, reprehendens R 19 uerba: quid dicam sanc 
tam, quae in libris mss. paulo supra 1. 15 post imponit sanctitatem leguntur, 
hue transtuli 20tingaitur M 25 iibidinis atque et nuptiarum (20) in ras.M 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 2829. 331 

sed suademus sanctitatem, seruantes et bonum et melius pro 
uiribus cuiusque sectando, tune denique coniugium exerte 
defendentes, cum inimice accusatur spurcitiae nomine in 
destructionera creatoris, qui proinde coniugium pro rei hone- 

5 state benedixit in crementum generis humani, quemadmodum 
et uniuersum conditionis in integros et boii.os usus. non ideo 
autem et cibi damnabuntur, quia operosius exquisiti in gulam 
committunt, [tune] nee uestitus ideo accusabuntur, quia pre- 
tiosius comparati in ambitionem tumescunt. sic nee matrimonii 

10 res ideo despuentur, quia intemperantius diffusae in luxuriam 
inardescunt. multum diifert inter causam et culpam, inter 
statum et excessum. ita huiusmodi non institutio, sed exorbi- 
tatio reprobanda est, secundum censuram institutoris ipsius, 
cuius est tarn: crescite et multiplicamini, quam et: 

is non adult erabis et uxorem proximi tui non concu- 
pisces, morte punientis et incestam, sacrilegam atque mon- 
strosam in masculos et in pecudes libidinum insaniam. sed 
et si nubendi iam modus ponitur, quern quidem apud nos 
spiritalis ratio paracleto auctore deferidit, unum in fide matri- 

20 monium praescribens, eiusdem erit modum figere, qui modum 
aliquando diffuderat; is colliget. qui sparsit; is caedet siluam. 
qui plantauit; is metet segetem, qui seminauit; is dicet: 
super est. ut et qui uxores habent sic sint atque si 
non habeant, cuius et retro fuit: crescite et multipli- 

25 c a mini: eiusdem finis, cuius et initium. non tamen ut 
accusanda caeditur silua, nee ut damnanda secatur seges, sed 
ut tempori suo parens. sic et conubii res non ut mala se- 
curem et falcem admittit sanctitatis, sed ut matura defungi, 
ut ipsi sanctitati reseruata, cui cedendo praestaret esse. unde 

5] cf. Gen. 1, 28. 14] Gen. 1, 28. 15] Exod. 20. 17. 16] cf. 
Leu. 20, 1117. 23] I Cor. 7, 29. 

2 sectandum fort. 5 in crementum 11, incrementum MF 8 tune 
seclusi: ut B 3 uulgo 16 monstrosam M, monstruosam jR, menstruosam F 
21 diffunderat M 23 atque si M, quasi H uulgo 25 ut om. II 29 ipsi 
(i ex a) M cedendo Kellnerus: caedendo MR, credendo F prae 
staret esse MR\ praestaret <et> esse E\ praestaret messem OeUerus 



332 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

iam dicam deum Marcionis, cum matrimonium ut malum et 
impudicitiae negotium reprobat, aduersus ipsam facere sancti- 
tatem. cui uidetur studere. materiam enim eius eradit, quia 
si nuptiae non erunt. sanctitas nulla est. uacat enim ab- 
stinentiae testimonium, cum licentia eripitur, quoniam ita quae- 5 
dam in diuersis probantur. siout et uirtu.s in infirm it ate 
perficitur, sic et abstinentia nubendi in facultate dinoscitur. 
quis denique abstinens dicetur sublato eo. a quo abstinendum 
est? quae temperantia gulae in fame? quae ambitionis repudi- 
atio in egestate? quae libidinis infrenatio in castratione? iam 10 
uero sementem generis humani compescere toturn nescio an 
hoc quoque optimo deo congruat. quomodo enim saluum 
hominem uolet quern uetat nasci. de quo nascitur auferendo? 
quomodo habebit in quo bonitatem suam signet, quern es.se 
non p.atitur? quomodo diliget cuius originem non amat? timet 15 
forsitan redundantiam subolis, rie laboret plures liberando, ne 
multos faciat haereticos, ne generosiores habeat Marcionitas 
ex Marcionitis. non erit humanior duritia Pharaonis nascentium 
enecatrix? nam ille animas adimit, hie non dat; ille aufert 
de uita. hie non admittit in uitam. nihil apud ambos de homi- 20 
cidio differt. sub utroque homo interficitur: sub altero iam 
editus, sub altero edendus. gratus esses, o dee haeretice. si 
esses, in dispositionem creato.ris. quod marem et feminam 
miscuit: utique enim et Marcion tuns ex nuptiis natus est. 

Satis haec de deo Marcionis, quern et definitiones unicae 25 
diuinitatis et condiciones statuum eius ornnino non esse contir- 
mant. seel et totius opusculi series in hoc utique succedet. 
proinde, si cui minus quid uidemur egisse, speret reseruatum 

6] II Cor. 12, 9. 181 cf. Exod. 1, 22. 

11 totuin =.in totum, ut saepius 12 optimo E, optirae M 15 dili 
get Eng: diligit ME 16 forsitam -M 18 humanior jMJ? 1 , iminanior J? 3 
uulgo faraonis M 19 enecatrix. nsunuulgo 20 de uita M, a uita 
E a homicidio Oehlerus (mendose) 22 si esses, in seripsi: si isses 
in MR 26 statuum E 3 , statum MR 1 confirmant R3, confinnaiites 
MR 1 27 succedet seripsi: succedit MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. I 29 lib. II 1. 333 

suo tempori, sicut et ipsarum scripturarum examinationem, 
quibus Marcion utitur. 

LIBER SECVNDVS. 

1. Uccasio reformandi opusculi huius. cui quid accident 

5 primo libellulo praefati sumus, hoc quoque contulit nobis, uti 

duobus diis aduersus Marcionem retractandis suum cuique 

titulum et uolumen distingueremus pro materiae diuisione, 

alterum deum detinientes omnino non esse. alterum defendentes 

digne deum esse, quatenus ita Politico placuit alterum inducere 

10 alterum excludere. non enim poterat aedificare mendacium sine 

demolitione ueritatis. aliud subruere necesse habuit, ut quod 

uellet exstrueret. sic aedificat qui propria paratura caret. 

Oportuerat auterru in hoc solum disceptasse, quod nemo sit 

deus ille, qui creatori superducitur, ut falso deo depulso regulis 

15 certis et unicam et perfectam praescribentibus diuinitatem nihil 

iam quaereretur in deum uerum, quern quanto constaret esse, 

- sic quoque, dum alium esse non constat -- tanto qualem- 

cumque sine controuersia haberi deceret, adorandum potius 

quam iudicandum et demerendum magis quam retractandum. 

*o [uel quam timendum ob seueritatem.] quid enim amplius 

homini necessarium quam cura in deum uerum, in quern, ut 

1 tempori R"; tempore MR 1 examinationem .R 3 , examinatione ME\ 
exanimatura F 2 utitur om. F ADVERSVS MAKCIONEM LIB 
PRIMVS EXPLICIT.; INCIPIT LIB II M, Explicit liber primus. In- 

o 

cipit liber 2 aduersus Marcionem F 5 libellulo M, libello E 6 diis 
M F, deis Ruulgo suum E, sui MF 13 primi capitis sententias 
non apte inter se cohasrere recte monuit van der Vliet (Studio, ecclesia- 
stica p. 64). hoc inde factum est, quod auctor, cum tertium edens hoc opux 
ex uno duos libros faceret, postrema uerba libri primi et prima libri 
secundi addidlt. inde etiam euenit, ut pro wortuerat quid em, quod 
propter illud at nunc (334, 1} postulatur, nunc f&Jamus: oportuerat autem. 
pro quo si restitueris quidem seclusis postmodum additis facile intelleges 
priorem sententiarum nexum nulla in re defcientem. 17 constaret fort. 
18 potius demerendum om. F 20 uel seueritatem sedusit van der 
Vliet 



334 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ita dixerim, inciderat, quia alius dens non erat? 2. at nunc 
negotium patitur deus omnipotens, dominus et conditor uni- 
uersitatis. ideo tantum, opinor, quia a primordio notus est, 
quia numquam latuit, quia semper inluxit, etiam ante Ronm- 
lum ipsum, nedum ante Tiberium; nisi quod solis haereticis 5 
cognitus non est, qui ei negotium faciunt, propterea alium 
deum existimantes praesumendum. quia quern constat esse 
reprehendere magis possunt quam negare, de arbitrio sensus 
sui perisitantes deum, proinde atque si caecus aliqui uel 
fluitantibus oculis ideo alium solem praesumere uelit mitiorem 10 
et salubriorem, quia quern uideat non uidet. unicus sol est, 
o homo, qui mundum hunc temperat: et quando non putas, 
optirnus et utilis, et cum tibi acrior et infestior uel etiam 
sordidior atque corruptior, ration! tamen suae par est. earn 
si tu perspicere non uales. iam nee ullius alterius solis, si 15 
qui fuisset, radios sustinere potuisses r utique maioris. nam qui 
(in) inferiorem deum caecutis. quid in sublimiorem? quin potius 
infirmitati tuae parcis nee in periculum extenderis, habens 
deum certum et indubitatum et hoc ipso satis uisum, cum 
id primum conspexeris, eum esse, quem non scias nisi ex parte, 20 
qua uoluit ipse? sed deum quidem ut sciens non negas, ut 
nesciens retractas, immo et accusas quasi sciens, quem si 
scires, non accusares, immo nee retractares. reddens nomen 
illi negas substantiam nominis, id est magnitudinem, [quae 
deus dicitur] non tantam earn agnoscens. quantam si homo 25 
omnifariam nosse potuisset, magnitude non esset. ipse (Esaias.) 

2 negotium patitur sc. ab Marcionitis 3 natus F 8 reprehendere 
JS 3 , reprehendendum MR 1 9 pensitant Lat proinde atque si caecus 
aliqui scripsi: aliqui proinde atque si caecus M J?, pensitantes deum aliqui 
(= aliquo modo), pfoinde Eng caeci.= Salmasius 11 quem uidet non 
uideat fort. 1.4 est fort, fflendum 15 si tu M. tu si JR, tu F ullius 
7? 3 , illius ME 1 16 na^. sine dubio corruptum: item uelim rescribi, 
iam susp. Eng 17 in inferiorem jR, inferiorem MF 19 hoc om. M 
21 ipse. sed uulgo sciens R, seines M 24 magnitudinem Lat: 
magnitudinis ME quae deus dicitur seclusi (interpolatum esse uidetur 
ex 299, 14) 26 ipse <Esaias> scripsi: Esaias Lat, ipse MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 12. 335 

iam [apostolusj tune prospiciens haeretica corda: quis. inquit, 
cognouit sensum domini, aut quis illi consiliarius 
fuit? aut ad quern consulfcauit, aut uiam intel- 
lectus et scientiae quis demonstrauit ei? cui et 
5 apostolus condicet: o profundum diuitiarum etsophiae 
dei, ut (in)inuestigabilia iudicia eius, utique dei 
iudicis, et(in)inuestigabiles uiaeeius, utique intellectus 
et scientiae, quas ei nemo monstrauit, nisi forte isti censores 
diuinitatis, dicentes: sic non debuit deus et: sic magis debuit , 

10 quasi cognoscat aliquis, quae sint in deo, nisi spiritus dei. 
mundi autem habentes spiritum, non agnoscentes in sapientia 
dei per sapientiam deum, consultiores sibimet uidentur deo, 
quoniam sicut sapientia mundi stultitia est penes deum, ita 
et sapientia dei stultitia est penes mundum. sed nos scimus 

15 stultum dei sapientius hominibus et inualidum 
dei ualidius hominibus. et ita deus tune maxime ma- 
gnus, cum homini pusillus, et tune maxime optimus, cum 
homini non bonus, et tune maxime unus, cum homini duo 
aut plures. quodsi a primordio homo animalis, non recipiens 

20 quae sunt spiritus, stultitiam existimauit dei legem, ut quam 
obseruare neglexit, ideoque non habendo fidem etiam quod 
uidebatur habere ademptum est illi, paradisi gratia et famili- 
aritas dei, per quam omnia dei cognouisset si oboedisset, quid 
minim, si, redhibitus materiae suae et in ergastulum terrae 

25 laborandae relegatus in ipso op ere prono et deuexo ad terram, 
usurpatum ex ilia spiritum mundi uniuerso generi suo tradidit, 
dumtaxat animali et haeretico, non recipient! quae sunt dei? 

1J Es. 40, 13. 14. 5] Rom. 11, 33. 10] cf. I Cor. 2, 11. 11] cf. 

1 Cor. 1, 21. 15] I Cor. 1, 25. 19] cf. I Cor. 2, 14. 21] cf. Luc. 
8, 18; Matth. 13, 12. 

1 iam MR, enim F apostolus seclusi (cf. inffa 1. 5) tune om. R 

2 illi consiliarius M, consiliarius eius R 5 condicet MF, contradicet R 
6 ininuestigabilia R, inuestigabilia MF 1 ininuestigabiles jR, inuesti- 
gabiles MF 11 in sapientia Pam: insipientia M (a ex a m. 1), insipi- 
entiam R 17 et tune bonus om. F 18 non om. M 22 ademptum 
M (a eras.) 24 redhibitus MR. redibitus F 



336 Q.uinti Septimi Florentis Tertullian 

a.ut quis dubitabit ipsum illud Adae delictum haeresin pro- 
imntiare, quod per electionem suae potius quam diuinae sen- 
tentiae admisit? nisi quod Adam numquam figulo suo dixit: 
non prudenter definxisti me. confessus est seductionem, non 
occultauit seductricem. rudis admodum haereticus fuit. non 5 
obaudiit, non tamen blasphemauit creatorem nee reprehendit 
auctorem, quern a primordio sui et bonum et optimum 
inuenerat et ipse, si forte, iudicem fecerat. [a primordio]. 

3. Igitur oportebit ineuntes examinationem in deura notuin, 
si quaeritur in qua conditione sit notus, ab operibus eius 10 
incipere, quae priora sunt homine, ut statim cum ipso comperta 
bonitas eius et exinde constituta atque praescripta aliquem 
sensum suggerat nobis intellegendi, qualiter sequens rerum 
ordinatio euaserit. possunt autem discipuli Marcionis recogno- 
scentes bonitatem dei nostri dignam quoque deo agnoscere per is 
eosdem titulos, per quos in dignam ostendimus in deo illorum. 
iam hoc ipsum, quod materia est agnitionis suae, non apud 
alium inuenit, sed de suo sibi fecit, prima denique bonitas 
creatoris, qua se deus noluit in aeternum latere, id est non 
esse aliquid, cui deus cognosceretur. quid enim tarn bonum 20 
quam notitia et fructus dei? nam etsi nondum apparebat hoc 
bonum esse, quia, nondum erat quicquam, cui appareret, sed 
deus praesciebat. quid boni appariturum esset, et ideo in suam 
summatn commisit bonitatem, apparituri boui negotiatricem, 
non utique repentinam, nee obuenticiae [bonitatis] nee pro- 25 
uocaticiae animationis, quasi exinde censendam, quo coepit 
operari. si enim ipsa constituit initium exinde, quo coepit 
operari, non habuit initium ipsa, cum fecit, initio autem facto 
ab ea, (ab ea) etiam ratio temporum nata est, utpote quibus 

3] cf. Es. 45, 9. 

2 electionem R*, lectionem MR^ 5-adropdum MWGF, adhuc E l 1 et 
bonum MR, bonum Pam 8 a primordio seclusi: cum sequentibus coniungere 
unit lun 17 ipsum R A , ipso MR 1 19 id est cognosceretur fort, delen- 
dum (cf. I, 22: quia nondum erat quicquam, cui appareret) 25 bonitatis 
seclusi (cf. 337, 6} 26 animatio = npoftojua 27 ipsa M, ipse R 
29 ab ea, <ab ea> scripsi: ab ea MR 



YII. Aduersus Marcionem lib. II 2 4. 337 

distinguendis et notandis sidera et luminaria caelestia disposita 
sunt. ernnt enim, inquit, in temp or a et menses et 
annos. ergo nee tempus habuit ante tempus quae fecit tempus, 
sicut nee initium ante initium quae constituit initium. atque 

5 ita carens et ordine initii et niodo temporis de inmensa et 
interminabili aetate censebitur nee poterit repentina uel obuen- 
ticia et prouocaticia reputari, non habens unde reputetur, id 
est aliquam temporis speciem, sed (est) aeterna et deo ingenita 
et perpetua praesumenda ac per hoc deo digna, suftundens 

10 iam hinc bonitatem dei Marcionis, non dico initiis et tempo- 
ribus, sed ipsa malitia creatoris posteriorem, si tamen malitia 
potuit a bonitate committi. 

4. Igitur cum cognoscendo deo hominem prospexisset bouitas 
dei ipsius. etiam hoc praeconio suo addidit, quod prius 

15 domicilium homini commentata est aliquam [postmodum] molem 
maximam, postmodum et maiorem. ut in inagna tamquam in 
minore proluderet atque proficeret et ita de bono dei, id est 
de magno. ad optimum quoque eius. id est ad maius habi- 
taculum, promoueretur. adhibet operi bono optimum etiam 

20 ministrum, sermonem suum: eructauit, inquit, cor meum 
sermon em optimum, agnoscat hinc primum fructum opti 
mum, utique optimae arboris, Marcion. imperitissimus rusticus 
quidem malam in bonam inseruit. sed non ualebit blasphemiae 
surculus; arescet cum suo artifice et ita se bonae arboris 

25 natura testabitur. aspice ad summam, qualia sermo fructi- 
ficauerit: et dixit deus: fiat, et factum est, et uidit 
deus quia bonurn, non quasi nesciens bonum nisi uideret, 
sed quia bonum, ideo uidens, honorans et consignans et dis- 
pungens bonitatem operurn dignatione conspectus, sic et 

2] Gen. 1, 14. 20] Ps. 44, 2. 26] Gen. 1, 3. 4, 
4 ante iuitium om. F 6 nee poterit repentina, uel obuenticia uel prouoca 
ticia, reputari fort. 8 est addidi: et add. R-*, om. MR 1 11 postoricrrem M 
12 committi 1{ A , coramittere MR 1 14 dei fort, delendum 15 postmodum 
sedusi postmodum molem maximam om. F 16 maximam = magnam, 

ta 

ut optimus = bonus 18 habiculurn M 21 sermonem MR 5 , uerbum sermo 
nem .R 1 23 malam in scripsi: in malam MR 24 surculus MR*, sarculus R l 

XXXXV1I. Tert. III. 22 



338 Quinti Sep.timi Florentis Tertulliani 

benedicebat quae benefaciebat, ut tibi totus deus commen- 
daretur, bonus et dicere et facere. maledicere adbuc sermo 
non norat, quia nee malefacere. uidebimus causas, quae hoc 
quoque a deo exegerunt. interim mundus ex bonis omnibus 
constitit, satis praemonstrans, quantum boni pararetur illi, cui 5 
praeparabatur hoc totum. quis denique dignus incolere dei 
opera quam ipsius imago et similitude? earn quoque bonitas 
et quidem operantior operata est, non imperial! uerbo, sed 
familiar! manu, etiam uerbo blandiente praemisso: faciamus 
homin em ad im agin em et similitudinem nostram. 10 
bonitas dixit; bonitas fmxit de limo in tan tarn substantiam 
carnis, ex una materia tot qualitatibus exstructam; bonitas 
inflauit in animam, non mortuam, sed uiuam; bonitas praefecit 
uniuersisfrueridisatque regnandis, etiam cognominandis; bonitas 
amplius delicias adiecit homini, ut, quamquam totius orbis i 
possidens, in amoenioribus moraretur, translatus in paradisum 
- iam tune de mundo in ecclesiam ; eadem bonitas et adiuto- 
rium prospexit, ne quid non boni. non est enim, inquit, b o n u m 
s o 1 u m e s s e h o m i n e m. sciebat illi sexum Mariae et deinceps 
ecclesiae profuturum. sed et quam arguis legem, quam in 20 
controuersias torques, bonitas irrogauit, consulens homini, quo 
deo adhaereret, ne non tarn liber quam abiectus uideretur, 
aequandus famulis suis, ceteris animalibus, solutis a deo et 
ex fastidio liberis, sed ut solus homo gloriaretur, quod solus 
dignus fuisset, qui legem a deo sumeret, utque animal ratio- 25 
nale, intellectus et scientiae capax, ipsa quoque libertate 
rational! contineretur, ei subiectus, qui subiecerat illi omnia, 
C | cuius legis obseruandae consilium bonitas pariter adscripsit : qua 

9] cf. Gen. 1, 26. 13] cf. Gen. 2, 7. 14] cf. Gen. 2, 19. 

16] cf. Gen. 2, 8. 18] Gen. 2, 18. 28] Gen. 2, 17. 

13 in animam MR, animam Paw, in <eum> animam lun 15 dilicias M 
17 parenthesin indicauit Eng, qui et quae antecedunt (inde a I. 11) 
rectius distinxit 21 irrogauit Eng: erogauit MR, rogauit Oehlerus (in 
notis), eructauit Henr. Hoppe 23 ceteri* M (s s. u. a m. 1) 24 fastigio Gel 
25 zom.F rationale, intellectus jR 3 , intellectus rationale MR 1 2Suerba 
cuius legis obsequii secundae editionis esseputo, cum quae 33 9, Sleguntur: 
porro si sqq. arete se applicent ad ea, quae proferuntur 338, 20 27 



VII. Aduersns Marcionem lib. II 45. 339 

die autem ederitis, morte moriemini. benignissime 
enim demonstrauit exitum transgressionis, ne ignorantia periculi 
neglegentiam iuuaret obsequii. | porro si legis imponendae 
ratio praecessit, sequebatur etiam obseruandae, ut poena trans- 

5 gressioni adscriberetur, quam tarn en euenire noluit qui ante 
praedixit. | agnosce igitur bonitatem dei nostri interim uel 
hucusque ex operibus bonis, ex benedictionibus bonis, ex indul- 
gentiis, ex prouidentiis, ex legibus et praemonitionibus bonis 
et benignis. 

10 5. lam hinc ad quaestiones f omnes, o canes, quos foras 
apostolus expellit, latrantes in deum ueritatis. haec sunt argu- 
mentationum ossa, quae obroditis: si deus bonus et praescius 
futuri et auertendi mali potens, cur hominem, et quidem ima- 
ginem et similitudinem suam, imrno et substantiam suam, per 

15 animae scilicet censum, passus est labi de obsequio legis in 
mortem, circumuentum a diabolo? si enim et bonus, qui 
euenire tale quid nollet, et praescius, qui euenturum non igno- 
raret, et potens, qui depellere ualeret. nullo modo euenisset 
quod sub his tribus condicionibus diuinae maiestatis euenire 

20 non posset, quod si euenit, absolutum est e coutrario deum 
neque bonum credendum neque praescium neque potentem; 
siquidem in quantum nihil tale euenisset, si talis deus, id est 
bonus et praescius et potens, in tantum ideo euenit, quia non 
talis deus . ad haec prius est istas species in creatore defen- 

25 dere, quae in dubium uocantur, bonitatem dico et praescientiam 
et potentiam. nee immorabor huic articulo, praeeunte defmi- 
tione etiam ipsius Christi ex operibus ineundae probationis. 
opera creatoris utrumque testantur, et -bonitatem eius, qua 
bona, sicut ostendimus, et potentiam. qua tanta, et quidem 

so ex nihilo. nam et si ex aliqua materia. ut quidam uolunt, 

10] cf. Apoc. 22, 15. 27] cf. loh. 10, 25. 38. 

8 praemonitionibus Gel: praemunitionibus ME 10 hominis fort. o 
canes MR?, canes JK 1 12 obroditis. si uulgo 16 si <esset> enim fort. 
23 quia euenit, ideo fort. euenit MR 3 , uenit R l 27 Christi. ex 
uulgo probationis MR 1 , probationes J? 3 uulgo 

22* 



340 Quinti Septimi Florentis Tertulliaiii 

hoc ipso tamen ex nihilo, dum non id fuerunt, quod sunt. 
postremo uel sic magna, dum bona, uel sic deus potens. dum 
omnia ipsius. unde et omnipotens. de praescientia uero quid 
dicam. quae tantos habet testes, quantos fecit prophetas? 
quamquam quis praescientiae titulus in omnium auctore, 5 
qui uniuersa utique {et) disponendo praesciit et praesciendo 
disposuit? certe ipsam transgressionem, quam nisi praescisset, 
nee cautionem eius delegasset sub metu mortis, igitur si et 
fuerunt in deo istae facultates, prae quibus nihil mali euenire 
homim aut potuisset aut debuisset, et nihilominus euenit, 10 
uideamus et hominis condicionem, ne per illam potius euenerit 
quod per deum euenire non potuit. liberum et sui arbitrii et 
suae potestatis inuenio hominem a deo institutum. nullam 
raagis imaginem et similitudinem dei in illo animaduertens 

o ~ 

quam eiusmodi status formam. neque enim facie et corpo- 15 
ralibus lineis, tarn uariis in genere humano, ad uniform em 
deum expressus est, sed in ea substantia, quam ab ipso deo 
traxit. id est anima, ad formam dei, spondentis et arbitrii 
sui libertatem et potestatem,, signatus est. hunc statum eius 
confirmauit etiam ipsa lex tune a deo posita. non enim po- 20 
neretur lex ei, qui non haberet obsequium debitum legi in 
sua potestate, nee rursus comminatio mortis transgression! 
adscriberetur, si non et contemptus legis in arbitrii libertatem 
homini deputaretuf. sic et in posteris legibus creatoris inuenias, 
proponents ante hominem bonum et malum, uitam et mortem, 25 
sed nee alias totum ordinem disciplinae per praecepta dis- 
positum a uocante deo, et minante et hortante, nisi et ad 
obsequium et ad contemptum libero et uoluntario homini. 



6 qui scripsi: qua ME, quae Eng et addidi 18 anima MR 1 , 
animae K^uulgo spondentis MR, respondentis Lat 19 libertatem 
et potestatem scripsi: libertate et potestate MR est om. F 21 legi 
om. M 22 transgressionis M (s eras.} 26 dispositum soil, inuenias 
27 a uocante scripsi: auocante MR et hortante Eng: exhortante ME, 
<et> exhortante Gel, ego olim delere uolui exhortante ut interpret amenttim 
uocabuli uocante 28 homini MR 1 , nomine JR 3 uulgo 



VII. Aduersus Marcionera lib. II 5 6. 341 

6. Sed quoniam ex hoc iam intellegimur eo struentes liberam 
hominis potestatem arbitrii sui, ut quod ei euenit non deo, 
sed ipsi debeat exprobrari, ne et tu hinc iam opponas non 
ita ilium institui debuisse, si libertas et potestas arbitrii exi- 

5 tiosa futura esset, hoc quoque prius defendam ita institui de 
buisse, quo fortius commendem et ita institutum et digne deo 
institutum, potiore ostensa ea causa, quae ita fecit institui. 
bonitas dei et ratio eius huic quoque instituto patrocinabuntur, 
in omnibus conspirantes apud deum nostrum, nee ratio enim 

10 sine bonitate ratio est nee bonitas sine ratione bonitas, nisi 
forte penes deum Marcionis inrationaliter bonum, sicut osten- 
dimus. oportebat deum cognosci. bonum hoc utique et rationale, 
oportebat dignum aliquid esse, quod deum cognosceret. quid 
tarn dignum prospici posset quam imago dei et similitude? 

15 et hoc bonum sine dubio et rationale, oportebat igitur ima- 
ginem et similitudinem dei liberi arbitrii et suae potestatis 
institui, in qua hoc ipsum imago et similitudo dei deputaretur, 
arbitrii scilicet libertas et potestas. in quam rem ea substantia 
homini accommodata est, quae huius status esset, adflatus dei, 

20 utique liberi et suae potestatis. sed et alias quale erat, ut 
totius mundi possidens homo non inprimis animi sui possessiorte 
regnaret, aliorum dominus sui famulus? habes igitur et 
bonitatem dei agnoscere ex dignatione et rationem ex dis- 
positione. sola nunc bonitas deputetur quae tantum homini 

25 largita sit, id est arbitrii libertatem; aliud sibi ratio defendat: 
iii eiusmodi institutionem. nam bonus natura deus solus. 
qui enim quod est sine initio habet, non institutione habet 
illud. sed natura. homo autem, qui totus ex institutione est, 
habens initium, cum initio sortitus est formam, qua esset, atque 

so ita non natura in bonum dispositus est, sed institutione, non 
suum habens bonus esse, quia non natura in bonum dispo- 

1 intellegimur eoRig: intelligimus eos MR 2 homini/ori. 8 et om.F 
18 potestas, in uulgo 20 et suae quale om. F 22 aliorum dominus, 
sui famulus? uulgo 23 et om. F 25 defendat in uulgo 26 in eiusmodi 
institutionem (hoc est institutionem in eiusmodi scil r in talem statum) 
MR, id est eiusmodi institntionem Eng 



342 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

situs est, sed institutione, secundum institutorem bonum, 
scilicet bonorum conditorem. ut ergo bonum iam suum haberet 
homo, emancipatum sibi a deo, et fieret proprietas iam bom" 
in homine et quodammodo natura, de institutione adscripta 
est illi quasi libripens emancipati a deo boni libertas et 5 
potestas arbitrii, quae efficeret bonum ut proprium iam sponte 
praestari ab homine, quoniam hoc et ratio bonitatis exigeret, 
uoluntarie exercendae. ex libertate scilicet arbitrii, non fauente 
institution! non seruiente ut ita demum bonus consisteret 
homo, si secundum institutionem quidem, sed ex uoluntate 10 
iam bonus inueniretur, quasi de proprietate naturae, proinde 
ut et contra malum -- nam et illud utique deus prouidebat 
ut fortior homo praetenderet, liber scilicet et suae potestatis, 
quia si careret hoc iure, ut bonum quoque rion uoluntate obiret 
sed necessitate, usurpabilis etiam malo futurus esset ex infir- is 
mitate seruitii, proinde et malo sicut bono famulus, tota ergo 
libertas arbitrii in utramque partem concessa est) illi, ut sui 
dominus constanter occurreret et bono sponte seruando et malo 
sponte uitando, quoniam et alias positum hominern sub iudicio 
dei oportebat iustum illud efficere de arbitrii sui mentis, liberi 20 
scilicet, ceterum nee boni nee mali merces iure pensaretur 
ei, qui aut bonus aut mains necessitate fuisset inuentus, non 
uoluntate. in hoc et lex constituta est, non excludens, sed 
probans libertatem de obsequio sponte praestando uel trans- 
gressione sponte committenda: ita in utrumque exitum libertas 25 
patuit arbitrii. igitur si et bonitas et ratio dei inuenitur circa 
libertatem arbitrii concessam homini. non oportet omissa prima 
definitione bonitatis atque rationis, quae ante omnem tractatum 
constituenda est, post (e) factis praeiudicare non ita deum insti- 



5 libripense mancipati ME 1 1 parenthesin indicaui hoc et scripsi: 
et hoc MR 8 non deleri uult Urs 9 institution! Rig: institutionis 
MR 12 ut et contra R. ut contra M, et contra F 13 ut fortior 
(als der uberlegene} MB 1 , fortior R 3 14 careret Rig: caperet MR ob 
iret JS 3 , abiret MR 1 16 sicut <et> fort. 18 et a bono F 25 exitus 
libertati fort. 29 e addidi 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 67. 343 

tuere debuisse, quia aliter quam deo deceret euasit, sed di- 
specto, quia ita debuerit instituere, saluo eo quod dispectum 
est cetera explorare. ceterum facile est offendentes statim in 
hominis ruinam, antequam condicionera eius inspexerint, in 

5 auctorera referre quod accidit, quia nee auctoris examinata sit 
ratio, denique et bonitas dei a primordio operum perspecta 
persuadebit nihil a deo mali euenire potuisse. et libertas hominis 
recogitata se potius ream ostendet (eius,) quod ipsa corn- 
mi sit. 

10 7. Hac definitione omnia deo salua sunt: et natura bonitatis 
et ratio dispositionis et praescientiae et potentiae copia. exigere 
tamen a deo debes et grauitatem summam et fidem praecipuam 
in omni institutione eius, ut desinas quaerere, an deo nolente 
potuerit quid euenire. tenens enim grauitatem et fidem dei, 

15 bonis et rationalibtis institutionibus eius uindicandas, nee illud 
miraberis. quod deus non intercesserit aduersus ea, quae noluit 
euenire, ut conseruaret ea. quae uoluit. si enim semel homini 
permiserat arbitrii libertatem et potestatem et digne permiserat. 
sicut ostendimus. utique fruendas eas ex ipsa institutionis 

20 auctoritate permiserat. fruendas autem, quantum in ipso, secun- 
dum ipsum, id est seeundum deum, id est in bonum, quis 
enim aduersus se permittet aliquid? - quantum uero in 
homine, seeundum motus libertatis ipsius, -- quis enim non 
hoc praestat ei, cui quid semel frui praestat, ut pro animo et 

25 arbitrio suo fruatur? -- igitur consequens erat, uti deus sece- 
deret a libertate semel concessa homiui, id est contineret in 
semetipso et praescientiam et praepotentiam suam, per quas 
intercessisse potuisset, quominus homo male libertate sua frui 
adgressus in periculum laberetur. si enim intereessisset, resci- 

30 disset arbitrii libertatem, quam ratione et bonitate permiserat. 
denique puta intercessisse, puta rescidisse ilium arbitrii liber- 

1 quia Lat: qui MR deo -1/& 1 ,, deum IP uulgo 8 ostendet Lat: 
ostendit ME eius add. Etig 13 uf M, et R 15 bonis et (cf. 344, 
18) scripsi: boni sed MR 27 semetipso M, ipso R 31 intercessisse 
JR intercessione N 



344 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tatem, dum reuocat ab arbore. dum ipsum circumscriptorem 
C colubrum a congressu feminae arcet:|nonneexclamaretMarcion: 
o dorainum futtilem, iiistabilem, infidelem. rescindentern quae 
instituit? cur permiserat liberum arbitrium. si intercedit? cur 
intercedit, si permisit? eligat, ubi semetipsum erroris notet, 5 
(in) institutione an in rescissione. | nonne tune magis deceptus 
ex impraescientia futuri uideretur, cum obstitisset? et quod 
quasi ignorans, quomodo euasurum esset, indulserat, quis non 
diceret? sed et si praescierat male hominem institutione sua 
usurum, quid tarn dignum deo quam grauitas, quam fides 10 
institutionum qualiumcumque? uidisset homo, si non bene 
dispunxisset quod bene acceperat. ipse legi reus fuisset, cui 
obsequi noluisset, non (deus.) aut legislator ipse fraudem legi 
suae faceret, non sinendo praescripturn eius impleri? | haec 
dignissime peroraturus in creatorem, si libero arbitrio hominis 15 
ex prouidentia et potentia, qua exigis, obstitisset, nunc tibi 
insusurra pro creatore, et grauitatem [et patientiam] et fidem 
(in) institutionibus suis functo ut et rationalibus et bonis. 

8. Usque enim ad uiuendum solummodo produxerat hominem, 
ut non ad recte uiuendum, in respectu dei scilicet legisque 20 
eius. igitur uiuere quidem illi ipse praestiterat, facto in ani- 

21] cf. Gen. 2, 7. 

3 futtilem M, futilem R uulyo 6 in add. Gel nonne tune impleri 
prioris editionis reliquias esse censeo. quae enim legis inde a 1. 14: haec 
dignissime sqq. apte coniungi non possunt nisi cum eis, quae hie habes: 
nonne exclamaret Marcion etc. hoc satis docent uerba peroraturus in 
creatorem, quae non quadrant nisi ad ea, quae hie legis: o dorninurn 
futtilem sqq. 9 sua usurum R, suasurum M 12 dispunxisset Rig: 
depinxisset MR 1 , depunxisset JR 3 acceperat. ipse MR, acceperat, <ut> 
ipse Lat 13 nonX^eus.)- aut scripsi: non ut MR 16 qua scripsi 
(cf. 347, 25 qua uoluit): quas MR 17 et patientiam seclusi (cf. 

343, 11 et supra I. 10} 18 <(in> institutionibus Eng: institutionibus 
MR 19 usque scripsi (cf. quae 1. 21 leguntur): neque MR, intel- 
lego autem: denn nur soweit hatte er den Menschen ins Dasein gerufen. 
daji er leben konnte 20 ut non scil. produxerit eum usque ad recte 
uiuendum dei scilicet M, scilicet dei Ruulgo 21 eius om. F illi 
JR 3 , ille MR 1 ipse om. F (fort, recte) 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 7 9. 345 

mam uiuam. recte uero uiuere demandarat, admonito in legis 
obsequium. ita non in mortem institutura hominem probat qui 
{et) nunc cupit in uitam restitutum, malens peccatoris paeniten- 
tiam quam mortem, igitur sicut deus homini uitae statum 
5 induxit, ita homo sibi mortis statum adtraxit, et hoc non per 
infirmitatem, sicuti nee per ignorantiam, ne quid auctori impu- 
taretur. nam etsi angelus qui seduxit, sed liber et suae 
potestatis qui seductus est, sed imago et similitudo dei fortior 
angelo, sed adflatus dei generosior spiritu materiali. quo angeli 

10 const! terunt, -- qui facit, inquit, spiritus angelos et 

apparitores flammam .ignis - - quia nee uniuersitatem 

liomini subiecisset infirmo dominandi et non potiori angelis. 

quibus nihil tale subiecit. sic nee legis pondus imposuisset 

- si grauis lex inualido sustinendi, nee quern excusabilem 

15 sciret nomine imbecillitatis. eum definitione mortis conuenisset, 
postremo non libertate nee potestate arbitrii fecisset infirmum, 
sed potius defectione earurn. atque adeo eundem hominem, 
eandem substantiam animae, eundem Adae statum eadem arbi 
trii libertas et potestas uictorem efficit hodie de eodem diabolo, 

20 cum secundum obsequium legum dei administratur. 

9. Quoquo tamen, inquis, modo substantia creatoris delicti 
capax inuenitur, cum adflatus dei, id est anima, in homine 
deliquit nee potest non ad originalem summam referri corruptio 
portionis. ad hoc interpretanda erit qualitas animae. inprimis 

20 tenendum quod Graeca scriptura signauit, adflatum nominans, 
non spiritum. quidam enim de Graeco interpretantes non 



41 cf. Ez. 18, 23; 33, 11; II Petr. 3, 9. 11] Ps. 103, 4. 26] cf. 
Gen. 2, 7. 

3 et addidi 10 parenthesin indicaui 14 parenthesin indicaui 
15 eum Rig: cum MR conuenisset, postremo uulgo 17 malim: 
sed potius defectione earum fecisset infirmum 20 dei scripsi: eius 
MR 21 quoquo tamen modo = aliquo tamen modo (Eng\ sed nescio 
an lacuna sit staiuenda sic fere explenda: quoquo modo <(institutionem 
audebis defendere legislatoris> 23 originalem R, originem M 



346 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

recogitata differentia nee curata propdetate uerborum pro 
adflatu spiritum ponunt et dant haereticis occasionem spiritum 
del delicto infuscandi, id est ipsum deum. et usurpata iam 
quaestio est. intellege itaque adflatum minorem spiritu esse. 
ut aurulam eius, et si de spiritu accidit, non tamen spiritum. 5 
nam et aura uento rarior, et si de uento aura, non tamen 
uentus. [aura] capit etiam imaginem spiritus dicere flatum. 
nam et ideo homo imago dei, id est spiritus; deus enim 
spiritus. imago ergo spiritus flatus, porro imago ueritati non 
usquequaque adaequabitur. aliud est enim secundum ueritatem 10 
esse, aliud ipsam ueritatem esse. sic et adflatus, cum imago 
sit spiritus, non potest ita imaginem dei comparare, ut, quia 
ueritas, id est spiritus. id est deus, sine delicto est, ideo et 
imago, id est adflatus, (id est homo.) non debuerit admisisse 
delictum. in hoc erit imago minor ueritate et adflatus spiritu 15 
inferior, habens iilas utique lineas dei, qua inmortalis, [anima] 
qua libera et sui arbitrii, qua praescia plerumque, qua ratio- 
nalis, capax intellectus et scientiae, tamen et in his imago 
et non usque ad ipsam uim diuinitatis; sic nee usque ad 
integritatem a delicto, quia hoc soli deo cedit, id est ueritati. 20 
et hoc solum imagini non licet, sicut enim imago, cum omnes 
lineas exprimat ueritatis, ui tamen ipsa caret, non habens 
moturn, ita et anima, imago spiritus, solam uim eius expri- 
ii) ere non ualuit, id est non delinquendi felicitatem. ceterum 
non esset anima, sed spiritus, nee homo qui animam sortitus 25 
est. sed deus. et alias autem non omne ; quod dei erit, deus 
habebitur, ut expostules deum et adflatum, id est uacuum a 
delicto, quia dei sit adflatus. nee tu enim, si in tibiam flaueris, 

2 spiritum R, spirituum MF 4 spiritu Pam: spiritum MR 5 ut 
aurulam eius, et si de spiritu accidit scripsi: etsi de spiritu accidit ut 
aurulam eius MR 6 uento aura om. F 1 aura seclusi 9 flatus JJT, 
afflatus R 12 compariare Ciacconius (sed imaginem dei intellege ho- 
minem) 13 id est deus deleri unit Eng ideo et imago, id est adflatus, 
<(id est homo)> scripsi: ideo et adflatus id est imago MR 14 debuerit 
om. M 16 anima seclusi 22 ueritati sui M 24 felicitatem MR, 
facultatem Pam 25 nee homo sed deus om. F 



VII. Aduersus Marcionein lib. II 9. 347 

hominem tibiam feceris, quamquam de anima tua flaueris. 
sicut et deus de spiritu suo. denique cum manifesto scriptura 
dicat flasse deum in faciem hominis et factum hominem in 
animam uiuam, non in spiritum uiuificatorem, separauit earn 

5 a condicione factoris. opus enim aliud sit necesse est ab 
artifice, id est inferius artifice, nee urceus enim factus a figulo 
ipse erit figulus; ita nee adflatus factus a spiritu ideo erit 
spiritus. ipsum quod anima uocitatus est flatus, uide, ne etiam 
de adflatus condicione transient in aliquam diminutiorem quali- 

10 tatem. ergo, inquis, dedisti animae infirmitatem supra nega- 
tam. plane, cum illam exigis deo parem, id est delicti inrnu- 
nem, dico infirmam; cum uero ad angelum prouocatur, fortiorem 
defendam necesse est dominum uniuersitatis, cui iam angeli 
administrant, qui etiam angelos iudicaturus est, si in dei lege 

is constiterit, quod in primordio noluit. hoc ipsum ergo potuit 
adflatus dei admittere; potuit, sed non debuit. potuisse enim 
habuit per substantiae exilitatem, qua adflatus, non spiritus. 
non debuisse autem per arbitrii potestatem. qua liber, non 
seruus, adsistente amplius demonstratione non delinquendi sub 

20 comminatione moriendi. qua substrueretur substantiae exilitas 
et regeretur sententiae libertas. itaque non per illud iaiii 
uideri potest anima deliquisse, quod illi cum deo adfine est. 
id est per adflatum, sed per illud, quod substantiae accessit. 
id est per liberum arbitrium, a deo quidem rationaliter adtri- 

25 butum, ab homine uero qua uoluit agitatum. quod si ita se 
habet, omnis iam dei dispositio de mali exprobratione purgatur. 
libertas enim arbitrii non ei culpam suam respuet. a quo data 
est, sed a quo non ut debuit administrata est. quod denique 
malum describes creatori? si delictum hominis, non erit dei quod 

so est hominis, nee idem habendus est delicti auctor qui inuenitur 
interdictor, immo et condemnator. si mors malum, nee mors 

3] cf. Gen. 2, 7. 13] cf. Hebr. 1, 14. 14] cf. I Cor. 6, 3. 

8 ne etiam M, etiam ne E 9 diminutiorem MF, deminutiorem E 
uulgo 26 habet Leopoldus: habent ME 29 describes R, discribes M 
31 condemnator, si mortem, |malum] fort. 



348 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

comminatori suo, sed contemptorifacietinuidiam, ut auctori. con- 
temnendo enim earn fecit, nonutique futuram,si non contempsisset. 
10. Sed et si [non] ab homine in diabolum transcripseris mali 
elogium, ut in instinctorem delicti, uti sic quoque in crea- 
torera dirigas culpam ut in auctorem. diaboli, qui facit, & 
(inquit,) angelos spirit us ergo quod factus a deo est. id 
est angelus, id erit eius qui fecit, quod autem factus a deo non 
est, id est diabolus. id est delator, superest ut ipse sese 
fecerit, deferendo de deo, et quidem falsum, primo, quod deus 
illos ex omni ligno edere uetuisset. dehinc, quasi morituri non 10 
essent, si edissent, tertio, quasi deus illis inuidisset diuini- 
tatem. unde igitur malitia mendacii et fallatiae in homines et 
infamiae in deum? a deo utique non, qui et (hunc) angelum ex 
forma operum bonorum instituit txonum. denique sapientissimus 
omnium editur ante quam diabolus; nisi malum est sapientia. 15 
et si euoluas Ezechielis prophetiam, facile animaduertes tarn 
institutione bonum angelum ilium quam sponte corruptum. 
in persona enim principis Sor ad diabolum pronuntiatur: et 
factus est sermo domini ad medicens: filihominis, 
s u in e planctum super principem Sor et dices: haec 2 o 
dicit dominus: tu es resignaculum similitudi- 
nis, qui scilicet integritatem imaginis et similitudinis resi- 
gnaueris. corona decoris hoc ut eminentissimo 

angelorum., ut archangelo. ut sapientissirno omnium ; in 
deliciis paradisi del tui natus es: -- illic enim, ubi 25 
deus in secunda animalium figurae formatione angelos fecerat, 
lapidem optimum indutus es, sardium, topaziurn, 
smaragdum, carbunculum, sapphirum. i as pin, lyn- 
curium, achaten, amethystum, chrysolithum, beryl- 

5J Ps. 103, 4. 18] Ez. 28, 1116. 

1 contemtori M 2 contemsissetM 3 et sijR 3 , et si non .MS 1 , etsi nunclun 
5 parenthesin indicaui facit M F, fecit R 6 inquit addidi 9 de om. F 
12 mendacii om. F 13 hunc addidi 14 denique = nam 18 persona* M, 
personam jR 23 <(plenus sapientiae) corona Pam 27 es Pam: est 
MR thopazium M 28 smaracdum M lyncurium Rig: lycirium 
M, ligurium R 29 chrysolitum M 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 910. 349 

lum, onychinum, et auro replesti horrea tua et 
thesaurostuos. ex qua die conditus es, cum Cherub 
imposui te in monte sancto dei, fuisti in medio 
lapidum igneorum. fuisti inuituperabilis in die- 

5 bus tuis, ex qua die conditus es, donee inuentae 
sunt laesurae tuae: de multitudine negotiationis 
tuae promas tuas replesti et deliquisti, et cetera, 
quae ad suggillationem angeli, non ad illius principis proprie 
pertinere manifestum est eo, quod nemo hominum in paradise 

10 dei natus sit, ne ipse quidem Adam, translatus potius illuc, 
nee cum Cherub impositus in monte sancto dei. id est in 
sublimitate caelesti, de qua satanan dominus quoque decidisse 
testatur, nee inter lapides igneos demoratus, inter gemmantes 
siderum ardentium radios, unde etiam quasi fulgur deiectus 

15 est satanas. sed ipse auctor delicti in persona peccatoris 
uiri denotabatur, retro quidem inuituperabilis a, die conditionis 
suae, a deo in bonum conditus ut a bono conditore inuitu- 
perab ilium conditionum et excultus omni gloria angelica et 
apud deum constitutus, qua bonus apud bonum, postea uero 

20 a semetipso translatus in malum. ex quo enim. inquit, 
appar ue runt laesurae tuae, illi eas reputans, quibus 
scilicet laesit hominem electum a dei obsequio. et deliquit 
ex illo, ex quo delictum seminauit, atque ita exinde negotia- 
tionis, id est malitiae suae, multitudinem exercuit, delictorum 

25 scilicet censum. non minus et ipse liberi arbitrii institutus, 
ut spiritus. nihil enim deus proximum sibi non libertate eius- 
modi ordinasset. quern tamen et praedarnnando testatus est 
ab institutionis forma libidine propria conceptae ultro malitiae 

14] cf. Luc. 10, 18. 20] Ez. 28, 15. 23] cf. Ez. 28, 16. 

1 onychium Gel 2 Cherub imposui Oehlerus: cherubin posui MR 
(defendit Eny, Cherubin a Tertulliano pro singulars acceptum putans) 
4 igneorum, fuisti uulgo 11 cherub impositus Oehlerus: cherubin positus 
ME (cf. supra ad I. 2} 12 satanan MR 1 , satanam R 3 uv-lgo 22 elec 
tum (= elicitum) MR, eiectum Ciacconius et <ipse autem> deliquit 
fort. deliquit ex illo M, ex illo deliquit R 25 scilicet censum Oehlerus: 
scilicet et censuum MR 27 et praedamnando MR, non praedamnando F 



850 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

exorbitasse, et commeatura operationibus eius admetiendo ratio- 
nem bonitatis suae egit, eodem consilio differens extinctionem 
diaboli quohominisrestitutionem. certamini enim dedit spatiura, 
ut et homo eadem arbitrii libertate elideret inimicum, qua 
succiderat illi. probans suam, non del culpam. et ita salute m 
digne per uictoriam recuperaret. et diabolus amarius puniretur 
ab eo, quern eliserat ante, deuictus, et deus tanto magis bonus 
itiueniretur, sustinens hominem gloriosiorem in paradisum ad 
licentiam decerpendae arboris uitae iam de uita regressurum. 

11. . Igitur usque ad delictum hominis deus a primordio 10 
tantuni bonus, exinde index et seuerus et, quod Marcionitae 
uolunt, saeuus: statim mulier in doloribus parere et uiro ser- 
uire damnatur, sed quae ante sine ulla contristatione per bene- 
dictionem incrementum generis audierat, crescite, tantum, 
et multiplicamini - - sed quae in adiutorium masculo, is 
non in seruitium fuerat destinata; statim et terra maledicitur, 
sed ante benedicta; statim tribuli et spinae, sed ante foenum et 
herbae et arborum fructuosa; statim sudor et labor panis. 
sed ante ex omni ligno uictus inmunis et alimenta secura. 
exinde homo ad terrain, sed ante de terra; exinde ad mortem, 20 
sed ante ad uitam; exinde in scorteis uestibus, sed ante sine 
scrupulo nudus. ita prior bonitas dei secundum naturam. 
seueritas posterior secundum causam. ilia ingenita, haec acci- 
dens; ilia propria, haec accommodata; ilia edita, haec adhibita. 
nee natura enim inoperatam debuit continuisse bonitatem nee 25 
causa dissimulatam euasisse seueritatem. alteram sibi, alteram 
rei deus praestitit. incipe mine etiam iudicis statum ut ad- 
h nem mali arguere, qui idcirco alium deum somniasti, solurn- 
modo bonurn, quia non potes iudicern; quamquam et ilium 
aut iudicem ostendimus. aut si non iudicem, certe peruersum so 

12J cf. Gen. 3, 16. 14] Gen. 1, 22. 16J cf. Gen. 3, 17. 18] cf: 
Gen. 3, 19. 20] cf. ib. 21] cf. Gen. 3, 21. 

1 ex operationibus F 5 succiderat J/jR 3 , succederet JK 1 , succederat If 
8 sustinens = expectans 18 arborum fructuosa = arlores fructuosae (En<f) 
20 exinde terra om. M 23 seueritas posterior W, seuerior posteritas 
30 aut scrtpsi (Idco priore): ut MR ostendimus. aut uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 1012. 351 

ac uanum disciplinae non uindicandae, id est non iudicandae, 
eonstitutorem. non reprobas autem deum iudicem qui non 
iudicem deum probas : ipsam sine dubio iustitiam accusare 
debebis, quae iudicem praestat, aut f da earn in species 
5 malitiae deputare, id est iniustitiam in titulos bonitatis ad- 
scribere. tune enim iustitia malum, si iniustitia bonum. 
porro cum cogeris iniustitiam de pessimis pronuntiare, eodem 
iugo urgeris iustitiam de optimis censere. nihil enim aemulum 
mali non bonum, sicut et boni aemulum nihil non malum. 

10 igitur quanto malum iniustitia, tanto bonum iustitia. nee 
species solumrnodo, sed tutela reputanda bonitatis, quia bonitas, 
| nisi iustitia regatur, ut iusta sit. | non erit bonitas. | si iniusta C 
sit|. nihil enim bonum quod iniustum, bonum autem omne 
quod iustum. 

15 12. Ita si societas et conspiratio bonitatis atque iustitiae 
separationem earum non potest capere, quo ore constitues 
diuersitatem duorum deorum in separatione, seorsum deputans 
deum bonum et seorsum deum iustum? illic consistit bonum 
ubi et iustum. a primordio denique creator tarn bonus quam 

20 et iustus. pariter utrumque processit. bonitas eius operata 
est mundum, iustitia modulata est, quae e.tiam, durn mundum 
iudicauit ex bonis faciendum, [quia] cum bonitatis consilio 
iudicauit. iustitiae opus est, quod inter lucern et tenebras 
separatio pronuntiata est, inter diem et noctem, inter caelum 

25 et terrain, inter aquam superiorem et inferiorem, inter maris 
coetum et aridae molem, inter luminaria maiora et minora, 

23] cf. Gen. 1, 4. 25] cf. Gen. 1, 7. 26] cf. Gen. 1, 16. 

2 intellege: damit aber, daft du einen nicht richtenden Gott billigst, 
schaffst du den richtenden nicht aits dem Wege (Engi 4 aut da earn 
M, aut det earn J2 1 , aut et earn R 3 , aut eandem Eng: sed displicet 
omnino illud aut, quia re diuersum non Sit in species malitiae deputare 
ab eo quod antecedit: accusare. nescio igitur, an rescribendum sit: quae 
iudicem praestat. aude earn in species malitiae deputare. 16 separa 
tionem M y separatione R eoruni M (earum in ing. am. 1} non 
potest capere, quo Lat: non potest (potes* M) carere. quo MR, non 
potes cauere. quo Oehlerus 21 dum3/j?, turn Gel 22 quia seclusi 



352 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

diurna atque nocturna, inter marem et feminam. [et] inter arborein 
agnitionis [mortis] et uitae, inter orbem et paradisum, inter 
aquigena et terrigena animalia. omnia ut bonitas concepit, ita 
iustitia distinxit. totum hoc iudicato dispositum et ordinatum 
est. omnis situs habitus effectus motus status ortus occasus 5 
singulorum elementorum iudicia sunt creatoris, ne putes eum 
exinde iudicem definiendum, quo raalum coepit, atque ita 
iustitiam de causa mali offusces. his enim modis ostendimus 
earn cum auctriee omnium bonitate prodisse. ut et ipsam 
ingenitam deo et naturalem nee obuenticiam deputandam, quae 10 
in domino inuenta sit arbitratrix operum eius. 

13. At enim ut malum postea erupit atque inde iam coepit 
bonitas dei cum aduersario agere, aliud quoque negotium eadem 
ilia iustitia dei nacta est, iam secundurn aduersationem diri- 
gendae bonitatis, ut. seposita libertate eius, qua et ultro deus 15 
bonus, pro mentis cuiusque pensetur, dignis offeratur, indignis 
denegetur, ingratis auferatur, proinde omnibus aemulis uindi- 
cetur. ita omne hoc iustitiae opus procuratio bonitatis est: 
quod iudicando damnat, quod damnando punit, quod, ut dicitis. 
saeuit, utique bono, non malo proficit. denique timor iudicii 20 
ad bonum, non ad malum confert. non enim sufficiebat bonum 
per semetipsum commendari. iam sub aduersario laborans. 
nam et si commendabile per semetipsum, non tamen et cori- 
semabile. quia expugnabile iam per aduersarium. nisi uis 
aliqua praeesset timendi. quae bonum etiam nolentes adpetere 25 
et custodire compelleret. ceterum tot inlecebris mali expu- 
gnantibus bonum quis illud appeteret, quod impune contemneret? 
quis custodiret quod sine periculo amitteret? legis mali uiam 
latam et multo frequentiorem: nonne omnes ilia laberentur, 

2] cf. Gen. 2, 9. 28] cf. Matth. 7, 13. 

1 feminam Gel: feminam et J/7j* 2 mortis seclusi 6 elementorum 
in MR post habitus traditum hue transtuli (cf. 307 , 10} creatoris 
ne uulgo ne M, nee E 10 nee _R, ne M 14 aduersationem Eng 
(cf. I 154, 9): aduersionem Mlt, auersionern Seal 15 seposita M ?> , se 
possit a MR 1 19 damnat M (in ras.) 28 quis amitteret om. F 

T 

29 frequentio*em M (r add. m. 1) ilia laberentur M, illaberentur H 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 1214. 358 

si nihil in ilia timeretur? horremus terribiles minas creatoris, 
et uix a malo auellimur. quid, si nihil minaretur? hanc 
iustitiam malum dices, quae malo non fauet? hanc bonum 
negabis, quae bono prospicit? qualem oportet deum iielles? 
5 qualem malis expediret? sub quo delicta gauderent? cui dia- 
bolus inluderet? ilium bonum iudicares deum, qui hominem 
posset magis malum facere securitate delicti? quis boni auctor, 
nisi qui et exactor? proinde quis mali extraneus, nisi qui et 
inimicus? quis inimicus, nisi qui et expugnator? quis expugna- 

10 tor, nisi qui et punitor? sic totus deus bonus est, dum pro 
bono omnia est. sic denique omnipotens, quia et iuuandi et 
laedendi potens. minus est tantummodo prodesse, quia non 
aliud quid possit quam prodesse. de eiusmodi qua fiducia 
bonum sperem, si hoc solum potest? quomodo innocentiae 

is mercedem sector, si non et nocentiae spectem? diffidam necesse 
est, ne nee alteram partem remuneret qui utramque non ualuit. 
usque adeo iustitia etiam plenitudo est diuinitatis ipsius, ex- 
hibens deum perfectum, etpatrem et dominum, patrem dementia 
dominum disciplina, patrem potestate blanda dominum seuera, 

20 patrem diligendum pie dominum timendum necessarie, diligen- 
dum, quia malit misericordiam quam sacrificium, et timendum, 
quia nolit peccatum, diligendum, quia malit paenitentiam pecca- 1 
toris quam mortem, et timendum, quia nolit peccatores sui 
iam non paenitentes. ideo lex utrumque definit: diliges 

26 deum et: timebis deum. aliud obsecutori proposuit, 
aliud exorbitatori. 

14. Ad omnia tibi occurrit deus idem: percutiens sed et 
sanans, mortificans sed et uiuificans. humilians sed et subli- 

21] cf. Os. 6, 6; Prou. 21, 3. 22] cf. Ez. 33, 11. 24] Matth. 
22, 37- Marc. 12, 30; Luc. 10, 27. 25] Leu. 19, 14. 32. 

3 dicas F 4 prospicit .R 3 , non prospicit MR 1 oporteret Eng 
5 malis scripsi (cf. 557, 26}: males M, malles E (Eng), malle Oehle- 
rus expediret. sub uulgo 9 quis expugnator om. F 12 quia non M 
(in ras.) 13 quam jR 3 , cum MR 1 15 spectem jR 3 , speciem MGR 1 
16 remuneret M, remuneretur R uulgo 19 dominum (alt. loco] R, deum 
M 25 obsecutori (ori ex uri a m. 1) M 

XXXXVII. Tert. III. 23 



354 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

mans, condens mala sed et pacem faciens, ut etiam et hie 
respondeam haereticis. ecce , enim inquiunt, ipse se conditorem 
profitetur malorum dicens: ego sum qui con do mala*, 
amplexi enim uocabuli communionem duas malorum species 
in ambiguitate turbantem, quia mala dicuntur et delicta et 5 
supplicia, passim uolunt eum conditorem intellegi malorum, 
ut et malitiae auctor renuntietur. nos autem adhibita distinc- 
tione utriusque formae, separatis malis delicti et malis supplicii, 
malis culpae et malis poenae, suum cuique parti definimus 
auctorem. malorum quidem peccati et culpae diabolum, malo- 10 
rum uero supplicii et poenae deum creatorem, ut ilia pars 
malitiae deputetur ista iustitiae, mala condentis iudicii aduersus 
mala delicti, de his ergo creator profitetur malis quae con- 
gruunt iudici. quae quidem illis mala sunt, quibus rependuntur, 
ceterum suo nomine bona, qua iusta et bonorum defensoria 15 
et delictorum inimica atque in hoc ordine deo digna. aut 
proba ea iniusta, ut probes malitiae deputanda, id est iniu- 
stitiae mala, quia si iustitiae erunt, iam mala non erunt, sed 
bona, malis tantummodo mala, quibus etiam directo bona pro 
malis damnantur. constitue igitur iniuste hominem diuinae 20 
legis uoluntarium contemptorem id retulisse, quod noluit caru- 
isse, iniuste malitiam aeui illius imbribus, dehinc et ignibus 
caesam, iniuste Aegyptum foedissimarn, superstitiosam, amplius 
hospitis populi conflictatricem, decemplici castigatione per- 
cussam. indurat cor Pharaonis, sed meruerat in exitium sub- 25 
ministrari qui iam negauerat deum, qui iam legates eius totiens 
superbus excusserat, qui iam populo laborem operis adiecerat; 
postremo, qua Aegyptius, olim deo reus fuerat gentilis ido- 
3] Es. 45, 7. 25] cf. Exod. 4, 21. 10, 20. 26] cf. Exod. 5, 14. 
27] cf. Exod. 5, 514. 

1 et hie MR = auch in diesem Punkte (Eng); sed cum etiam et 
nusquam alibi inuenmtur, nescio an ad haec, rescribendum sit et hinc 
Rig 2 enim om. F 1 ut et M, ut R, et F 8 delicti . . . supplicii R*, 
delictis . . . suppliciis MR 1 12 condentis M M l , condenti R* iudicii editio 
Migniana (van der Vliet}: iudicia,JO 13 delicti MR 1 , delicta R 3 
20 dair.nant M 21 contemtorem M cfuod M, quo R noluit 
uoluit Wuulgo 25 sed JR 3 , et MR* indurarat mauuU Eng 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 1415. 355 

latriae, ibim et corcodrillum citius colens quam deum uiuum. 
impendit et ipsum populum, sed ingratum. inraisit et pueris 
ursos, sed inreuerentibus in prophetam. uindicanda erat pro- 
cacitas aetatis uerecundiam debentis. 

5 15. lustitiam ergo primo iudicis dispice; cuius si ratio con- 
stiterit, tune et seueritas et per quae seueritas decurrit rationi 
et iustitiae reputabuntur. ac ne pluribus inmoremur, adserite 
causas [ceteras] quoque, ut sententias condemnetis, excusate 
delicta, ut iudicia reprobetis. nolite reprehendere iudicern, sed 

10 reuincite malurn iudicem. nam et si patrum delicta de filiis 
exigebat, duritia populi talia remedia compulerat, ut uel 
posteritatibus suis prospicientes legi diuinae oboedirent. quis 
enim non magis filiorum salutem quam suam curet? sed et 
si benedictio patrum semini quoque eorum destinabatur, sine 

15 ullo adhuc merito eius, cur non et reatus patrum in filios 
quoque redundaret, [sicut gratia, ita et offensa] ut per totum 
genus et gratia decurreret et oifensa? saluo eo, quod postea 
decerni habebat: non dicturos acidam uuam patres mandu- 
casse et filiorum dentes obstipuisse, id est non sumpturum 

20 patrem delictum filii nee filium delictum patris, sed unum- 
quemque delicti sui reum futurum, ut post duritiam populi 
duritia legis edomita iustitia iam non genus, sed personas iudica- 
ret. quamquam si euangelium ueritatis accipias,adquospertineat 
sententia reddentis in filios patrum delicta cognosces, ad illos 

25 scilicet, qui hanc ultro sibi sententiam fuerant inrogaturi: san- 

guis illius super capita nostra et filiorum nostro- 

rum. hoc itaque homini prouidentia dei censuit, quod iam audierat. 

2] cf. Exod. 32, 35. cf. IIII Reg. 2, 2324 18] cf. Hier. 38, 29. 

25] Matth. 27, 25. 

1 ibim R, ibiMF corcodrillum M, corcodillum F, crocodilum R uulgo 
2 inpedit M 3 uerba uindicanda debentis, quae in libris mss. in cap. 16 
p. 356, 5 post debitum est iustitiae inueniuntur, hue transtulit van der 
Vliet 5 dispice MR 3 , despice R l 8 ceteras seclusi 10 et si M, et It 
ex filiis Gel 16 uerba sicut offensa nexum uerborum turbant: alttrius 
editionis sunt correctio sic intellegenda: ut per totum genus sicut gratia 
ita et offensa decurreret. 19 obstipuisse MF, obstupuisse R uulgo sum- 
turum M 20 fili M 27 hoc MK\ hac R l homini Eng: omnia MR 

23* 



356 Quinti Septirai Florentis Tertullian 

16. Bona igitur et seueritas quia iusta, si bonus iudex, id 
est iustus. item cetera bona, per quae opus bonum currit 
bonae seueritatis, siue ira siue aemulatio siue saeuitia. debita 
enim omnia haec sunt seueritatis, sicut seueritas debitum est 
iustitiae. atque ita non poterunt iudici exprobrari quae iudici 5 
accidunt, carentia et ipsa culpa sicut et iudex. quid enim, 
si medicum quidem dicas esse debere, ferramenta uero eius 
accuses quod secent et inurant et amputent et constrictent. 
quando sine instrumento artis medicus esse non possit? sed 
accusa male secantem, importune amputantem, temere inu- 10 
rentem, atque ita ferramenta quoque eius ut mala ministeria 
reprehende. proinde est enim, cum deum quidem iudi.cem 
admittis, eos uero motus et sensus, per quos iudicat. destruis. 
deum nos a prophetis et a Christo, non a philosophis nee ab 
Epicure erudimur. qui credimus deum etiam in terris egisse is 
et humani habitus humilitatein suscepisse ex causa humanae 
salutis, longe sumus a sententia eorum, qui nolunt deum 
curare quicquam. inde uenit ad haereticos quoque definitio 
eiusmodi: si deus irascitur et aemulatur et extollitur et 
exacerbatur, ergo et corrumpetur, ergo et morietur. bene 20 
autem, quod Christianorum est etiam mortuum deum credere 
et tamen uiuentem in aeua aeuorum. stultissimi, qui de 
humanis diuina praeiudicant, ut, quoniam in homine corruptoriae 
condicionis habentur huiusmodi passiones, idcirco et in deo 
eiusdem status existimentur. discerne substantias et suos eis 25 
distribue sensus, tarn diijersos quam substantiae exigunt, licet 
uocabulis communicare uideantur, nam et dexteram et oculos 
et pedes dei legimus. nee ideo tamen humanis comparabuntur. 
quia de appellatione sociantur quanta erit diuersitas diuini 
corporis et humani sub eisdem nominibus membrorum, tanta so 



4 seueritatis lun: seueritati ME 5 iustitia. euindicanda erat proca- 
citas aetatis uerecundiam debentis MIR (cf. quae annotaui 355, 3) 6 acci 
dunt F, accedunt MR sicut et MF, sicut It 8 secent et inurant JR 3 , 
secent tensuram MF, secent tonsuram J? 1 22 aeua scripsi: aeuo MR 
23 praedicant Gel quoniam M2? 3 , quomodo /i 1 27 parenthesin indicaui 



VII. Aduersus Marcioneni lib. II 16. 357 

erit et animi diuini et humani differentia sub eisdern licet 
uocabulis sensuum, quos tarn corruptorios efficit in liomine 
corruptibilitas substantiae humanae quam incorruptorios in deo 
efficit incorruptibilitas substantiae diuinae. certe deum confiteris 
5 creatorem. certe, inquis. quomodo ergo in deo humaimm 
aliquid existimas, et non diuinum omne? quern deum non 
negas confiteris non humanum, siquidem deum confitendo 
praeiudicasti utique ilium ab omni humanarum condicionum 
qualitate diuersum. porro cum pariter agnoscas horninem.a 

10 deo iriflatum in animam uiuam, non deum ab homhie. satis 
peruersum est, ut in deo potius humana constituas quam in 
homine diuina. et hominis imaginem deo induas potius quam 
dei homiui. et haec ergo imago censenda est dei in homine, 
quod eosdem motus et sensus habeat animus humanus quos 

is et deus, licet non tales, quales deus; pro substantial enim et 
status eorum et exitus distant, denique contraries eorum sensus. 
lenitatem dico patientiam misericordiam ipsamque matricem 
earum bonitatem, cur diuina praesumitis ? nee tamen perfecte 
ea obtinemus, quia solus deus perfectus. ita et illas. species, 

20 irae dico et exasperationis, non tarn feliciter patimur, quia 
solus deus de incorruptibilitatis proprietate felix. irascetur 
enim, sed non *, exacerbabitur, sed non periclitabitur, mouebitur, 
sed non euertetur. omnia necesse est adhibeat propter omnia, 
tot sensus quot et causas: et iram propter scelestos et bilem 

25 propter ingratos et aemulationein propter superbos et quicquid 
non expedit malis. sic et misericordiam propter errantes et patien 
tiam propter fnon respicientes et praestantiam propter merentes 

1 diuini _K 3 , diuinitas MR 1 licet uo- in ras. M 12 imaginem MF, 
imagine Ruulgo deo scripsi: deum MR induas F, inbuas MR 

13 homini MF, hominem Ruulgo 14 animus humanus J/, humanus 
animus Ruulgo 20 irae dico R 3 , praedico MR 1 22 lacunam signaui: 
conturbabitur sine exturbabitur (Eng) uel tale aliquid inter cidit 24 quot 
et causae <(sunt> fort, bilem MR*, exacerbabilem R*G 27 non respi 
cientes MR, non resipiscentes Pam; ego non delendum putauerim et 
uerbum respiciendi interpretandum secundum Luc. 9, 62 praestantia 
= icpooTaoia Fursorge, Schutz ut uidetur; cf. praesto esse alicui 



358 Q.uinti Septimi Florentis Tertnlliani 

et quicquid bonis opus est. quae omnia patitur suo more, quo eum 
pati condecet, propter quern homo eadem patitur, aeque suo more. 
17. Haec ita dispecta totum ordinera del iudicis operarium 
et, ut dignius dixerim, proteetorem catholicae et summae illius 
bonitatis ostendunt, quam (ut) semotam a iudiciariis sensibus 5 
et in suo statu puram nolunt Marcionitae in eodem deo agno- 
scere, pluente super bonos et malos et solem suurn oriri faciente 
super iustos et iniustos, quod alius deus omnino nori praestat. 
nam etsi hoc quoque testimonium Christ! in creatorem Marcion 
de euangelio eradere ausus est, sea ipse mundus inscriptus est 10 
et omni a consoientia legitur. et erit haec ipsa patientia 
creatoris in iudicium Marcionis, ilia patientia, quae expectat 
paenitentiam potius peccatoris quam mortem et mauult miseri- 
cordiam quam sacrificium, auertens destinatum iam exitium 
Niniuitis et largiens spatium uitae Ezechiae lacrimis et resti- 15 
tuens statum regni Babylonis tyranno paenitentia functo: illam 
dico misericordiam, quae et filium Saulis moriturum ex deuo- 
tione populo concessit et Dauid delicta in domum Uriae 
confessum uenia liberauit et ipsum Israhel totiens restituit 
quotiens iudicauit, totiens refouit quotieus et increpuit. non 20 
solum igitur iudicem aspiciens conuertere et ad optimi exempla: 
notans cum ulciscitur considera cum indulget; repende austeri- 
tati lenitatem. cum utrumque conueneris in creatore, inuenies 
in eo et illud, propter quod alterum deum credis. ueni denique 
ad inspectationem doctrinarum disciplinarum praeceptorum 25 
consiliorumque eius. dices forsitan haec etiam humanis legibus 
determinari. seel ante Lycurgos et Solonas omn.es Moyses et 
deus. nulla posteritas non a primordiis accipit. tamen non 

7] cf. Matth. 5, 45. 12] cf. Exod. 33, 11. 13] cf. Os. 6, 6; Prou. 
21, 3. 14] cf. Ion. 3, NX 15] cf. 1III Reg. 20, 3-5. 16] cf. Dan. 
4, 33. cf. I Reg. 14, 39. 17] cf. 1 Reg. 14, 45. 18] cf. II Eeg. 12, 18. 
3 ita 12, itaque M 5 ut addidi 1 pluente scripsi: pluentemM E faciente 
scfipsi: facientem ME 10 <eo> inscriptus fort. 1 1 erit haec (sc. bonitas) 
et ipsa/ori. 14 destinatum iam M, iam destinatum Euulgo 16 babyl- 
lonis M 18 populo E 3 , populi ME 1 20 refouit (re s. u. a m. 1} M 
21 optumi M 22 nota Gel 24 quod Urs: quern ME 27 lygurgos M 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 1618. 359 

a tuo deo didicit creator raeus praescribere : non occides, non 
adulterabis, non furaberis, non faisum testimonium 
dices, alienum non concupisces, honor a pat r em et 
mat r em, etdiliges proximum tuum uttemetipsum. ad 
o haec innocentiae et pudicitiae, iustitiae et pietatis principalia 
consulta accedunt etiam humanitatis praescripta, cum septimo quo- 
que anno seriritia libertate soluuntur, cum eodem tempore agro 
parcitur egenis cedendo locum, (cum) boui etiam terenti uincula 
oris remittuntur ad fructum praesentis laboris, quo facilius in pe- 

10 cudibus praemeditatahumanitas in hominum refrigeriaerudiretur. 

18. Sed quae potius legis bona defendam quam quae haeresis 

concu(tere coucu)piit? ut talionis definitionem, oculum pro oculo 

dentem pro dente et liuorem pro liuore repetentis. non enim 

iniuriae mutuo exercendae licentiam sapit, sed in totum cohi- 

15 bendae uiolentiae prospicit, ut, quia durissimo et infideli in 
deum populo longum uel etiam incredibile uideretur a deo 
expectare defensam, edicendam postea per prophetam: mi hi 
defensam, et ego defendam, die it do minus, interim 
commissio iniuriae metu uicis statim occursurae repastinaretur 

20 et licentia retributionis prohibitio esset prouocationis, ut sic 
improbitas a se tuta cessaret, dum secunda permissa prima 
terretur et prima deterrita nee secunda committitur, qua et 
alias facilior timor talionis per eiusdem saporem passionis. 
nihil amarius quam id ipsum pati, quod feceris aliis. et si 

25 lex aliquid cibis detrahit et inmuuda pronuntiat animalia, quae 
aliquando benedicta sunt, consilium exercendae continentiae 
intellege et frenos impositos illi gulae agnosce. quae, cum 
panem ederet angelorum, cucumeres et pepones Aegyptiorum 

1] Exod. 20, 1216. 4] Leu. 19, 18. 7] cf. Leu. 25, 4. 8] cf. 
Deut. 25, 4. 12] cf. Exod. 21, 24. 13] cf. Exod. 21, 25. 17] Rom. 
12, 19. Deut. 32, 35. cf. Hebr. 10, 30. 

1 praescribere R, proscribere MF 4 temetipsum AT, te ipsum R 5 in 
nocentiae respicit ad: non occides et pudicitiae scripsi: pudicitiae et MR 
8 cum addidi 11 bona praedicatiuum intellege 12 concu<tere concu>piit 

u 

scripsi: concupiit MR 14 motuo M(corr. m. 1) 21 a se tuta scripsi: astuta 
MGR z ti aestuata R, extincta Oelilerus 23 eiusdem scripsi: eundem MR 



360 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

desiderabat. agnosce simul et comitibus gulae, libidini scilicet 
atque luxuriae, prospectum, quae fere uentris castigatione 
frigescunt; - - manducauerat enim populus et biberat et sur- 
rexerat ludere -- proinde, ut et pecuniae ardor restingeretur ex 
parte, qua de uictus necessitate causatur, pretiosorum ciborum 5 
ambitio detracta est; postremo, ut facilius homo ad ieiuriandum 
deo formaretur, paucis et non gloriosis escis adsuefactus est, 
nihil de lautioribus esuriturus. reprehendendus sane creator, 
quod cibos potius populo suo abstulit quam ingratioribus 
Marcionitis. sacrificiorum quoque onera et operationum et 10 
oblationum negotiosas scrupulositates nemo reprehendat, quasi 
deus talia sibi proprie desiderauerit, qui tarn manifesto ex- 
clamat: quo m ihimultitu dine m sac rificiorumuestro- 
rum? et: quis exquisiuit ista de manibus uestris? 
sed illam dei industriam sentiat, qua populum pronum in ^ 
idolatriam et transgressionem eiusmodi officiis religion! suae 
uoluit adstringere, quibus superstitio saeculi agebatur, ut ab 
ea auocaret illos, sibi iubens fieri, quasi desiderariti, ne simu- 
lacris faciendo delinqueret. 

19. Sed et in ipsis commerciis uitae et conuersationis 20 
humanae domi ac foris adusque curarn uasculorum omnifariarn 
distinxit, ut istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique 
nee ullo momento uacarent a dei respectu. quid enim faceret 
beatum hominem quam: in lege do mini uolnntas eius 
et in lege domini meditabitur die ac nocte? quam 25 
legem non duritia promulgauit auctoris, sed ratio summae 
benignitatis, populi potius duritiam edomantis et rudem obse- 
quio fidem operosis officiis dedolantis. ut nihil de arcanis 
adtingam significantiis legis, spiritalis scilicet et propheticae 

3] cf, Exod. 32, 6. 13] Es. 1, 11. 12. 24] Ps: 1, 2. 
1 libidini M (in ras.) 3 parenthesin indicauit Eng 4 restingeretur 
M, restringeretur R 1 est scripsi: etMR, ut van der Vliet 19 faciendo 
scripsi: faciendis MR 21 omni^a omni)>fariam fort. 23 nee (= ne 
quidem) scripsi: ne MR ullo momento Rig: ulli momento MR 3 , ulli 
momenta JR 1 24 quam in lege uulgo eius? et uulgo 25 nocte. 
quam uulgo 29 significantiis JR 3 , significantis MR 1 



VII. Acluersus Marcionem lib. II 1819. 361 

et in omnibus paene arguments figuratae. sufficit enim in 
praesenti, si simpliciter hominem deo obligabat, ut nemo earn 
reprobare debeat, nisi cui non placet deo deseruire. ad hoc 
beneficium, non onus, legis adiuuandum etiam prophetas eadem 
5 bonitas dei ordinauit, docerites deo digna: auferre riequitias do 
anima, discere benefacere. exquirere iudicium. iudicare pupillo 
et iustificare uiduam. diligere quaestiones, fugere improborum 
contactum, dimittere conflictam integram, dissipare scripturam 
iniustam, infringere panem esurient! et tectum non habentem 
10 inducere in domum tuam, nudum si uideris, contegere et 
domesticos seminis tui non despicere, compescere linguam a 
malo et labia, ne loquantur dolum, declinare a malo et facere 
bonum, quaerere pacem et sectari earn, irasci et non delinquer^, 
id est in ira non perseuerare siue saeuire. non abire in con- 
is cilium impiorum nee stare in uia peccatorum nee in cathedra 
pestilentium sedere. sed ubi? uide quam bonum ei iocun- 
dum habitare fratres in unum. medita.ntes die ac 
nocte in lege domini, quia bonum scilicet fidere in deum 
quam fidere in hominem et sperare in deum quam sperare in 
20 hominem. qualis enim apud deum merces homini? et erit 
tain quam lignum, quodplantatum est iuxta exit us 
aqua rum, quod fructum suum dabit in tempore suo, 
et folium eius non decidet et omnia, quaecumque 
faciet, prosper abuntur illi. innocens autem et purus 
25 corde, qui non accipiet in uanum nomen dei et non iurabit 
ad proximum suum in dolo, iste accipiet benedictionem a 
domino et misericordiam a deo salutificatore suo. oculi 

57] cf. Es. 1, 1618 6] cf. Deut. 10, 18. 711] cf. Es. 58, 
6. 7. 1113] cf. Ps. 33, 14. 15. 13] cf. Ps. 4, 5. 13-15] cf. Ps. 
1, 1. 16] Ps. 132, 1. 18-20] cf. Ps. 117, 8. 9. 20] Ps. 1, 3: 
24] cf. Ps. 23, 4. 5. 27] Ps. 32, 18. 

4 etiam MR*, sed etiam R l 1 uideam M dirigere Harrisius 
8 integram It, in integram 3f, in integrum Eng 9 et R, ut M F 13 quaere 
M 16 <quam> iucundum Pam 18 deum MR, dominum Pam 19 deum 
MR, dominum Pam 24 illi om. M 25 accipiet MR 1 , accepit R 3 
iurabit scripsi: iurauit MR 27 misericordia M salutari suo F 



362 Quinti Septimi Florentis Tertiilliahi 

enim domini super timentes eum, speraiites in 
misericordiam ipsius, ad deliberandas animas 
eorum de morte, utique aeterna, et nutricandos eos 
in fame, utique uitae aeternae. multae enim pressurae 
iustorum, et ex omnibus liber ab it- eos do minus. 5 
honorabilis mors in conspectu domini sanctorum 
eius. dominus custodibit omnia ossa eorum et 
non comminuentur. redimet dominus animas ser- 
uorum suorum. pauca ista de tantis scripturis creatoris 
intulimus, et nihil. puto, iam ad testimonium dei optimi deest, 10 
quod satis et praecepta bonitatis et promissa consignant. 

20. Sed enim sepiae isti, quorum (in) figuram illud quoque 
pisculentum de cibis lex recusauit, ut traductionem sui sentiunt, 
tenebras hinc blasphemiae interuomunt atque ita intentionem 
uniuscuiusque iam proximam dispargunt. iactitando et adseue- 15 
rando ea, quae relucentem bonitatem creatoris infuscent. sed 
et per istas caligines sequemur nequitiam et in lucem extra- 
hemus ingenia tenebrarum, obicientia creatori uel maxime 
fraudem illam et rapinam auri et argenti, mandatam ab illo 
Hebraeis in Aegyptios. age, infelicisshne haeretice. te ipsum 20 
expostulo arbitrum, cognosce in utramque gentem prius, et 
ita de auctore praecepti iudicabis. reposcunt Aegyptii de 

4] Ps. 33, 20. 6] Ps. 115, 6. 7] Ps. 33, 21. 8] Ps. 33, 23. 
13] cf. Leu. 11, 10; Deut. 14, 10. 19] cf. Exod. 3, 22; 11, 2; 12, 35. 36. 
20] cf. Exod. 11, 2. 

5 liberabit E 3 , liberauit MR 1 7 custodibit Eng: custodiuit ME\ 
custodit E 3 et non comminuentur M, et non comminuetur JR 1 , unuin 
ex ipsis non comminuetur R 2 uulgo 8 redimet Pam: redemit MR 
10 deest M, deesse R 12 sepiae MGE*, saepe.R l <in> figuram Eng: 
figura ME illud quoque . . . recusauit: sepias sc7., qui ut non squami- 
geri a lege edi uetantur (Eng) 14 intentionem . . . dispargunt intellege: 
und machen so die Anstrengung jedes einzdnen (Verfolgers), wenn sie 
(ihnen) schon ganz nah ist. zu nichte. dispergere = irritum facere, ad 
nihilum redigere cf. 178, 9. (alibi intentionem dispergere est: die Auf- 
merksamkeit zerstrcuen cf. 209, -6) 15 iactitando MF, iactando E 
18 obicientia _R, obiacentia M, obiacientia F 19 mandatam Rig: 
man data MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 1920. 363 

Hebraeis uasa aurea et argentea. contra Hebraei mutuas 
petitiones instituunt, adlegantes sibi quoque eorundem patrum 
nomine ex eodem scripturae instrumento mercedes restitui 
oportere illius operariae seruitutis pro lateris deductis, pro 
5 ciuitatibus et uillis aedificatis. quid iudicabis. optimi dei 
elector? Hebraeos fraudem agnoscere debere an Aegyptios 
compensationem? nam et aiunt ita actum per legates utrimque. 
Aegyptiorum quidem repetentium uasa, ludaeorum uero repo- 
scentium operas suas. et tamen has iniustitia renuntiauerimt 

10 sibi Aegyptiis: hodie aduerstis Marcionitas amplius adlegant 
Hebraei, negantes compensationi satis esse quantumuis illud 
auri et argenti, (si) sexcentorum milium operae per tot annos 
uel singulis nummis diurnis aestiraentur. quae autem pars 
maior, repetentium uasa an incolentium uillas et urbes? que- 

15 rela ergo maior Aegvptiorum an gratia Hebraeorum? ut solo 
iniuriaruin iudicio Hebraei Aegyptios repercuterent, liberi 
homines in ergastulum subacti, ut solas scapulas suas scribae 
eorum apud subsellia sua ostenderent flagellorum contumeliosa 
atrocitate laceratas: non paucis lancibus et scyphis pauciorum 

20 utique diuitum, sed totis ubique et ipsorum facultatibus et 
popularium omnium conlationibus satisfaciendum Hebraeis 
pronuntiassent. igitur si bona Hebraeorum causa, bona iam et 
causa, id est mandatum, creatoris. qui et Aegyptios grates fecit 
nescientes et suum populum in tempore expeditionis angusto 

25 aliquo solatio tacitae compensations expunxit. plane minus exigi 
iussit. Hebraeis enirn etiam filios Aegyptii restituere debuerant. 

4] cf. Exod. 1, 14. 

4 lateris ( lateribus) M, laternis F, laterinis R uulgo (probat Eng) 
eductis susp. Eng 9 has iniustitia (= iniuria) scripsi: hasi iustitia M, has 
iustitia jR, uasis istis Rig, uasis iustitia Oehlerus, has in iustitio Eng 
10 ibi Oehlerus Aegy pins scripsi: Aegyptii MR; intellego: und docli 
leisteten sie auf diese (Frohnarbeiten) mit Unrecht zum Vorteil der 
Aegyptier Verzicht 11 compensationi R, compensatione M ( eras, 
m. T) 12 si add. R* 17 subacti? ut uulgo 19 laceratas? non uulgo 
20 sed totis ubique scripsi: ubique, sed totis MR 22 pronuntiassent 

s 

scripsi: pronuntiasset MR, pronuntiasses Rig 23 gratoru M (corr. m. 1) 
26 minus = parum, ut uidetur enim etiam MJ? 3 , etiam R l 



364 Quinti Septimi Florentis Tertulliaui 

21. Sic et in ceteris contrarietates praeeeptorum ei exprobras 
ut mobili et instabili, prohibenti sabbatis operari et iubenti 
arcam circumferri per dies octo, id est etiam sabbato. in 
expugnatione ciuitatis lericho. nee sabbati enim inspicis legem. 
opera humana, non diuina prohibentem. siquidem: sex, inquit, * 
diebus o per are et facies omnia opera t u a, septima 
autem die sabbata domino deo t n o ; non facies in 
ea omrie opus, quod? utique tuum. consequens enim est, 
ut ea opera sabbato auferret, quae sex diebus supra indixerat. 
tua scilicet, id est humana et cotidiana. arcam uero circum- 10 
ferre neque cotidianum opus uideri potest neque humanum, 
sed et rarum et sacrosanctum et ex ipso tune dei praecepto 
utique diuinum. quod et ipsum quid significant edissererem. 
nisi loiigtim esset figuras argumentorum omnium creatoris 
expanders, quas forsitan nee admittis. sed plus est, si de 15 
absolutis reuincamini, simplicitate ueritatis, nori curiositate. 
sicut et nune certa distinctio est sabbati humana, non diuina 
opera prohibentis. ideoque qui sabbatis ligna turn legerat morti 
datus est. suum enim opus fecerat, lege interdictum. qui 
uero arcam sabbatis circumtulerant, impune gesserunt. non 20 
suum enim sed dei opus, ex praecepto scilicet ipsins, admini- 
strauerant. 

22. Proinde et similitudinem uetans fieri omnium, quae in 
caelo et in terra et in aquis. ostendit et causas, [idolatriae scili 
cet substantiam cohibentes.] subicit enim: non adorabitis ea 25 

2] cf. los. 6, 34. 5] Exod. 20, 910. 17] cf. Num. 15, 
3236. 25] Exod. 20, 5. 

1 exprobras R. exprobas M 2 prohibenti ... iubenti Leopoldus: pro- 
hibentis . . . iubentis MR 4 iericho MF, Hiericho E 9 auferret MF, 
auferet It 13 ipsum scripsi: ipse MR 14 nisi M, nimis R 18 ligna 
turn legerat scripsi: lignatum egerat M, lignatum igerat F, lignatum 
ierat R uulgo 21 sed dei opus M, opus, sed dei R uulgo 24 causani 
fort. idolatriae cohibentes seclusi: neque enim causae cohibent ido- 
latriam, sed praeceptum dei; frustra autem cum Ursino pro cohibentes 
rescripseris cohibens nisi simul ordmein uerborum sic inuerteris: subicit 
enim, idolatriae cohibens scilicet M (in mg. quae add. m. 3), scilicet 
quae R, scilicet caecae Oehlerus 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 2122. 365 

neque seruietis illis. serpentis autem aenei effigies postea 
praecepta Moysi a domino non ad idolatriae titulum pertinebat, 
sed ad remediandos eos, qui a serpentibus infestabantur. et 
taceo de figura remedii. sic et Cherubin et Seraphin aurea 

5 in arcae figuratum exemplum; certe simplex ornamentum. 
adcommodata suggestui, longe diuersas habendo causas ab 
idolatriae condicione, ob quam similitudo prohibetur, non 
uidentur similitudinum prohibitarum legi refragari, non in eo 
similitudinis statu deprehensa, ob quern similitudo prohibetur. 

10 diximus de sacrificiorum rational! institutione, auocante scilicet 
ab idolis ad deum oflicia ea, quae si rursus eiecerat dicens: 
quo mihi multitudinem sacrificiorum uestrorum? 
hoc ipsum uoluit intellegi, quod non sibi ea proprie exegisset. 
non enim bibam, inquit, sanguinem taurorum, quia 

15 et alibi ait: deus aeternus non esuriet nee sitiet. 
nam etsi ad oblatiories Abelis aduertit et holocausta Noe 
odoratus est libenter, quae iocunditas siue uiscerum berbi- 
cinorum siue nidoris ardentium uictimarum? sed animus simplex 
et deum metuens oiferentium ea, quae a deo habebant et 

20 pabuli et suauis olentiae. gratiae apud deum deputabatur, non 
quae fiebant exigentem, sed illud, propter quod fiebant, ob ho- 
norera dei scilicet, si cliens diuiti aut regi nihil desideranti 
tamen aliquid uilissimi munusculi obtulerit, quantitas et 
qualitas muneris infuscabit diuitem et regem, an delectabit 

25 titulus officii? at si cliens ei munera (uel) ultro uel etiam indicta 
ordine suo offerat et sollemnia regis obseruet, non ex fide 
tamen nee corde puro nee pleno circa cetera quoque obsequio, 

2] cf. Num. 29, 89. 12] Es. 1, 11. 14] ib. 15] Es. 40, 28. 
16] cf. Gen. 4, 4. cf. Gen. 8, 21. 

1 efficies M 4 Cherubin et Seraphin neutr. gen. cf. Exod. 25, 17 
(Eng) in arcae figuratum exemplum (scil. erant.} = slg TOJUXOV rcapa- 
oirfjia TTJV TYJ<; y.ij3toTo5 10 auocante Pam: auocantis MF, auocanti R 
16 abelis M, abel R aduertit .R 3 , aduertis MR 1 17 berbicinorum MF, 
ueruecinorum R 21 exigentem van der Vliet: exigentis MR 22 dei 
scilicet ,My scilicet dei R 24 infuscabit . . . delectabit R, infuscauit * . . 
delectauit MF 25 uel add. Eng indicta scripsi: dicta M, dicto R, 
ex edicto Lat 27 obsequio van der Vliet: obsequia MR 



366 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nonne consequens. ut rex ille uel diues exclamet: quo mihi 
multitudinem munerum tuorum? *** plenus sum et 
sollemnitates et dies festos et uestra sabbata 
dicendo, quae secundum libidinem suam, non secundum reli- 
gionem del celebraiido sua iam, non del fecerant. condicio- 5 
nalera idcirco et rationalem demonstrauit recusationem eorum, 
quae administranda praescripserat. 

23. Si uero etiam circa personas aut leuem uultis intellegi, 
cum reprobat aliquando probates, aut improuidum, cum probat 
quandoque reprobandos, quasi iudicia sua aut dainnet praeterita 10 
aut ignoret futura, atquin nihil tarn (et) bono et iudici conuenit 
quam pro praesentibus mentis et reicere et adlegere. adlegitur 
Saul, sed nondum despector prophetae Samuelis. reicitur 
Salomon, sed iam a mulieribus alienis possessus et idolis 
Moabitarum et Sidoniorum mancipatus. quid faceret creator, is 
ne a Marcionitis reprehenderetur? bene adhuc agentes prae- 
damnaret iam propter futura delicta? sed dei boni non era-t 
nondum merentes praedamnare. proinde peccantes nunc non 
recusaret propter pristina benefacta? sed iusti iudicis non erat 
rescissis iam bonis pristinis scelera donare. aut quis hominum 20 
sine delicto, ut eum deus semper adlegeret, quern numquam 
posset recusare? uel quis item sine aliquo bono opere, ut eum 
deus semper recusaret, quern numquam posset adlegere? exhibe 
bonum semper, et non recusabitur; exhibe malum semper, et 
numquam adlegetur. ceterum si ** idem homo, ut in utroque 25 

1] Es. 1, 11. 2] cf. Es. 1. 11. 3] cf. Es. 1, 13. 12] cf. I 
Reg. 9, 16. 13] cf. I Reg. 15, 15. 14] cf. I Reg. 11, 1. 

2 lacunam signaui: proinde igitur et deus populi sui officia recusat 
uel similia interciderunt; necesse enim est dirimi exemplum a re. 4 di 
cendo ME: <odit anima mea, uestra> dicendo Pam 5 celebrando IT , 
celebrabant deo MR 1 fecerant. condicionalem van der Vliet: fecerant 
condicionalem uulgo 8 aut leuem scripsi: aut legem M, legem Jv 1 , 
leuem R* uulgo 11 et bono van der Vliet (cf. 367, 1): bono MR 

23 adlegere M, eligere 7t?, elegere F 25 adlegetur MR 1 , eligetur 
R 3 lacunam signaui: non semper intercidisse puto homo est in 
Eng, nihil putans deesse 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 2224. 367 

pro temporibus, in utroque dispungetur a deo et bono et iudice, 
qui non leuitate aut improuidentia sententias uertit sed censura 
grauissima et prouidentissima merita temporis cuiusque clis- 
pensat. 

5 24. Sic et paenitentiam apud ilium praue interpretaris, quasi 
proinde mobilitate uel improuidentia, immo iam ex delicti 
recordatione paeniteat, quoniam quidem dixerit: paenituit, 
quod regem fecerim Saul, praescribens scilicet paenitentiam 
confessionem sapere mali operis alicuius uel erroris. porro 

10 non semper, euenit enim (et) in bonis factis paenitentiae con- 
fessio, ad inuidiam et exprobrationem eius. qui beneficii ingratus 
extiterik sicut et tune circa personam Saulis onerandam ad- 
nuntiatur a creatore, qui non deliquerat, cum Saulem adsumit 
in regnum et sancto spiritu auget; optimum enim adhuc 

15 qualis, inquit, non erat in filiis Israhelis dignissirne 
adlegerat. sed nee ignorauerat ita euenturum. nemo enim te 
sustinebit improuidentiam adscribentem deo ei, quern deum 
uon negans confiteris et prouidum. haec enim illi propria 
diuinitas constat. sed malum factum Saulis, ut dixi, onerabat 

20 paenitentiae suae professione, quam uacante delicto circa 
Saulis adlectionem consequens est inuidiosam potius intellegi, 
non criminosam. ecce, inquis, criminosam earn animaduerto 
circa Niniuitas, dicente scriptura lonae: et paenituit domi- 
num de malitia, quam dixerat facturum se illis, nee 

25 fecit, sicut et ipse lonas ad deum: propterea praeueni 
profugere in Tharsos, quia cognoueram te esse miseri- 
cordem et miserescentem. patientem et plurimum 
misericordiae, paenitentem malitiarum. bene igitur, 
quod praemisit optimi dei titulum. patientissimi scilicet super 

7] I Keg. 15, 11. 15] cf. I Reg. 9, 2. 23] Ion. 3, 10. 

25] Ion. 4, 2. 

5 ilium om. R l 6 mobilitate jR, immobilitate MF 8 fecerit R l 
10 et add van der Vliet 12 onerandam scripsi: honorandam MR 
16 nee R, ne MF 22 criminosam (alterum) om. F 23 nineuitas M 
25 deum MR, dominum Pam 26 tharsos MF, Tarsos Ruulgo 



368 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

malos et abundantissimi misericordiae et miserationis super 
agnoscentes et deplangentes delicta sua, quales tune Niniuitae. 
si enim optimus qui tails, de isto prius cessisse debebis, non 
coinpetere in talem. id est in optimum, etiam malitiae con- 
cursum. et quia et Marcion defendit arborem bonam malos 5 
quoque fructus non licere producere, sed malitiam tamen 
nominauit ***, quod optimus non capit, numquid aliqua inter- 
pretatio subest earum malitiarum intellegendarum, quae possint 
et in optimum decucurrisse? subest autem. dicimus denique 
malitiam nunc significari non quae ad naturam redigatur crea- 10 
toris. quasi mali. sed quae ad potestatem, quasi iudicis; 
secundum quam enuntiarit: ego sum qui condo mala, et: 
ecce ego emitto in uos mala, non peccatoria, sed ultoria. 
quorum satis diluimus infamiam ut congruentium iudici. sicut 
autem, licet mala dicantur, non reprehenduntur in iudice nee 15 
hoc nomine suo malum iudicem ostendunt, ita et malitia haec 
erit intellegenda nunc quae ex illis malis iudiciariis deputata 
cum ipsis competat iudici. nam et apud Graecos interdum 
malitiae pro uexationibus et laesuris, non pro malignitatibus 
ponuntur, sicut et in isto articulo. atque adeo si eius malitiae 20 
paenituit creatorem quasi creaturam, reprobandae scilicet et 
delictum iudicandae, atquin nee hie ullum admissum crimi- 
nosum reputabitur creatori, qui iniquissimam ciuitatem digne 
meritoque decreuerat abolendam. ita quod iuste destinauerat, 
non male destinans, ex iustitia, non ex malitia destinarat: sed 25 
poenam ipsam malitiam nominauit ex malo et merito passionis 
ipsius. ergo, dices, si malitiam iustitiae nomine excusas, quia 
iuste exitium destinavat in Niniuitas, sic quoque culpandus 
est, qui iustitiae utique non paenitendae paenitentiam gessit. 

6] cf. Ion. 3, 10. 12] Es. 45. 7. 13] Hier. 18, 11. 
5 et Marcion MR, Marcion Pam 1 lacunam signaui: deus creator 
quam erat exacturus de Niniuitis poenam (cf. infra I. 26) uel similia 
supplenda sunt 8 earum ME, <etiam> earum Pam 21 creaturam scripsi: 
creaturae MR et delictum MR 1 , et deletui R*, et de delicto Oehlerv,s 
22 iudicandae scripsi: uindicandae MR atquin scripsi: atqui MR hie 
om. Gel 26 passionis R*, et passionis MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. II. 2425. 359 

immo nee iustitiae, inquam, paenitebit deum, et superest iam 
agnoscere, quid sit paenitentia dei. non enim, si horainera ex 
recordatione plurimum delicti, interdum et ex alictiius boni 
operis in gratia paenitet, ideo et deum proinde. in quantum 
5 enim deus nee malum admittit nee bonum damn at, in tantum 
neo paenitentiae boni aut mali apud eum locus est. nam et 
hoc tibi eadem scriptura determinat, dicente Samuhele Sauli: 
discidit dominus regnum Israhelis de manu tua hodie 
et dabit illud proximo tuo, optimo super te, et scin- 

10 detur Israhel in duas partes, et non conuertetur neque 
paenitentiam aget, quia non sicut homo est ad paeni- 
t en dura, haec itaque definitio in omnibus aliam formam 
dininae paenitentiae statuit, quae neque ex improuidentia ne 
que ex leuitate neque ex ulla boni aut mali operis damnatione 

15 reputetur, sicut humana, quis ergo erit inos paenitentiae 
diuinae? iam relucet, si non ad humanas condiciones earn 
referas. nihil enim aliud intellegetur quam simplex conuersio 
sententiae prioris, quae etiam sine reprehensione eius possit 
admitti, etiam in homine, nedum in deo, cuius omnis sententia 

20 caret culpa. nam et in Graeco sono paenitentiae nomen non 
ex delicti confessione, sed ex animi demutatione compositum 
est, quam apud deum pro rerum uariantium sese occursu fieri 
ostendimus. 

25. Iam nunc, ut omnia eiusmodi expediam, ad ceteras 

-25 pusillitates et iniirmitates et incongruentias, ut putatis, inter- 
pretandas purgandasque pertendam. inclamat deus: Adam, ubi 
es? scilicet ignorans ubi esset, et causato nuditatis pudore 
an de arbore gustasset interrogat, scilicet incertus . immo nee 
incertus admissi nee ignorans loci, enimuero oportebat consci- 

-30 entia peccati delitescentem euocatum prodire in conspectum 

8] I Keg. 15, 28. 29. 26] Gen. 3. 9. 27] cf. Gen. 3, 10. 28] cf. 
Gen. 3. 11. 

e 

13 poenitentiae M 16 relucescet susp. Eng 17 intellegjtur M (corr. 
m. 1) 22 occursu fieri Urs: occursu rei MR 1 , occursura rei J? 3 (in adnotatio- 
nibus), occursu regi Eig 30 delitiscentem M prodire R, prodere MF 

XXXXVII. Tert. III. 24 



370 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

domini, non sola nominis inclamatione, sed cum aliqua iam 
tune admissi suggillatione. nee enim simplici modo, id est 
interrogatorio sono legendum est: Adam, ubi es? sed impresso 
et incusso et imputatiuo: Adam, ubi es! id est in perdi- 
tione es, id est iam hie uon es, ut et irfcrepandi et dolendi 5 
exitus uox sit. ceterum qui totum orbem comprehendit manu 
uelut nidum, cuius caelum thronus et terra scabellum, nimi- 
rum huius oculos aliqua paradisi portio euaserat. quominus illi. 
ubicumque Adam, (et) ante euocationem uiseretur, tarn latens 
quam de interdicta fruge sumens! speculatorem uineae uel 10 
horti tui lepus aut furunculus non latet: (et) deum puta, de 
sublimioribus oculatiorem, aliquid subiecti praeterire non posse. 
stulte, qui tantum argumentum diuinae maiestatis et humanae 
instructions naso agis! interrogat deus quasi incertus, ut, et 
hie liberi arbitrii probans hominem, in causa aut negationis 15 
aut confessionis daret ei locum sponte confitendi delictum et 
hoc nomine releuandi, sicut de Cain sciscitatur, ubinam frater 
eius, quasi non iam uociferatum a terra sanguinem Abelis 
audisset, [sed] ut et ille haberet potestatem ex eadem arbi 
trii potestate sponte negandi delicti et hoc nomine grauandi, 20 
atque ita nobis conderentur exempla confitendorum potius 
delictorum quam negandorum, ut iam tune initiaretur euan- 
gelica doctrina: ex ore tuo iustificaberis et ex ore tuo 
damnaberis. nam etsi Adam propter statum legis deditus 
rnorti est, sed spes ei salua est, dicente domino: ecce Adam 23 
factus est tamquam unus ex nobis, de futura scilicet 
adlectione hominis in diuinitatem. denique quid sequitur? et 

3] Gen. 3, 9. 6] cf. Es. 10, 14. 7] cf. Es. 66, 1. 17] cf. Gen. 4, 9. 
18] cf. Gen. 4, 10. 23] Matth. 12, 37. 25] Gen. 3, 22. 27] ib. 

3 adam, ubi es M, ubi es, Adam R 4 ubi es! Eng: ubi es? Euulgo 
9 Adam, <et> ante scripsi: adam* ante M. Adam ante Ruulgo 11 orti 
MF lepus scripsi: lupus ME <et> deum puta Eng: deum puto ME 
14 interrogat ME, interrogabat Pam ut om. Pam 15 hie MR , hinc 
.R 3 probans JS 3 , inprobans MR 1 16 aut confessionis .R 3 , aut ut con 
fessionis MR 1 19 sed seclusit Eng 23 doctrina in ras. M iusti 
ficaberis MFE\ coniustificaberis R l 27 et nun M 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 2526. 371 

nunc, ne quando extendat manum et sumat de ligno 
uitae et uiuat in aeuum. interponens enim et mine , 
praesentis temporis uerbum, temporalem et ad praesens dila- 
tionem uitae fecisse se ostendit. ideoque nee maledixit (nee) 
5 ipsum Adam nee Euam, ut restitutionis candidates, ut confes- 
sion e releuatos, Cain uero et maledixit et cupidurn morte 
luere delictum mori interim uetuit, ut praeter admissum etiam 
negationis eius oneratiim. haec erit ignorantia dei nostri, quae 
ideo simulabitur, ne delinquens homo quid sibi agendum sit 

10 ignoret. sed ad Sodomam et Gomorram descendens: uidebo, 
ait, si secundum clamorem peruenientem ad me con- 
summantur, si uero non, ut agnoscarn, et hie uidelicet 
ex ignorantia incertus et scire cupidus. an (et) hie sonus pro- 
mmtiationis necessarius, non dubitatiuum sed comminatiuum 

15 exprimens sensum sub sciscitationis obtentu? quodsi descensum 
quoque dei inrides, quasi aliter non potuerit perficere indicium, 
nisi descendisset uide, ne tuum aeque deum pulses, nam et 
ille descendit, ut quod uellet efficeret. 

26. Sed et iurat deus . immquid forte per deum Marcionis? 

20 imnio , inquit, multo uanius, quod per semetipsum . quid uelles 
faceret, si alius deus non erat in conscientia eius, hoc cum 
maxime iurantis alium absque se omnino non esse? igitur 
peierantem deprehendis an uane deierantem? sed non potest 
uideri peierasse qui alium esse non sciuit, ut dicitis. quod 

25 enim sciit, hoc deierans uere, non peierauit. sed nee uane deierat 
alium deum non esse. tune enim uane deieraret, si non fuis- 
sent qui alios deos crederent, tune quidem simulacrorum 

6] cf. Gen. 4, 11. cf. Gen. 4, 14. 15. 10] Gen. 18, 21. 19] cf. 
Es. 45, 23. 

8 temporalem R*, temporale MR 1 4 nee addidi 5 nee Euam MR, 
et Euam Oehlerus restitutionis R^, restitution! MR 1 9 simulabitur 
M, sirnulabatur Ruulgo 11 consummantur M (== ouvteXoovtat), consu- 
mantur R, consumment Pam 12 agnoscam. et uulgo 13 cupidus? an 
uulgo et addidi 20 quod inulto uanius Urs uelles faceret scripsi: 
uellet faceret MR 1 , uellet facere R* 23 an R\ ad MR 1 25 sciit Eng: scit 
MR peierauit M (ui s. u. add. m. 1) nee uane J/J?, non uane Oehlerus 

24* 



372 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cultores, nunc uero et haevetici. iurat igitur per semetipsum, 
ut uel iuranti deo credas alium deum omnino non esse. hoc 
ut dens faceret, tu quoque, Marcion, coegisti. iam tune enim 
prouidebaris. proinde si et in promissionibus aut comminatio- 
nibus iurat, fidem in primordiis arduam extorquens, ni nil deo 5 
indignum est, quod efficit deo credere, satis et tune pusillus 
deus in ipsa etiam ferocia sua, euro ob uituli consecraiionem 
efferatus in populum de famulo suo postulat Moyse: sine me, 
ot indignatus ira disperdam illos et faciam te in nati 
on em in a gn am. unde meliorem soletis adfirmare Moysen deo 10 
suo, deprecatorem, immo et prohibitorem irae. non faeies 
enim, inquit, istud, aut et me una cum eis impende. 
miserandi uos quoque cum populo, qui Christum non agno- 
seitis, in persona Moysi figuratum, patris deprecatorem et obla- 
torem animae saae pro populi salute, sed sufficit, si et Moysi 15 
proprie donates est popuhis ad praesens. quod ut famulus 
postulare posset a domino, id dominus a se postulauit. ad hoc 
enim famulo dixit: sine me, et. disperdam illos. ut ille 
postulando et semetipsum offerendo non sineret, atque ita 
diseeres, quantum liceat fideli et prophetae apud deum. 20 

27. Iam nune, ut et cetera compendio absoluam. quaecumque 
adhuc ut pusilla et infirma et indigna colligitis ad destvuc- 
tionem creatoris, simpiici et certa ratione proponam: deum 
non potuisse humanos congressus inire, nisi humanos et sensus 
et adfectus suscepisset, per quos uim maiestatis suae, into- 25 
lerabilem utique humanae mediocritati, humilitate temperaret, 
sibi quidem indigna, homini aiiteru necessaria, et Ha iam deo 
digna, quia nihil tarn dignum deo quam salus hominis. de 
isto pluribus retractarein, si cum ethnicis agerem, quamquam 
et cum haereticis nori multo diuersa congressio sed so 
8J Exod. 82, 10. 11] cf. Exod. 32, 32. 

1 haeretici JR, haereticos M igitur MJR, ergo F 9 indignatus ira 
E (8"j{X(u8-e\? opY^) i" i ra ^ 1- inquit om. R 13 miserandi Ml? , 
nuserando R l 22 pusilla om. F 24 potuisse R, potias se M 29 pa- 
renthesin indicaui 30 et cum l\fR, nee cum Urs non multo MR, 
multo Urs diuersa om. R congressio sed quatenus scripsi: con 
gressio stet. quatenus J/, stet congressio. quatenus R 



VII. Aduersus Mar ci on em lib. II 2627. 373 

quatenus et ipsi deum in tigura et in reliquo ordine humanae 
condicionis deuersatum iam credidistis, non exigetis utique 
diutius persuader! deum conformasse semetipsum humanitati, 
sed de uestra fide reuincimini. si enim deus, et quidem subli- 
5 mior, tanta Immilitate fastigium maiestatis suae strauit, ut 
etiarn morti subiceretur, et morti erucis, our non putetis nostro 
quoque cleo aliquas pusillitates congruisse, tolerabiliores tamen 
ludaicis conturaeliis et patibulis et sepulcris? an hae sunt 
pusillitates. quae iam bine praeiudicare debebunt Christum 

10 humanis passionibus obiectum eius dei esse, cui humanitates 
exprobrantur a uobis? nam et profitemur Christum semper 
egisse in dei patris nomine, ipsum ab initio conuersatum, 
ipsuni congressum cum patriarchis et prophetis, filium creatoris, 
sermonem eius, quern ex semetipso proferendo filium fecit et 

15 exinde omni disposition! suae uoluntatique praefecit. diminuens 
ilium modico citra angelos, sicut apud eum scriptum est. qua 
diminutione in haec quoque dispositus est a patre, quae ut 
humaiia reprehenditis, ediscens iam inde a primordio [iam iride 
hominem) quod erat futurus in fine, ille est, qui descendit, ille, 

20 qui interrogat, ille, qui postulat, ille, qui iurat. ceterum quia 
patrem nemini uisum etiam commune testabitur euangelium, 
dicente Christo: nemo cognouit patrem nisi filius. ipse 
enirn et ueteri testamento pronuntiarat: deum nemo uidebit 
et uiuet, patrem inuisibilem determinans, in cuius auctori- 

25 tate et nomine ipse erat deus, qui .uidebatur dei filius. sed et 
penes nos Christus in persona Christi accipitur, quia et hoc 

6] cf. Phil. 2, 8. 15] cf. Ps. 8, 6. 22J Matth. 11, 27. 231 Exod. 33, 20. 

2 deuersatum MR 1 , diuersatum R uulgo 6 subiceretur M, snbicexetEuulgo 
% an notionc rariore = nonne: sind es nicht etiva eben diese Kleinheiten, 
welclie ... 9 hinc om. Gel 10 cui M, cuius R 11 "obis M (u s. u. a m. 1) 
14 et Lat: ut Mil 16 eum (sail, deum creatorem) MR, Dauid Urs 17 haec 
J/jR 3 , hac R l 18 iam inde hominem seclusit Eng: sedfortasse et hie duplex 
aynoscenda est recensio: 1) ediscens iam inde hominem, b) ediscens iam inde 
a primordio quod erat futurus in fine 20 quia c. ace. c. inf. coniunctum 
et apad alios auctores inueniri recte monet Eng: seclusit Pam 2bfort. sic 
transponendum: sed et in persona Christi penes nos Christus accipitur 



374 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

mo do noster est. igitur quaecumque exigitis deo digna, habe- 
buntur in patre inuisibili incongressibilique et placido et, ut 
ita dixerim, philosophorum deo, quaecumque autem ut indigna 
reprehenditis, deputabuntur in filio et uiso et audito et con- 
gresso, arbitro patris et ministro, miscente in semetipso homi- 5 
nem et deum, in uirtutibus deum, in pusillitatibus bominera, 
ut tantum homini conferat quantum deo detrahit. totum deni- 
que dei mei penes uos dedecus sacramentum est human ae 
salutis. conuersabatur deus (humane,) ut homo diuine agere 
doceretur. ex aequo agebat deus cum homine, ut homo ex 10 
aequo agere cum deo posset, deus pusillus inuentus est, ut 
homo maximus lieret. qui talem deum dedignaris, nescio, an 
ex fide credas deum crucifixum. quanta itaque peruersitas 
uestra erga utrumque ordinem creatoris? iudicem eum desi- 
gnatis. et seueritatern iudicis secundum merita causarum * is 
congruentem pro saeuitia exprobratis; deum optimum exigitis, 
et lenitatem eius benignitati congruentem, pro captu mediocri- 
tatis humanae deiectius conuersatam, ut pusillitatem depretiatis. 
nee magnus uobis placet nee modicus, nee index nee amicus. 
quid, si nunc eadem et in uestro deprehendantur? iudicem 20 
quidem et ilium esse iam ostendimus in libello suo et de 
iudice necessarie seuerum et de seuero scilicet saeuum, si 
tarn en saeuum. 

28. Nunc et de pusillitatibus et malignitatibus ceterisque 
notis et ipse aduersus 1 Marcionem antithesis aemulas faciam. si 25 
ignorauit deus meus esse alium super se, etiam tuus omnino 
non sciit esse alium infra se. quid enirn ait Heraclitus ille 
tenebrosus? eadem uia sursum et deorsum. denique si 

28] Heraclit. fragm. 60 ed. Diels. 

6 in uirtutibus deum om. M 9 conuersabatur jR :! , conseruabatur 
MR 1 humane addidi diuine MF, diuina Ruulgo 14 iudici 
Urs 15 lacunam signaui: iustitiae desidero 20 nunc Urs: non MR 

22 scilicet Lat: sicut MR, sic et Oehlerus 25 ipse JS 3 , ipsum Mli 1 

j 
antithesis M . antitheseis jR, antitheses reliqui 27 sciit F, scit M (i add. 

m. 1), sciuit jR uulgo quid scripsi: quod MR 28 tenebrosus. eadem uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. II 27-29. 375 

non ignorasset, et ab initio ei occurrisset. delictum et mortem 
et ipsum auctorem delicti diabolum et ornne malum, quod 
deus meus passus est esse, hac et tuns, qui ilium pati passus 
est. mutauit sententias snas deus noster. proinde quam et 

5 uester. qui enim genus humanum tarn sero respexit, earn 
sententiam mutauit, qua taiito aeuo non respexit. paenituit in 
aliquo deum nostrum, sed et uestrum. eo enim, quod tandem 
animaduertit ad hominis salutem, paenitentiam dissimulations 
pristinae fecit, debitam malo facto, porro malum factum depn- 

10 tabitur neglegentia salutis humanae, non nisi per paenitentiam 
emendata apud deum uestrum. mandauit fraudem deus noster, 
sed ami et argenti. quanto autem homo pretiosior auro et 
argento, tanto fraudulentior deus uester, qui hominem domino 
et factor! suo eripit. oculum pro oculo reposcit deus noster. 

15 sed et uester uicem prohibens iterabilem magis iniuriam facit. 
quis enim non rursus percutiet non repercussus? nesciit deus 
noster, quales adlegeret. ergo nee uester. ludam (enim) traditorem 
non adlegisset, si praescisset. si et mentitum alicubi dicis crea- 
torem, longe maius mendacium est in tuo Christo, cuius cor- 

so pus non fuit uerum. multos saeuitia dei mei absumpsit tuns 
quoque deus quos saluos non facit utique in exitium disponit. 
deus meus aliquem iussit occidi. tuus semetipsum uoluit 
interfici, non minus homicida in semetipsum quam in eo, a 
quo uellet occidi. multos autem occidisse deum eius probabo 

25 Marcioni. nam fecit homicidam populum, utique periturum, 
nisi si nibil deliquit in Christum, sed expedita uirtus ueritatis 
paucis amat. multa mendacio erunt necessaria. 

29. Ceterum ipsas quoque antithesis Marcionis comminus ceci- 

dissem, si operosiore destructione earum egeret defensio crea- 

6] cf. Gen. 6, 6. 11] cf. Exod. 3, 22; 11, 2; 12, 35. 14] cf. Exod. 21, 24. 

2 quod Urs: quern MR, quae Pam 4 quam M, qua R 6 in aliquo M, 

mali quo R, mali in aliquo R^G uulgo 9 pristinae Rig: pristinam MR 

16 nesciit Urs: nescit MR 17 enim add. Eng 23 eo MR 1 , eum R 3 uulgo 

25 homicidam populum scripsi: homicidam MR 26 nisi si scripsi: nisi 

si populus MR 27 mendacio MR 3 , mendacia R 1 28 comminus MF, 

cominus R uulgo 29 operosiore M (i add. m. 1) egeret .R, ageret M 



376 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

toris, tarn boni quam et iudicis secundum utriusque partis 
exempla congruentia deo, ut ostendimus. quodsi utraque pars, 
bonitatis atque iustitiae, dignam plenitudinem diuinitatis effi- 
ciunt omnia potentis, coinpendio interim possum antithesis 
retudisse, gestientes ex qualitatibus ingeniorum sine legura s 
siue uirtutum discernere atque ita alienare Christum a creators, 
ut optimum a iudice ei mitem a fero et salutarem ab exi- 
tioso. magis enirn eos coniungunt. quos in eis diuersitatibus 
ponunt, quae deo congruunt. aufer titulum Marcionis et inten- 
tionem atque propositum operis ipsius, et nihil aliud praestare 10 
* quam demonstrationem eiusdem dei, optirni et iudicis, 
quia haec duo in solum deum competunt. nam et ipsum 
studium in eis exemplis opponendi Christum creator! ad uni- 
tatem magis spectat. adeo enim ipsa et una erat substantia 
diuinitatis, bona et seuera, ut eisdem exemplis et in similibus 15 
argumentis et bonitatem suam uoluerit ostendere, in quibus 
praemiserat seueritatem, quia nee mirum erit diuersitas tempo- 
ralis, si postea deus mitior pro rebus edomitis, qui retro 
austerior pro indomitis. ita per antithesis facilius ostendi potest 
ordo creatoris a Christo reformatus quam repercussus, et 20 
redditus potius quarri exclusus, praesertim (cum) deum tuum 
ab omni motu amariore secernas, utique et ab aemulatione 
creatoris scilicet, nam si ita est, quomodo eum antithesis 
singulas species creatoris aemuiatum demonstrant? agnoscam 
igitur et in hoc per illas deum meum zeloten, qui res suas 25 
arbustiores in primordiis bona, ut rationali, aemulatione maturi- 
tati praecurauerit suo iure, cuius antithesis etiam ipse mundus 
eius agnoscet, ex contrarietatibus elementorum. summa tamen 



6 a om. M 10 praestare MR 1 , praestat IV, praestaret Oehlerus 
11 lacunam signaui: uidebitur siue relucebit inter cidisse uidetur 13 in eis 
M, meis R 15 diuinitatis acripsi: diuinitatibus ME ut eisdem 
scripsi: et eisdem MR 16 et bonitatem scripsi: ut bonitatem MR 
17 erit M, erat Iluulgo 20 quam repercussus Leopoldus: quo reper- 
cussus MR 21 cum addidit Leopoldus 23 quomodo MR\ quoniam R s 
26 maturitati scripsi: maturitatis MR 



VII. Aduorsus Marcionem lib. II 29. lib. Ill 1. 377 

ratione, modulatus. quam ob rem, inconsiderantissime Marcion, 
alium deum lucis ostendisse debueras alium uero tenebrarum, 
quo facilius alium bonitatis alium seueritatis persuasisses. 
ceterum eius erit antithesis, cuius est et in mundo. 

5 LIBER TERTIVS. 

1. uecundum uestigia pristini operis, quod amissum refor- 
mare perseueramus, iam hinc ordo de Christo, licet ex abun 
dant! post decursam defensionem unicae diuinitatis. satis et- 
enim praeiudicatum est Christum non alterius dei intellegendum 

10 quam creatoris, cum determinatum est alium deum non cre- 
dendum praeter creatorem, quern adeo Christus praedica- 
uerit et deinceps apostoli non alterius Christum adnuntiauerint 
quam eius dei, quern Christus praedicauit, id est creatoris, 
ut nulla mentio alterius dei atque ita nee alterius Christ! agi- 

15 tata sit ante scandalum Mareionis. facillime hoc probatur 
apostolicarum et haereticarum ecclesiarum recensu, illic scilicet 
pronuntiandam regulae interuersionem, ubi posteritas inuenitur. 
quod etiam primo libello intexui. sed et nunc congressio ista 
seorsus in Christum examinatura eo utique proficiet, ut, dum 

20 Christum probamus creatoris, sic quoque deus excludatur Mar 
eionis. decet ueritatem totis uiribus uti suis ; non ut laboran- 
tem, -- ceterum in praescriptionum compendiis uincit -- sed 
[decretum est] ut gestientem ubique aduersario occurrere. in 
tan turn furenti, ut facilius praesumpserit eum uenisse Christum, 

25 qui numquam sit adnuntiatus, quam eum, qui semper sit prae 
dicatus. 

5 EXPLICIT ADVERSVS MARCIONE LB II. INCIPIT LIB TER- 

s 
CIV M, Explicit Q. Septimi Florentis Tertulliani aduersus Marcionem 

liber secundus;. incipit eiusde liber tertius F 6 secundum uestigia J?, 
ut etiam autem (in maiuscula miniata) M 18 intexui. sed T? 3 , intexuis- 
set MR 1 19 seorsus M, seorsum R 20 excludatur Mareionis MR 3 , 
Mareionis excludatur R l 22 parenthesin indicant 23 decretum est 
seclusi: uerborum ordinem inuertere uult van der Vliel hoc modo: sed 
decretum est, non ut laborantem, <sed> ut gestientem (= ouantem ?) 
ubique aduersario occurrere 



378 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

2. Hinc denique gradum consero, an debuerit tarn subito 
uenisse, prime qua et ipse del sui filius, -- hoc enim ordinis 
fuerat, ut ante pater filium profiteretur quam patrem filius 
et ante pater de filio testaretur quam filius de patre dehinc 
et qua missus, praeter filii nomen. proinde enim praecessisse 5 
debuerat mittentis patrocinium in testimonium missi, quia 
nemo ueniens ex alterius auctoritate ipse earn sibi ex sua 
adfirmatione defendit, sed ab ipsa defendi se potius expectat, 
praeeunte suggestu eius, qui auctoritatem praestat. ceterum nee 
filius agnoscetur quern numquam pater nuncupauit nee missus 10 
credetur quern numquam mandator designauit, nuncupaturus 
pater et designaturus mandator, si fuisset. suspectum habebitur 
omne quod exorbitant a regula rerum, quae prineipales gradus 
non sinit posterius agnosci: patrem post filium et mandatorem 
post mandatum et deum post Christum, nihil origine sua prius 15 
est in agnitione, quia nee in dispositione. c subito filius et subito 
missus et subito Christus . atquin nihil putem a deo subitum, 
quia nihil a deo non dispositum. si autem dispositum, cur 
non et praedicatum, ut probari posset et dispositum ex prae- 
dicatione et diuinum ex dispositione? et utique tantum opus, 20 
quod scilicet humanae saluti parabatur, uel eatenus subitum 
non fuisset, qua per fidem profuturum. in quantum enim credi 
habebat, ut prodesset, in tantum paraturam desiderabat, ut 
credi posset, substructum fundamentis dispositionis et praedi- 
catioriis, . quo ordine fides informata merito et homini indiceretur 25 
a deo et deo exhiberetur ab homine, ex agnitione debens credere, 
quia posset, quae scilicet credere didicisset ex praedicatione. 

3. Non fuit*, inquis, c ordo eiusmodi necessarius, quia statim 
se et filium et missum et dei Christum rebus ipsis esset 

2 qua scrip si: quia ME parenthesin indicaui 3 fuera t MF, fuerit 
li. 5 qua MB, quia Big 8 defendi se Rig: defendisse M, defunsione F, 
defensionem R 13 exorbitaria regula M rerum quae scripsi: rerumque 
MR prineipales M, principalis R uulgo 15 deum post Christum R -\ 
Christum post deum MR 1 16 qua Oelilerus 19 non et M, et non R uulgo 
24 substructum (sdl. opus) scripsi: substructam MR 25 indiceretur 
MR*, indicaretur R { 26 debens MR*, debes R l 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 23. 379 

probaturus per docurnenta uirtutum . at ego negabo solam 
hanc illi speciem ad testimonium competisse, quam el ipse 
postmodurn exauctorauit. siquidem edicens raultos uenturos et 
signa facturos etuirtutes magnas edituros (ad) auersionem etiam 

5 electorum, nee ideo tamen admittendos, temerariam signorum 
et uirtutum fidem ostendit, ut etiam apud pseudochristos facil- 
limarum. aut quale est, si inde se uoluit probari et intellegi 
et reel pi, ex uirtutibus dico, unde ceteros noluit, aeque et 
ipsos tarn subito uenturos quam a nullo auctore praedicatos? 

10 si quia prior eis uenit et prior uirtutum documenta signauit, 
idcirco, quasi locum in balneis, ita fidem occupauit, posteris 
quibusque praeripuit, uide, ne et ipse in condicione posteriorum 
deprehendatur, posterior inuentus creatore, ante iam cognito 
et proinde uirtutes ante operato et nori aliter praefato non 

if. esse aliis credendum, post eum scilicet, igitur si priorem 
uenisse et priorem de posteris pronuutiasse hoc fidem f cludet, 
praedamnatus erit et ipse iam ab eo, quo posterior est agnitus, 
et solius erit auctoritas creatoris hoc in posteros constituendi. 
qui nullo posterior * non potuit. iam nunc, cum probaturus 

20 sim creatorem easdem uirtutes, quas solas ad fidem Christo 
tuo uindicas, interdum per famulos suos retro edidisse inter- 
dum per Christum suum edendas destinasse, possum et ex hoc 
merito praescribere tanto magis Christum (tuum) non ex solis 
uirtutibus credendum fuisse, quanto ilium non alterius quam crea- 

25 toris interpretari potuissent, ut respondentes uirtutibus creatoris 
et editis per famulos suos et in Christum suum repromissis. 
quamquam, et si alia documenta inuenirentur in tuo Christo, 

4] cf. Marc. 13, 22. cf. Matth. 24, 24, 

3 exauctorauit, siquidem uulgo 4 ad add.Eng 8 ceteros jR 3 , ceterisMR 1 
11 ita <siM> fort. 14 non aliter ME, nominaliter lun, nominatim Lat 
15 si MR 3 , sic It* 1 16 cludet MR, eludet F, excludet fort, (ea qua uti 
solet auctor significations: ausbrutcn = hervorbringen), cudet (cudere = 
prugen) Eng 17 quo MR, quod Gel uulgo 18 posteros MR?G, poste 
ris JB 1 19 lacunam signaui: praedamnavi desidero non potuit MR 1 , 
esse potuit R 3 uulgo 23 tuum addidi 25 interpretari = probare, ut 
uidetur, nisi mails pro ilium rescribere illae et interpretari accipere 
sensu passiuo respondentes MR 1 , respondentem R* 



380 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nou a scilicet, facilius crederemus etiam noua eiusdem esse. 
cuius et uetera, quam cuius tantummodo noua, egentia experi- 
mentis lidei uictricis .uetustatis, ut sic quoque praedicatus 
uenire debuerit tam praedicationibus propriis exstruentibus ei 
fidem quam et uirtutibus, praesertim aduersus Christum crea- s 
toris uenturus et signis et prophetiis propriis munitum, ut 
aemulus Christi per omnes diuersitatum species reluceret. sed 
quomodo a deo numquam praedicato Christus eius praedicare- 
tur? hoc est ergo, quod exigis: nee deum nee Christum tuum 
credi, quia et deus ignotus esse non debuit et Christus agnosci 16 
per deum debuit. 

4. Dedignatus, opinor, est imitari ordinem dei nostri, ut 
displicentis, ut cum maxime reuincendi. nouns noue uenire 
uoluit, films ante patris professionem et missus ante manda- 
toris auctoritatem, ut et ipsam fidem monstruosissimam indu- is 
ceret, qua ante crederetur Christum uenisse quam sciretur 
fuisse. competit mihi etiam illud retractare, cur non post 
Christum uenerit. nam cum intueor deum. ems tanto aeuo 
patieiitissimum acerbissimi creatoris, adnuntiantis interea in 
homines Christum suum, quacumque id ratione fecit, tam reue- 20 
lationem quain intercessionem suaiu differens, eadem ratione 
dico ilium patientiam debuisse creator! in Christo quoque suo 
dispositiones suas executuro. ut perfecta et expleta omni 
operatione aemuli dei et aemuli Christi tune et ipse proprias 
dispositiones superduceret. ceterurn{si)paenitentiatantaepatien- 25 
tiae fecit, quod non in finem rerum creatoris perseuerauerit, 
uane sustinuit praedicari Christum eius, quern non sustinuit 
exhiberi. aut sine causa intercidit temporis alieni decursum aut 
sine causa tam diu non intercidit. quid ilium detinuit, quidue 
turbauit? atquin in utruraque comrnisit, post creatoreni quidem so 
tam tarde reuelatus, ante Christum uero eius tam propere. 

6 uenturus scripsi: uenturum MR prophetiis scripsi: prophetis ME 
d exigis (= du erreiclist) scripsi: exigit MR 13 displicentem fort. 
15 ipsam M, ipse R 18 Christum <meurn> fort. deum scripsi: 
dominum MR 19 aceruissimi M 21 ratione R, rationem MF 25 si 
ad didi 26 perseuerauerit. uane uulgo 29 non om. F 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 35. 381 

alterum fuero] iam dudum clebuerat traduxisse alterum nondum, 
lie ilium quidem tarn diu saeuientem sustinuisset, istum uero 
adhuc quiescentem inquietasset, circa ambos excidens ab optimi 
del titulo, certe uarius e.t ipse et incertus, tepidus scilicet in 
5 creatorem et calidus in Christum et uanus utrobique. non 
magis enim compescuit creatorem quam obstitit Christo. manet 
et creator, qualis omnino est; ueniet et Christus. qualis et 
scribitur. quid uenit post creatorem. quern emendare non ualuit? 
quid ante Christum eius reuelatus est. quern reuocare non 

10 potuerit? aut si emendauit creatorem, post ilium reuelatus, ut 
emendanda praecederent, ergo et Christum eius aeque ernen- 
daturus expectasse debuerat, proinde et illius posterior emen- 
dator futurus sicut creatoris. aliud est, si et ipse p ost ilium 
rursus adueniet, ut primo quidem aduentu processerit aduersus 

15 creatorem, legem et prophetas destruens eius, secundo uero 
pvocedat aduersus Christum, regnum redarguens eius. tune ergo 
conclusurus ordinem suum, tune, si forte, credendus est. aut 
si iam hinc perfecta res est eius. uane ergo uenturus est. 
nihil scilicet peracturus. 

20 5. His proluserim quasi d e gradii primo adhuc et quasi de 
longinquo. sed exhinc iam ad certum et comminus dimica- 
turus, uideo aliquas etiamnunc lineas praeducendas, ad quas 
erit dimicandum, ad scripturas scilicet creatoris. secundum 
eas enim probaturus Christum creatoris fuisse, ut postea 

25 Christo suo adimpletas. necesse habeo ipsarum quoque scriptu- 
rarum forrnam et, ut ita dixerim, naturam demandare, ne tune 
in controuersiam deductae, cum adhibentur ad causas, et sua 
et causarum defensione cornmixta obtundantlectorisintentionem. 



1 uero seclusi: alterum ergo Eng 2 sustinuisset Eng: sustinuisse 
MR 3 inquietasset MF, inquietasse Ruulgo 8 creatorem om. F 
9 reuelatus 7^, reuelatum MF 10 reuelatus MR, reuelatus est Rig (nescio 
unde) Oehlerus 11 praejcederent. ergo Rig Oehlerus 20 proluserim 
MF, praeluserim R 21 exhinc iam scripsi: et hinc iam MR corn- 
minus M, communis F, cominus 7^ 24 ut postea <(a)> Christo suo fort. 
28 commixta scripsi: commixtae MR 



382 -Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

duas itaque causas prophetic! eloquii adlego agnoscendas abhinc 
aduersariis nostris: unam, qua futura interdum pro iam transactis 
enuntiantur. nam et diuinitati competit quaecumqne decreuerit 
ut perfecta reputare, quia non sit apud illam differentia tem- 
poris, apud qtiam uniformen statum temporis dirigit aeternitas 5 
ipsa, et diuinationi propheticae magis familiare est id, quod 
prospiciat, dum prospicit, iam uisum atque ita iam expunctum, 
id est omni modo futurum, demonstrare, sicut per Esaiam: 
dorsum meum posui in flagella, maxillas autem meas in 
palmas, faciem me am uero non auerti a sputaminibus. 10 
siue enim Christus iam tune in semetipsum, secundum nos, 
sine prophetes de semetipso, secundum ludaeos, pronuntiabat, 
nondum tamen factum pro iam transacto sonabat. alia species 
erit, qua pleraque figurate portenduntur per aenigmata et alle- 
gorias et parabolas, aliter iatellegenda quam scripta sunt. nam is 
et montes legimus destillaturos dulcorem, non tamen, ut sapam 
de petris aut defrutum de rupibus speres, et terram audimus 
lacte et melle manantem, (non tamen,) ut de glebis credas te 
urn quam placentas et Samias coacturum, quia nee statim aqui- 
licem et agricolam se deus repromisit dicens: ponam flumina 20 
in regione sitienti et in solitudine buxum et cedrum; 
sicut et praedicans de nationum conuersione: benedicent me 
bestiae agri, sirenes et filiae passerum, non utique ab 
hirundinum pullis et uulpeculis et illis monstruosis fabulo- 
sisque cantricibus fausta omina relaturus est, et quid ego de 2 
isto gen ere amplius? cum etiam haereticorum apostolus ipsam 
legem iridulgentem bobus terentibus os- liberum non de bobus, 
sed de nobis interpretetur. et petram, potui subministrando 

9] Es. 50, 6. 16] cf. loel 3, 18. 17] cf. Exod. 3, 8. 20] Es. 
41, 19. 22] Es. 43, 20. 27] cf. I Cor. 9, 910. cf. Deut. 5, 25. 
28] cf. I Cor. 10, 4. 

5 temporum Pam 6 ipsa. et nulgo 10 uero om. F 17 defrutum 
ME -\ defructum F, fructum ll l 18 non tamen add. R ^, om. MR L 
19 Sainias Mli, psomias Lat cocturum Leopoldus 21 in (alt. loco] om. 
F cedrum et buxum Pam 24 uulpiculis M fabulosisque om. F 
26 ethnicorum Lat 27 bobus (utroque loco) M, bubus E uulgo 



VII. Aduersus Marc ion em lib. Ill 5 6. 383 

comitem, Christum adleget fuisse, docens proinde et Galatas 
duo argumenta filiorum Abrahae allegorice cucurrisse, et 
suggerens Ephesiis, quod in prhnordio de homine praedicatum 
est, relicturo patrem et matrem et futuris duobus in unam 
5 carnem, id se in Christum et ecclesiam agnoscere. 

6. Si satis constat de istis interim duabus proprietatibns 
ludaicae litteraturae, memento, lector, constitisse, ut, cum tale 
quid adhibuerimus, non retractetur de forma scripturae, sed 
de statu causae. cam igitur haeretica dementia eum Christum 

10 uenisse praesumeret, qui numquam fuerat adnuntiatus, seque- 
batur, ut eum Christum nondum uenisse contenderet, qui 
semper fuerat praedicatus; atque ita coacta est cum ludaico 
errore sociari et ab eo argumentationem sibi struere, quasi 
ludaei, certi et ipsi ali(en)um fuisse qui uenit, non modo 

is respuerint eum ut extraneum uerum et interfecerint eum ut 
aduersarium, agnituri sine dubio et omni officio religionis 
prosecuturi. si ipsorum fuisset. scilicet nauclero illi non qui- 
dem Khodia lex, sed Pontica cauerat errare ludaeos in Christum 
suum non licere, quando, et si nihil tale praedicatum in illos 

20 inueniretur, uel sola utique humana condicio deceptui obnoxia 
persuasisset ludaeos errare potuisse, qua homines, nee statim 
praeiudicium sumendum de sententia eorum, quos credibile 
fuerit errasse. porro cum et praedicatum sit rion agnituros eos 
Christum ideoque etiam perempturos, iam ergo ipse erit et 

25 ignoratus et interemptus ab illis, in quern ita admissuri prae- 
notabantur. hoc si probari exigis, non eas scripturas euoluam. 
quae interemptibilem Christum edicentes utique et ignorabilem 
adfirmant, nisi enim ignoratus nihil scilicet pati posset - 
sed reseruatis eis ad causam passionum eas praedicationes in 

30 praesenti sufficiet adhibere, quae interim ignorabilem probent 
Christum, et hoc breuiter, dum ostendunt omnem uim intel- 

1] cf. Gal. 4, 22-25. 3] cf. Eph. 5, 3132. 

1 galathas MF 2 duo om. F 6 satis est F 14 alienum scripsi: 
alium MR 18 cauerit F 23 fuerat Oehlerus 24 peremturos M 27 in- 
teremtibilem M et ignorabilem MF, ignorabilem R 



384 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

lectus aderaptam populo a creatore. auferam, inquit, sapien- 
tiam sapientium illorum et prudentiam prudentium 
eorum abscondam, et: aure audietis et nori audietis 
et oculis uidebitis et non uidebitis: incrassatum est 
enim cor populi huius et auribus grauiter audierunt 5 
et oculos concluserunt, ne quarido auribus audiant et 
oculis uideant et corde coniciant et conuertantur et 
sanem illos. hanc enim obtusionem salutarium sensuum 
meruerant, labiis diligentes deurn, corde autem longe absistentes 
ab eo. igitur si Christus quidem adrmntiabatur a creatore soli- 10 
dante tonitruum et condente spiritura et adnuntiante in homi 
nes Christum suum secundum lohelera prophetam, si omnis 
spes ludaeorura, ne dicam etiam gentium, in Christ! reuela- 
tionem destinabatur, sine dubio id demon strabantur non agni- 
turi et non intellecturi ablatis agnitioiiis et intellegentiae 15 
niribus, sapientia atque prudentia, quod adnuntiabatur, id est 
Christus, erraturis in eum principalibus sapientibus eorum, id 
est scribis, et prudentibus eorum, id est Pharisaeis, pariter 
et populo auribus audituro et non audituro, utique Christum 
docentem. et oculis uisuro et non uisuro. utique Christum 20 
signa facientem, secundum quod et alibi: et quis caecus, 
nisi pueri mei? et quis surdus, nisi qui dominatur 
eorum? sed et cum exprobrat per eundem Esaiam: filios 
generaui et exaltaui, at ill! me reiecerunt; agnouit 
bos possessorem suum et asinus praesepe domini sui, 25 
israhel autem me non cognouit et populus me non 
intellexit. nos quidem certi Christum semper in prophetis 
locutum, spiritum scilicet creatoris, sicut propheta testatur: 

1] Es. 29, 14. 3] Es. 6, 910. 9] cf. Es. 29, 13. 10] cf. 
Am. 4, 13. 21] Es. 42, 19. 23] Es. 1, 3. 

8 obtusionem M, obtunsionem E 11 condente Lat: concludente ME 
12 iohelem M r loelem R, Amos Pam 13 ne Ufs (ne dicam etiam cf. 
387, 23}: nedum MR 16 sapientia atque prudentia R, sapientiam 
atque prudentiam MF 18 prudentibus eorum MF, prudentibus R 
22 dominantur fort. 



VII. Aduersus M arc! on em lib. Ill 6. 385 

persona spiritus nostri Christus dominus - qui ab 
initio uicarius patris in dei nomine et auditus sit et uisus, 
scimus ipsius uoces eiusmodi fuisse, iain tune Israheli expro- 
brantis quae in ilium commissuri praedicabantur: dereli- 
5 quistis dominum etin iramprouocastis sanctum Is rah el. 
si uero non in Christum, sed in ipsum potius deum uolueris 
referre omnem ludaicae ignorantiae de pristino reputation em, 
nolens etiam retro sermonem et spiritum, id est Christum 
cre atoris, despectum ab eis et non agnitum, sic quoque reuin- 

10 ceils, non negans enirn filium et spiritum et substantiam 
creatoris esse Christum eius, concedas necesse est eos, qui 
patrem non agnouerint, nee filium agnoscere potuisse per 
eiusdem substantiae condicionem, cuius si plenitudo intellecta 
non est, multo magis portio certe, qua plenitudinis censors. 

15 his ita dispectis iam apparet, quomodo et respuerint ludaei 
Christum et interemerint, non ut extraneum Christum intel- 
legentes, sed ut suum non agnoscentes, quia nee extraneum 
intellegere potuissent de quo nihil umquam fuerat adnuntiatum, 
cum intellegere potuissent de quo semper fuerat praedicatum. 

20 id enirn iutellegi uel non intellegi capit, quod habendo sub 
stantiam praedicationis habebit et materiain uel agnitionis uel 
erroris. quod uero materia (ea) caret, non admittit sapientiae 
euentum. et adeo non qua alterius dei Christum auersati per- 
secutique sunt, sed qua solummodo hominem, quem planum 

25 in signis et aemulum in doctrinis existimabant, ut et ipsum 
hominem qua suum, id est ludaeum, sed ludaismi exorbita- 

1] Thren. 4, 20. 4] Es. 1, 4. 

1 Christus dominus .R 3 , Christum dominum ME 1 qui ME^F, quia E l 
3 exprobrantis E ( \ exprobranti ME 1 4 dereliquistis ME 3 , dereli- 
quisti E l 5 prouocastis ME A F, prouocasti E l 6 si uero .R 3 , 
uero si ME 1 14 portio, certe uulgo 17 quia nee ME\ qui enim 
E 3 uulgo 19 cum J? 3 , non ME l potuissent ME 1 , <non> potuissent 
jR 3 uulgo 20 habendo E, habentes M 22 ea addidi 23 quia 
adeo F non qua J2 3 , non aeque MR 1 24 sunt, sed ME, scilicet 
sed F 

XXXXVII. Tert. III. 25 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

torem et destructorem, deduxerint in indicium et suo iure 
punierint, alien urn scilicet non iudicaturi. tanto abest, at ali- 
enum Christum intellexisse uideantnr qui nee hominem eius 
ut alienura iiidicauemnt. 

7. Discat nunc haereticus ex abundant! cum ipso licebit 5 
ludaeo rationem quoque errorum eius, a quo ducatum mutu- 
atus in hac argumentatione, caecus a caeco, in eandem decidit 
foueam. duos dicimus Christi habitus a prophetis demonstratos 
totidem aduentus eius praenotasse: unum in humilitate, utique 
primum, cum tamquam ouis ad uietimam deduci habebat et 10 
tamquam agnus ante tondentem sine uoce, ita non aperiens 
os. ne aspectu quidem honestus. adnuntiauimus enim, inquit, 
de illo: sicut puerulus, sicut radix in terra sitienti, 
et non est species eius neque gloria, et uidimus eum, 
et non habebat speciem neque decorem, sed species 15 
eins inhonorata, deficiens citra filios hominum, homo 
in plaga et sciens ferre infirmitatem, ut positus a patre 
in lapidem offensionis et petram scandali, minoratus ab eo 
modicum citra angelos, uermem se pronuntians et non homi 
nem, ignominiam hominis et nullificamen populi. quae igno- 20 
bilitatis argumenta primo aduentui competunt sicut sublimi- 
tatis secundo, cum fiet iam non lapis offensionis nee petra 
scandali, sed lapis suramus angularis post reprobationem 
adsumptus et sublimatus in consummationem templi, ecclesiae 
scilicet, et petra sane ilia apud Danihelem de monte praecisa, *$ 
quae imaginem saecularium regnorum comminuet et conteret. 
de quo aduentu idem prophetes: et ecce cum nubibus caeli 
tamquam filius hominis ueniens uenit usque ad uete- 

5388, 19] cf. adu. ludaeos cap. 14. 7] cf. Matth. 15, 14; Luc. 
6 ? 39. 10 12J cf. Es. 53, 7. 12] cf. Es. 53, 2. 3., 17] cf. Rom. 
9, 33. I Petr. 2, 6. 7. cf. Es. 28, 16: 8, 14. 18] cf. Ps. 8, 6. 19] cf. 
Ps. 21, 7. 23] cf. Es. 28, 16; Ps. 117, 22; Eph. 2, 21; I Petr. 2, 46. 
27] Dan. 7, 13. 14. 

5 discat MEF, dicat E l abunti M 1 decidit ME\ deductus W 
9 totidem om. F 12 os MR, os<suum> Pain ne MR, nee FPam 
27 aduentu MR, <secundo> aiuentu Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 67. 387 

rem dierum. aderat in conspectu eius, et qui adsi- 
stebant adduxerunt ilium, et data est ei potestas 
regia et omnes nationes terrae sec.undum genera et 
omnis gloria famulabunda. et potestas eius usque 
5 in aeuum quae non auferetur, et regnum eius quod non 
uitiabitur. tune scilicet habiturus est speciem honorabilem 
et decorem indeficientein super filios hominum, tempestiuus 
enim, inquit, decore citra filios hominum, effusa e-st 
gratia in labiis tuis; propterea benedixit te deus in 

10 aeuum. accingere ensem super femur tuum. potens 
tempestiuitate tua et pulchritudine tua cum et pater, 
posteaquam diminuit eum modicum quid citra angelos, gloria 
et lionore coronabit ilium et subiciet omnia pedibus eius. 
time et cognoscent eum qui compugerunt et caedent pectora 

15 sua tribus ad tribum, utique quod retro non agnouerunt eum 
in humilitate condicionis humanae: et homo est. inquit Hie- 
remias, et quis cognoscet illuin? quia et: natiuitatem 
eius, Esaias. quis, inquit, enarrabit? sic et apud Zachariam 
in persona lesu, immo et in ipso nominis sacramento, uerus 

20 summus sacerdos patris, Christus lesus, duplici habitu in 
duos aduentus deliniatur, primo sordidis indutus, id est carnis 
passibilis et mortalis indignitate, cum et diabolus aduersabatur 
ei, auctor scilicet ludae traditoris, ne dicam etiam post bap- 
tisma temptator, dehinc despoliatus pristinas sordes et exor- 

25 natus podere et mitra et cidari munda, id est secundi aduentus 
gloria et honore. si enim et duorum hircorum, qui ieiunio offere- 
bantur, faciatn interpretationem, nonne et illi utrumque ordinem 
7] P 8 . 44, 3-5. 12] cf. Ps. 8, 6. 13] cf. Pa. 8, 7. 14] cf. 
Zach. 12, 10, 12. loh. 19. 37. 16] Hier. 17, 9. 17] Es. 53, 8. 18] cf. 
Zach. 3, 35. 26] cf. Leu. 16, 510. 

1 <et> aderat Pam 6 uitiabitur. tune Eng: uitiabitur, tune 

uulf/o est Eng (loc. gem. secutus): et MR 1 supra F paren- 
thesin indicauit Eng 9 in aeternum F 13 <sub> pedibus Pam 

16 humanae <constitutum> Pam 19 ipsius Pam 25 cidari munda It, 
cidarim mundam M 26 enim non satis apte hie poni uidetur; aptius 
certe in loco gemello, quippe ubi antecedant aliqua de losedech sacerdote, 
quae an hie interciderint suo iure dubitat Eng 

25* 



338 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Christ! figurant? pares quidem atque consimiles propter eundem 
doraini conspectum, quia non in alia uenturus est forma, ut 
qui agnosci habeat a quibus laesus est. alter autem eorum 
circumdatus coccino, maledictus et consputatus et conuulsus 
et compunctus, a populo extra ciuitatem abiciebatur in perdi- s 
tionem, manifestis notatus insignibus dominicae passionis. alter 
uero pro delictis oblatus et sacerdotibus templi in pabulum 
datus secundae repraesentationis argumenta signabat, qua 
delictis omnibus expiatis sacerdotes templi spiritalis, id est 
ecclesiae, dominicae gratiae quasi uisceratione quadam frueren- 10 
tur, ieiunantibus ceteris a salute, igitur quoniam primus aduen- 
tus et plurimum figuris obscuratus et omni inhonestate pro- 
stratus canebatur, secundus uero et manifestus et deo condignus, 
idcirco, quern facile et intellegere et credere potuerunt, eum 
solum intuentes, id est secundum, non inmerito decepti sunt 15 
circa obscuriorem, certe indigniorem. id est primum. atque 
ita in liodiernum negant uenisse Christum suum, quia non 
in sublimitate uenerit, dum ignorant etiam in humilitate fuisse 
uenturum. 

8. Desinat nunc haereticus a ludaeo, aspis, quod aiunt, a 20 
uipera. mutuari uenenum, euomat iam hinc proprii ingenii 
uirus, phantasma uindicans Christum, nisi quod et in ista 
sententia alios habebit auctores, praecocos et abortiuos quodam- 
modo Marcionitas, quos apostolus Johannes antichristos pro- 
nuntiauit, negantes Christum in carne uenisse, et tamen non, 25 
ut alterius dei ius constituerent, quia et de isto notati fuissent, 
sed quoniam incredibile praesumpserant deum carnem. quo 
magis antichristus Marcion sibi earn rapuit praesumptionem, 
aptior scilicet ad renuendam corporalem substantiam Christi, 

24] cf. I loh. 2, 18. 22. 

2 doraini Lat: dominum MR 3 <et)> laesus est. unus quidem eorum 
Pain 4 consputatus M, consputus R conuulsus est et V 1 oblatus 
om. F 10 fruerentur _R, fruentur M 15 secundum <(qui est in honore 
et gloria) Pam 22 in ista M, ista R uulgo 23 praecocos MF, prae- 
coquos R uulgo abortiuos jR, auorsiuos M 26 isto MGffi, isti R l 
27 praesumserantM 28praesumtionemM 29apertiorJ^ rerinuendamM 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 78. 389 

qui ipsum deum eius nee auctorem carnis induxerat nee 
resus citatorem, optimum uidelicet et in isto et diuersissimum 
a mendaciis et fallaciis creatoris. et ideo Christus eius, ne 
mentiretur, ne falleret et hoc modo creatoris forsitan deputare- 
5 tur. non erat quod uidebatur et quod erat mentlebatur: caro nee 
caro, homo nee homo, proinde deus, opinor, nee deus. cur enim 
non etiarn dei phantasma portauerit? an credam ei de interiore 
substantia. qui sit de exteriore frustratus? quomodo uerax 
liabebitur in occulto tarn fallax repertus in aperto? quomodo 

10 antem, in semetipso ueritatem spiritus, fallaciam carnis 
confundens, negatam ab apostolo lucis, id est ueritatis, et 
tenebrarum, id est fallaciae, commisit communicationem? iam 
iHinc. cum mendacium deprehenditur Christi caro, sequitur, 
ut et omnia. quae per earn em Christi gesta sunt, mendacio 

15 gesta sint, congressus contactus conuictus ipsae quoque 
uirtutes. si enim tangendo aliquem liberauit a uitio uel tactus 
ab aliquo, quod corporaliter actum est non potest uere actum 
credi sine corporis ipsius ueritate. nihil solidum ab inani, nihil 
plenum a uacuo perfici licuit. putatiuus habitus, putatiuus 

20 actus: imaginarius operator, imaginariae operae. sic nee pas- 
siones Christi eius fidem merebuntur. nihil enim passus est 
qui non uere est passus; uere autem pati phantasma non potuit. 
euersum est igitnr totum dei opus, totum Christian! nominis 
et pondus et fructus, mors Christi, negatur, quam tarn impresse 

25 apostolus demandat. utique ueram, summum earn fundamen- 
tum euangelii constituens et salutis nostrae et praedicationis 
suae. tradidi enim. inquit. uobis in primis, quod Chri 
stus mortuus sit pro peccatis nostris et quod sepul- 
tus sit et quod resurrexerit tertia die. porro, si caro eius 

so negatur, quomodo mors eius adseueratur, quae propria carnis 

11J cf. II Cor. fi. 14. 25 1 cf. I Cor. 15, 14. 27] I Cor. 15, 34. 

6 homo, proinde uulyo opinor scripsi: Christus MR 10 fal 

laciam ME 1 , fallacia R z uulgo 12 tenebrarum. id est fallaciae scripti: 
fallaciae id est tenebrarum MR 13 Christi Urs: Christus MJt 

16 liberauit J?, liberabit MF 29 resurrexerit MF, resurrexit R 



390 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

est passio, per mortem reuertentis in terram, de qua est 
sumpta. secundurn legem sui auctoris? negata uero morte, 
dum caro negatur, nee de resurrectione constabit. eadem enim 
ratione non resurrexit, qua mortuus non est, non habendo 
substantiam scilicet carnis, cuius sicut et mors ita et resur- s 
rectio est. proinde resurrectione Christi infirmata etiam nostra 
subuersa est. nee ea enim ualebit, propter quam Ghristus 
uenit, si Christi non ualebit. nam sicut illi, qui dicebant 
resurrectionem mortuorum non esse, reuincuntur ab apostolo 
ex resurrectione Christi, ita resurrectione Christi non con- 10 
sistente aufertur et mortuorum resurrectio. atque ita inanis 
est et fides nostra, inanis et praedicatio apostolorum. inue- 
niuntur autem etiam falsi testes dei, quod testimonium dixerint, 
quasi resuscitauerit Christum, quern non resuscitauit et sumus 
adhuc in delictis, et qui in Christo dormierunt, perierunt, is 
sane resurrecturi, sed phantasmate forsitan, sicut et Christus. 
9. In ista quaestione qui putaueris opponendos esse nobis 
angelos creatoris, quasi et illi in phantasmate, putatiuae utique 
carnis, egerint apud Abraham et Loth, et tamen uere sint et 
congressi et pasti et operati quod mandatum eis fuerat, primo 20 
nori admitteris ad eius dei exempla, quern destruis. nam et 
quanto meliorem et perfectiorem deum inducis, tanto non 
competunt illi eius exempla, quo nisi diuersus in totum non 
erit omnino melior atque perfectior. dehinc scito nee illud 
concedi tibi, ut putatiua fuerit in angelis caro, sed uerae et 25 
solidae substantiae humanae. si enim difficile non fuit illi , 
putatiuae carni ueros et sensus et actus exhibere, multo 
facilius habuit, ueris et sensibus et actibus ueram dedisse 
substantiam carnis, uel qua proprius auctor et artifex eius. 

1] cf. Gen. 3, 19. 8] cf. I Cor. 15, 12. 11] cf. I Cor. 15, 14. 
12J cf. I Cor. 15, 15. 14] of. Cor. 15, 17. 18. 

1 reuertentis Lett: deuertentis ME 2 sumta M 1 est om. F 
8 si Christi M, si Christus E ualebit MR, resurrexit Pam 10 resur 
rectione (pr.^loco) mortuorum om. F 12 inanis et lun: inanis est 
312?, inanis est <et> Pam 23 exempla eius M (corr. m. 1) 27 carni 
Kellnerus: carnis MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 89. 391 

tuns enim deus eo, quod carnem nullam omnino produxerit, 
merito fortasse phantasm a eius intulerit, cuius non ualuerat 
ueritatera, me us autem deus. qui illam de limo sumptam in 
hanc reformauit qualitatem, nondum ex seraine coniugali et 

stamen carnem, aeque potuit ex quacumque materia angelis 
quoque adstruxisse carnem. qui etiam mundum ex nihilo in 
tot ac talia corpora, et quidem uerbo, aedificauit. et utique, 
si deus tuus ueram quandoque substantiam angelorum homi- 
nibus pollicetur. - - erunt enim. in quit, si cut angeli - 

10 cur non et deus meus ueram substantiam hominum angelis 
accommodarit (unde)unde sumptam? quia nee tu mihi respon- 
debis, unde ilia apud te angelica sumatur. sufricit mihi hoc 
definire, quod deo congruit, ueritatem scilicet eius rei, quam 
thbus testibus sensibus obiecit: uisui tactui auditui. diffi- 

io cilius deo mentiri quam carnis ueritatem (unde)unde producere, 
licet non natae. ceterum et aliis haereticis, definientibus 
carnem illam in angelis ex carne nasci debuisse, si uere fuisset 
hurnana, certa ratione respondemus, qua et liumana uere 
fuerit et innata: humana uere propter dei ueritatem, a mendacio 

20 et fallacia extranei, et quia non -.posse.nt humanitus tractari ab 
hominibus nisi in substantia humana; innata autem, quia 
solus Christus in carnem ex carne nasci habebat, ut natiui- 
tatem nostram natiuitate sua reformaret atque ita etiam 
mortem nostram morte sua dissolueret resurgendo in carne, 

25 in qua natus est, ut et mori posset, ideoque et ipse cum 
angelis tune apud Abraham in ueritate quidem carnis apparuit, 
sed nondum riatae, quia nondum moriturae, sed ediscentis 
iam inter homines conuersari. quo magis angeli, neque ad 

9) Luc. 20. 36. 

1 enim scripsi: autem MH deus eo MB, ab eo F 4 hanc quali 
tatem scripsi: hac qualitate MR 5 carnem om. F 1 ac MF, et II 
8 tuus om. F 10 et om. F 11 undeunde Urs: unde MR 12 su 
matur, sufficit itulgo 15 undeunde Lat: unde MR 18 certa ratione 
= mit dem beslimmten Grunde qua MR, quia Oehlerus (in notis) 
27 ediscentis scripsi (cf. 373, 1.8 et de carne Chr. c. 6): et discentes 
MR 1 , discentis R 3 



392 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

moriendum pro nobis dispositi, breuem carnis commeatum 
non debuerunt nascendo sumpsisse, quia nee moriendo deposi- 
turi earn fuerant. sed (unde)unde sumpta et quoquo modo omnino 
demissa, mentiti earn tamen non sunt. si creator facit angelos 
spiritus et apparitores suos ignem flagrantem, tarn uere spiritus 5 
quam et ignem, idem illos uere fecit et carnem, ut mine 
recordemur et haereticis renuntiemus ems esse promissum 
homines in angelos reformandi quandoque, qui angelos in 
homines formarit aliquando. 

10. Igittir non admissus ad consortium exemplorum creatoris, 10 
ut alien orum et suas habentium causas, uelim edas et ipse 
consilium dei tui, quo Christum suura non in ueritate carnis 
exhibuit. si aspernatus est illam ut terrenam et, ut dicitis. 
stercoribus infersam, cur non et simulacrum eius proinde 
despexit? nullius enim dedignandae rei imago dignanda est: if. 
sequitur statuin similitudo. sed quomodo inter homines conuer- 
saretur, nisi per imaginem substantiae humariae ? cur ergo non 
potius per ueritatem, ut uere conuersaretur, si necesse habebat 
conuersari? quanto dignius necessitas fidem quam stropham 
administrasset! satis miserum deum instituis, hoc ipso, quod 20 
Christum suum non potuit exhibere nisi in indignae rei effigie, 
et quidem alienae. aliquatenus enim indignis conueniet uti, si 
nostris, sicut alienis non congruet uti, licet dignis. cur enim 
non in aliqua alia digniore substantia uenit. et inprimis sua, 
ne et indigna et aliena uideretur eguisse? si creator meus per 25 
rubum quoque et ignem, idem postea per nubem et globum 
cum homine congressus est et elementorum corporibus in 
repraesentationibus sui usus est, satis haec exempla diuinae 

4] cf. Ps. 103, 4. 25] cf. Exod. 3, 2. 26] cf. Exod. 14, 19. 
1 breuem 11, breue M F 2 sumsisse M 3 fuerant, sed uulgo un- 
deunde Pam: unde MR sumta M, sumptam R modo mentiti 
omnino M 4 demissa scripsi: dimissam MR 10 admissus R 3 , ad- 
missum MR i 11 suas om. F uel imeiidas M 12 tui R^, uti MR 1 
17 humanae om. F 19 stropham MR : \ stofam J^ 1 , scofam F 22 ali 
quatenus scripsi: aliquantis MR uti si M, ut si JR\ uti E 3 26 idem 
J? : \ id est MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 911. 393 

potestatis ostendunt deum non eguisse aut falsae ant etiam 
uerae carnis paraturae. ceterura si ad certum spectarnus, nulla 
substantia digna est, quam deus induat. quodcumque induerit, 
ipse dignum facit, absque raendacio tamen. et ideo quale est, 
5 ut dedecus existimarit ueritatem potius quam mendacium 
carnis? atquin honorauit illam fingendo. quanta iam caro est, 
cuius phantasraa necessarium fuit deo superiori! 

11. Totas istas praestigias putatiuae in Christo corpulentiae 
Marcion ilia intentione suscepit. ne ex testimonio substaritiae 
H humanae natiuitas quoque eius defenderetur atque ita Christus 
creatoris uindicaretur, ut qui riascibilis ac per hoc carneus 
adnuntiaretur. stultissime et hie Ponticus: quasi non facilius 
crederetur in deo caro non riata quam falsa, praestruentibus 
uel maxime fidem istam angelis creatoris in came uera con- 
is uersatis nee tamen nata. nam et Philumene ilia magis per- 
suasit Appelli ceterisque desertoribus Marcionis ex fide quidem 
Christum circumtulisse earn em, nullius tamen natiuitatis, utpote 
de elementis earn mutuatum. quodsi uerebatur Marcion, ne 
fides carnis natiuitatis quoque fidem induceret. sine dubio qui 
20 homo uidebatur natus utique credebatur. nam et mulier quae- 
dam exclamauerat: beatus uenter, qui te portauit. et 
ubera. quae hausisti. et quomodo mater et fratres eius 
dicti sunt foris stare? certe, cum et ipse se filium hominis 
praedicaret, natum scilicet profitebatur. et uidebimus de his 
2 r - capitulis suo in tempore: nunc, ut haec omnia ad euangelii 
distulerim examinationem, tamen quod supra statui: si omni 
rnodo ji at us credi habebat qui homo uidebatur, uane natiui 
tatis fidem consilio imaginariae carnis expugnandam putauit. 

21] Luc. 11, 27. 22j cf. Luc. 8, 20. 

2 paraturae MF, paratura It uidgo. 13 in deo caro scripsi: caro in 
deo MR 15 magis cf. supra facilius 16 appelli MF, Apelli R 18 mu- 
tuatuin R. mutuatam MF 24 iccrba et uidebimus tempore. quae in 
lib) , mss. paulo supra post foris stare leguntur, hue transtuli 25 in 
tempore MF, tempore Ruulgo 26 tamen quod supra statui soil, teneo, 
quod nescio an pro tamen sit rescribendum 28 expugnandam MR 1 (cf. 
394, 27), expungendam R^uulgo 



394 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quid enim profuit non neve fuisse quod pro uero haberetur, 
tarn carnem quam natiuttatem? aut si dixeris: uiderit opinio 
humana, iam deum tuum honoras fallaciae titulo, si aliud se 
sciebat esse quam quod homines fecerat opinari. iam tu 
potuisti etiam natiuitatem putatiuam illi accommodasse, ne in 5 
hanc quoqtie impegisses quaestionem. nara et mulierculae 
nonnumquam praegnantes sibi uidentur. aut sanguinis tribute 
aut aliqua ualitudine inflatae. et utique debuerat phantasmatis 
scaenam decucurrisse, ne originem carnis non desaltasset qui 
personam substantiae ipsius egisset. plane natiuitatis men- 10 
dacium recusasti: ipsam enim carnem ueram edidisti. turpissi- 
mum scilicet dei etiam uera natiuitas. age iam, perora in 
ilia sanctissima et reuerenda opera naturae, inueliere in totum 
quod es; carnis atque animae originem destrue; cloacam, uoca 
uterum, tanti animalis, id est hominis, producendi officinam; is- 
persequere et partus inmunda et pudenda tormenta et ipsius 
exinde puerperii spurcos anxios ludicros exitus: tamen, cum 
omnia ista destruxeris, ut deo indigna confirmes, non erit 
indignior morte natiuitas et cruce infantia et natura poena 
et caro damnatione. si uere ista passus est Christus, minus 20 
fait nasci; si mendacio passus est, ut phantasma, potuit 
et mendacio nasci. summa ista Marcionis argumenta. per 
quae alium efficit Christum, satis, opinor, ostendimus non 
consistere omnino, dum docemus magis utique competere 
deo ueritatem quam mendacium eius habitus, in quo Christum 25 
suum exhibuit. si ueritas fuit, caro fuit, si caro fuit, natus 
est. ea enim, quae expugnat haec haeresis, confirmantur, cum 
ea, per quae expugnat, destruuntur. itaque, si carneus habe- 
bitur, quia natus, et natus, quia carneus, quia phantasma 



4 tu scripsi: tune MR 9 carnis MR 3 , carnem R 1 desaltasset J? 3 , 
adeltasset MR 1 10 plane natiuitatis .... edidisti cum ironia did 

animaduertas 12 etiam uera natiuitas scil.: non solum uera caro 

13 inuehere R, inueherer MF 14 animae om. F uoca om. I 1 

18 indigna F, digna MR 20 caro damnatione scripsi: carne damnatio 
MR 21 fuit MF, fuisset R 24 consisterem M 



VII. Aduefsus Marcionem lib. Ill 1112. 395 

non fuerit, ipse erit agnoscendus, qui in came et ex natiui- 
tate uenturus adnuntiabatur a creatoris prophetis, utpote Chri 
stus creatoris. 

12. Prouoca mine, ut soles, f a ^ hanc Esaiae comparationem 
5 -Christi, c.ontendens illam in nullo comienire. primo enim , 
inquis, Christus Esaiae Emmanuhel uocari habebit, dehinc uiv- 
tutem sumere Damasci et spolia Samariae aduersus regera 
Assyriorum 1 . porro iste, qui uenit, neque sub eiusmodi nomine 
est editus neque ulla re bellica functus est. at ego te admo- 

10 nebo, uti cohaerentia quoque utriusque capituli recognoscas. 
subiuncta est enim et interpretatio Emmanuhelis: no bis cum 
deus, uti non solum sonum nominis species sed et sensum. 
s onus enim Hebraicus, quod est Emmanuhel, suae gentis est, 
sensus autem eius, quod est deus nobiscum, ex interpretatione 

15 communis est. quaere ergo an ista uox nobiscum deus 1 . quod 
est Emmanuhel. exinde quod Christus inluxit, agitetur in Christo. 
et puto, non negabis, utpote qui et ipse dicas deus nobis 
cum 1 , [dicitur] id est Emmanuhel. aut si tarn uanus es, ut, quia 
penes te nobiscum deus* dicitur. non Emmanuhel, idcirco nolis 

20 uenisse ilium, cuius proprium sit uocari Emmanuhel, quasi non 
et hoc sit deus nobiscum , inuenies apud Hebraeos Christianos, 
imrooetMarcionitas, Emmanuhelem nominare, eumuolunt dicere 
nobiscum dens ; sicut et omnis gens, quoquo sono dixerit deus 
nobiscum , Emmanuhelem pronuntiabit, in sensu sonum expun- 

25 gens, quodsi Emmanuhel nobiscum deus est, deus autem nobis 
cum Christus est, qui etiam in nobis est, quotquot enim 



4400, 16] cf. adu. ludaeos c. 9. 6] cf. Es. 7, 14. cf. Es. 
8, 4. 11] Matth. 1, 23. 26] Gal. 3, 27. 

4 adhuc <ad> fort., Eng intercidisse suspicatur in antecedentibus pro- 
phetiam Esaiae 7 aduersus MF, aduersum Ruulgo 16 exinde quo- 
fort. 18 dicitur seclusi quae infra 1. 7 sequuntur: idcirco deus 
nobiscum in MF etiam hie, ante aut si tarn uanus es leguntur: del. R 
19 nobiscum deus MF, nobiscum It 21 et hoc sit scripsi: hoc sit et 
MR 23 nobiscum deus R 3 . deus nobiscum deus MR 1 24 pronuntia 
bit Eng: pronuntiauit MR 



39G Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

in Christum tincti estis, Christum induistis - - tarn 
proprie est. Christus in significatione nominis, quod est nobis- 
cuni deus , quam in sono nominis, quod est Emmanuhel. atque 
ita constat uenisse iam ilium, qui praedicabatur Emmanuhel. 
quia quod significat Emmanuhel uenit, id est c nobiscum deus\ 5 

13. Aeque sono nominum duceris. cum uirtutein Damasci 
et spolia Samariae et regem Assyriorum sic accipis, quasi 
be.llatorem portendant Christum creatoris, non animaduertens 
quid scriptura praemittat: quoniam priusquam cognoscat 
<(puer) uocare patrern et matrem, accipiet uirtutem 10 
Damasci et spolia Samariae aduersus regem Assy- 
riorum, ante est enim inspicias aetatis demonstrationem, an- 
hominem iam Christum exhibere possit, nedum imperatorem. 
scilicet uagitu ad arma esset conuocaturus infans. et signa 
belli non tuba sed crepitacillo daturus, nee ex equo uel de 15 
curru uel de muro sed de nutricis aut gerulae suae collo sine 
dorso hostem destinaturus, atque ita Damascum et Samariam 
pro mammillis subacturus! aliud est. si penes Ponticos bar- 
baricae gentis infantes in proelium erumpunt, credo, ad solem 
uncti prius, deliinc pannis armati et butyro stipendiati, qui 20 
ante norint lanceare quam lancinare. enimuero, si nusquarn hoc 
natura concedit, ante militare quam uirum facere, ante uirtutem 
Damasci sumere quam patris et matris uocabulum nosse, 
sequitur, ut figurata pronuntiatio uideatur. c sed et uirginem , 
in quit, parere natura non patitur, et tamen creditur prophetae . 25 
et merito. praestruxit enim fidem incredibili rei rationem 
edendo, quod in signum esset futura: propterea, inquit, dabit^ 
uobis dominus signo: ecce uirgo concipiet in utero 



9] Es. 8, 4. 27] E*. 7, 14. 

2 proprie scripsi: proprius MR 6 aeque <et> Pam <in>duceris 
fort. (cf. 419, 13 et locum gemellum) 9 praemittat Pam: promittat MR 
10 puer add. Pam 12 inspicias E 3 , inspiciat MR [ 18 barbaricae / . 
barbariae MF 21 norunt F 22 uirum facere scripsi, loc. gem. secutus: 
uiuere 3/7?, uirere (= uires habere) Eng 28 uobis J?, nobis M 



VII. Aduersus Marcionem lib III 1213. 397 

et pariet filium. signum autem a deo, nisi nouitas aliqua 
monstruosa, iam signum non fuisset. denique ludaei, si quando 
ad nos deiciendos mentiri audent, quasi non uirginem. sed 
iuuenculam concepturam et parituram scriptura contineat, hinc 
5 reuincuntur, quod nihil signi uideri possit res cotidiana, 
iuuenculae scilicet praegnatus et partus. in signum ergo dis- 
posita uirgo mater merito credetur, infans uero bellator non 
aeque; non enim et hie signi ratio uersatur. sed signo natiui- 
tati nouae adscripto exinde post signum alibi ordo iam infant-is 

10 edicitur, mel et butirum manducaturi. - - nee hoc utique in 
signum; [est: malitiae nou assentaturi] et hoc enim infantiae 
est sed (et) accepturi uirtutem Damasci et spolia Samariae 
aduersus regem Assyriorum. serua modum aetatis et quaere 
sensum praedicationis, immo redde euangelio ueritatis quae 

* posteriori detraxisti: et tarn intellegitur prophetia quam renun- 
tiatur expuncta. maneant enim orientales illi magi infantiam 
Christ! recentem auro et ture munerantes: et accepit infans 
uirtutem Damasci sine proelio et armis. nam praetor quod 
omnibus notum est orientis uirtutem, id est uim et uires, auro 

20 et odoribus pollere solitam, certe est creatoris uirtutem cete- 
rarum quoque gentium aurum constituere, sicut per Zachariam: 
et ludas praetendet apud Hierusalem et congregabit 
ornuem ualentiam populorum per circuitum, aurum et 

10]cf.Es.7,15. 12|cf.Es.8,4. 16] cf.Matth. 2,11. 22] Zach.14,14. 
* 
1 pariet M 2 iam signum Lat (loc. gem. secutus): tarn dignum ME 

4 scriptura Big: scripturam M, om. R 6 iuuencula M 1 mater If, et 
mater E uulgo credetur scripsi: crederetur MR, creditur Pam 8 natiui- 
tati scripsi: natiuitatis MR 9 alibi (= alio loco, cf. 1. 12} MR, alius Pam 
10 parenthesin indicaui 11 est assentaturi seclusi infantiae Urs: 
infantia MR 12 sed <et> scripsi: sed MR 15 posteriori (euangelio, 
ipsius scilicet Mar cionis) scripsi: posterior MR quam renuntiatur expuncta 
om. F 16 enim MF, autem R uulgo infantiam Christ! scripsi: in infantia 
Christum MR 17 acceperit Pam 19 et uires fort, delendum, ut quod 
interpolatum sit ex loco gemello, in quo non genuinum hoc esse cod. 
Fuldensis probat 20 creatoris NPam: creatori MR 21 Zachariam 
<dicit> Pam 22 praetendet MR\ pertendet R* congregabit R 3 , 

congregauit MR 1 23 omnium ualentiam susp. Eng 



398 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

argentum. de illo autem tune ami munere etiam Dauid: et 
dabitur illi ex auro Arabiae, et rursus: reges Arabum 
et Sab a munera efferent illi. nam et magos reges habuit 
fere oriens et Damascus Arabiae retro deputabatur, antequam 
transcripta esset in Syrophoenicen ex distinctione Syriarum, 5 
cuius tune uirtutem Christus accepit accipiendo insignia eius, 
aurum scilicet et odores, spolia autem Samariae ipsos magos, 
qui cum ilium cognouissent et muneribus bonorassent et genu 
posito adorassent quasi deum et regem sub testimonio indicis 
et ducis stellae, spolia sunt facti Samariae, id est idolatriae, 10 
credentes uidelicet in Christum, idolatriam enim Samariae 
nomine notauit, ut ignominiosae ob idolatriam, qua desciuerat 
tune a deo sub rege Hieroboam. nee hoc enim nouum est 
creatori, figurate uti translatione nominum ex comparatione 
criminum. nam et archontas Sodomorum appellat archontas 15 
ludaeorum et populum ipsum populum Gomorrae uocat, et idem 
alibi: pater, inquit, tuus Amorreus et mater tua Cethea, 
ob consimilem impietatem, quos aliquando etiam suos filios 
dixerat: filios generaui et exaltaui. sic et Aegyptus non- 
numquam totus orbis intellegitur apud ilium superstitionis et 20 
maledictionis elogio. sic et Babylon etiam apud lohannem nostrum 
Eomanae urbis figura est, proinde raagnae et regno superbae et 
sanctorum dei debellatricis. hoc itaque usu magos quoque Sama- 
ritarum appellatione titulauit, despoliatos quod habuerant cum 
Samaritis, ut diximus, idolatriam. aduersus regem autem Assyri- 25 
orum aduersus Herodem intellege, cui utique aduersati sunt magi 
tune non renuntiando de Christo, quern intercipere quaerebat. 
14. Adiuuabitur haec nostra interpretatio, dum et alibi 
bellatorem existimans Christum ob annorum quorundam uoca- 
bula et eiusmodi uerba ex reliquorum quoque sensuum com- so 
paratione conuinceris. accingere, inquit Dauid, ensem super 

1] Ps. 71. 15. 2] Ps. 71, 10. 7] cf. Es. 8,4. 13] cf. Ill Reg. 
12, 2831. 15] cf. Es. 1, 10. 17] Ez. 16, 3. 19] Es. 1, 2. 21] cf. 
Apoc. 14, 8; 17, 5; 18, 10. 27] cf. Matth. 2, 12. 32] Ps. 44, 4. 

5 esset MR 1 , erat 3 26 intellige M 31 ensem Gel: ense MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 1314. 399 

femur, sed quid supra legis de Christo? tempestiuus 

decore praeter filios hominum, effusa est gratia in 

labiis tuis. rideo, si, quern ad bellum ense cingebat, ei de 

terapestiuitate decoris et labiorum gratia blandiebatur. sic item 

5 subiungens: et extende et prosperare et regna, adiecit: pro- 

pter ueritatem et lenitatem et iustitiam. quia enim ense 

<ea) operabitar et non contraria potius, dolum et asperitatem 

et iniustitiam, propria scilicet negotia proeliorum? uideamus 

ergo, an alius sit ensls ille, cuius alius est actus. nam et 

10 apostolus Johannes in Apocalypsi ensem describit ex ore del 

prodeuntem, bis acutum, praeacutum, quern intellegi oportet 

sermonem diuinum, bis acutum duobus testamentis legis et 

euangelii, acutum sapientia, infestum diabolo, armantem nos 

aduersus hostes spiritales nequitiae et concupiscentiae omnis, 

15 amputantem etiam a carissimis ob dei nomen. quodsi lohan- 

nem agnitum non uis, babes communem magistrum Paulum, 

praecingentem lumbos nostros ueritate et lorica iustitiae et 

calciantem nos praeparationem euangelii pacis, non belli, ad- 

sumere iubentem scutum fidei, in quo possimus omnia diaboli 

10 ignita tela extinguere, et galeam salutaris et gladium spiritus, 

quod est, inquit, dei sermo. hanc et dominus ipse machae- 

ram uenit mittere in terram, non pacem. si tuus Christus 

est, ergo et ipse bellator est. si bellator non est, machae- 

ram intentans allegoricam, licuit ergo et Christo creatoris 

25 in psalmo sine bellicis rebus ense sermonis praecingi figurato, 

cui supradicta tempestiuitas congruat et gratia labiorum, quern 

tune iam cingebatur super femur apud Dauid, quandoque mis- 

surus in terram. hoc est enim, quod ait: et extende et 

1] Ps. 44, 3. 5] Ps. 44, 5. 10] cf. Apoc. 19, 21; cf. Apoc. 2, 12. 
14] cf. Eph. 6, 12. 15] cf. Matth. 19, 29; Marc. 10, 2930; Luc. 14, 26. 
17-20] cf.Eph. 6, 14-17. 21]JEph. 6,18. cf. Matth. 10,34. 28]Ps.44,5. 

6 ense <ea> operabitur.EM#: <haec> ense operabitur Urs, ego olim locum 
gemellum secutus post potius lacunam statuere uolui, secj, imitatorem illic, 
quia interdderat ea sine haec, inter polandi neyotium suscepisse uerisimi- 
lius est 11 accutum M 18 praeparationem MF, praeparatione J?, per 
parationem (=. iv sto^acia) fort. 19 possumus Gel 25 ensem Paw 



400 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

prosperare et regna: extendens sermonem in omnem terrain 
ad uniuersarum gentium uocationem, prosperaturus successu 
fidei, qua est receptus, et regnans exinde, qua mortem resur- 
rectione deuicit: et deducet te, inquit, mirifice dextera 
tua, uirtus scilicet gratiae spiritalis, qua Christ! agnitio dedu- 5 
citur. sagittae tuae acutae, peruolantia ubique praecepta 
et minae et traductiones cordis. compungentes et transtigentes 
conscientiam quamque. populi sub te concident, utique 
adorantes. sic bellipotens et armiger Christus creatoris, sic et 
nunc accipiens spolia, non solias Samariae uerum et omnium 10 
gentium, agnosce et spolia figurata. cuius et arma allegorica 
didicisti. figurate itaque et domino eiusmodi loquente et apo- 
stolo scribente, non temere interpretationibus eius utimur, 
quarum exempla etiam aduersarii admittunt, atque ita in tantum 
Esaiae erit Christus qui uenit. in quantum non fuit bellator, 15 
quia non talis ab Esaia praedicatur. 

15. De quaestione carnis et per earn natiuitatis et unius 
interim nominis Emmanuhelis hucusque. de ceteris uero nomi- 
nibus, et inprimis Christi, quid pars diuersa respondebit? si 
proinde commune est apud uos Christi nomen quemadmodum 20 
et dei, ut sic utriusque dei filium Christum competat dici, 
sicut utrumque patrem deum, certa ratio huic argumentationi 
refragabitur. dei enim nomen. quasi naturale diuinitatis, potest 
in omnes communicari, quibus diuinitas uindicatur, sicut et 
idolis, dicente apostolo: nam et sunt qui dicuntur dii 25 
sine in caelo sine in t err is, Christi uero nomen, uon ex. 
natura ueniens ssd ex dispositione, proprium eius efficitur, a 
quo dispositum inuenitur, nee in communicationem alii deo 



4] Ps. 44, 5. 6] Ps. 44, .6. 8] ib. 25] I Cor. 8, 5. 

4 deducet R (sic et in loco gemello cod. Fuld.}, deducit M 6 utique Lat 
1 rainae et traductiones ME, minantes traductionem Pam (ex loco gemello, 
qui potius hinc sanandus mihi uidetur) transfigentes MB 1 , transfigurantes 
R 3 (errore typoihetico, ut uidetur) 11 allegorica M-R 3 , allegorice jR l 
21 sic scripsi: sicut MR 22 sicut scripsi: sic MR deum scripsi: 
dominum ME certa MR 1 , certe Wuulgo 28 inuenitur. nee uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 1415. 401 

subiacet, maxime aenmlo et habenti suam dispositionem, cui 
et nomina priuata debebit. quale est enim, quod diuersas dis- 
positiones duorum comrnentati deorum societatem nominum 
admittunt in discordia dispositionum, quando nulla raagis 

5 probatio adsisteret duorum et aemulorum deorum, quam si in 
dispositioneeorum etiam diuersitas nominum inueniretur? nullus 
enim status diiferentiarum nonnisi proprietatibus appellations m 
consignatur. quibus deficientibus, si quando, nunc Graeca 
catachresis de aiieno abutendo succurrit. apud deum autem 

10 deficere, puto, nihil debet, nee de aiieno instrui dispositio 
eius. quis hie deus est, qui filio quoque SLIO nomina a creatore 
uindicat. non dico aliena, sed uetera et uulgata, quae uel sic 
non competerent deo nouo et incognito? quomodo denique 
docet nouam plagulam non adsui ueteri uestimento nee uinum 

15 nouum ueteribus utribus credi. adsutus ipse et inditus no 
minum senio? quomodo abscidit euangelium a lege, tota lege 
uestitus, in nomine scilicet Christ! ? quis ilium prohibuit aliud 
uocari, aliud praedicantem, aliunde uenientem, cum propterea 
nee corporis susceperit ueritatem, ne Christus creatoris crede- 

20 retur? uane autem noluit eum se uideri, quern uoluit uocari, 
quando et si uere corporeus fuisset, magis Christus creatoris 
non uideretur, si non uocaretur. at nuric substantiam respuit, 
cuius nomen aecepit, etiam substantiam probaturus ex nomine. 
si enim Christus unctus est, ungui (autem) utique corporis 

25 passio est, qui corpus non habuit ungui omnino non potuit; 
qui ungui omnino non potuit Christus uocari nullo modo 
potuit. aliud est, si et nominis phantasma adfectauit. c sed 
quomodo*, inquit, inreperet in ludaeorum fidem, nisi per sol- 
lemne apud eos et familiare nomen ? inconstant-em aut sub- 

14] cf. Matth. 9, 16. 17. 

4 discordia scripsi: discordiam MR 6 dispositioneJ7 :( , dispositionem MR 1 
8 tune Ciacconius 9 catachresis F, catachersis M, katachresis R uulgo 
10 deficere puto nihil debere Eng dispositio scripsi (cf. supra I. 1 
et 6): dispositiones MR 11 filio suo nomina quoque fort. 14 ue 
teri* M 15 inditus M, inclitus F, indutus R uulgo 16 senio datiuum 
intellege aeque pendentem ab adsutus ut ab inditus 17 in deleri unit Eng 
19 susperit M (ce s. u. add. m. 1} 24 autem addidi 25 est. qui uulgo 

XXXXV1I. Tert. III. 26 



402 Quinti Septimi.Florentis Tertulliani 

dolum deum narras: ant diffidentiae aut malitiositatis con- 
silium est fallendo quid promouere. multo liberius atque 
simplicius egerunt pseud oprophetae, aduersus creatorem in sui 
del nomine uenientes. sed nee effectum consilii hums inuenio, 
cum facilius aut suum crediderint Christum aut planum potius 5 
aliquem quam alterius dei Christum, sicut euangelium probabit. 
16. Nune, si nomen Christi, ut sportulam furunculus, cap- 
tauit, cur etiam lesus uoluit appellari, non tarn expectabili 
apud ludaeos nomine? nee enim, si nos, per dei gratiam intel- 
lectum consecuti sacrarnentorum eius, hoc quoque nomen 10 
agnoscimus Christo destinatum, ideo et ludaeis, quibus adempta 
est sapientia, nota erit res. denique ad hodiernum Christum 
sperant, non lesum, et Heliam potius interpretantur Christum 
quam lesum. qui ergo et in eo nomine uenit, in quo Christus 
non praesumebatur? potuit in eo solo nomine uenisse, quod 15 
solum praesumebatur. ceterum cum duo miscuit, speratum 
et insperatum, expugnatur utrumque consilium eius. siue enim 
ideo Christus, ut interim quasi creatoris inreperet, obstrepit 
lesus, quia non sperabatur lesus in Christo creatoris, siue 
(ideo lesus,) ut alterius haberetur, non sinit Christus, quia 20 
non alterius sperabatur Christus quam creatoris. quid horum 
constare possit, ignoro. constabit autem utrumque in Christo 
creatoris. in quo inuenitur etiam lesus. quomodo, inquis? 
disce et hie cum partiariis erroris tui, ludaeis. cum successor 
Moysi destinaretur Auses. filius Naue, trans fertur certe de 25 
pristino nomine et incipit uocari lesus. certe, inquis. hanc 
prius dieimus figuram futuri fuisse. nam quia lesus Christus 
secundum populum quod sumus nos, nati in saeculi desertis 
- introducturus erat in terram promissionis melle et lacte 

11] cf. Es. 29, 14. 24403, 20] cf. adu. ludaeos c. 9. 24] cf. los. 
1,19. 25] cf.Num. 13,9.17. 28] cf. Num. 14, 29 31. 29] cf. Exod. 3, 8. 
4 nee eras. M 5 crediderint scil. ludaei 6 euangelium breuiter dictum 
pro : euangelii examinatio, quae sequetur in libro III I probauit susp. Eng 
(cf. Matth. 24, 24; Marc. 13, 22) 15 non om. J? 1 praesumebatur. potuit 
uulgo 18 ideo R, in deo MF obstrepit Urs: obrepitlf.R 20 ideo lesus 
add. Urs 21 non om. F 22 con stare in ras. a m. 1 M 25 Auses J?, auxes M 



VII. Aduersus Mar ci on em lib. Ill 15 16. 403 

manantem, id est (in) uitae aeternae possessionem, qua nihil 
dulcius idque non per Moysen, id est non per legis disci- 
plinam, seel per lesum, (id est) per euangelii gratiam, proue- 
nire habebat, circumcisis nobis petrhia acie, id est Christi 
5 (praeceptis.) petra enim Christus ideo is uir, qui in huius 
sacramenti imagines parabatur, etiam nominis dominici inaugu- 
ratus est figura, lesus cognominatus. hoc nomen ipse Christus 
suum iam tune esse testatus est, cum ad Moysen loquebatur. 
quis enim loquebatur, nisi spiritus creatoris, qui est Christus? 

10 cum ergo mandate diceret populo: ecce ego mitto angelum 
meum ante faciem tuam. qui te custodiat in uia et 
introducat in terrain, quam paraui tibi; intendite illi 
et exaudite eum, ne inobaudieritis eum; non enim 
celabit te, quoniam nomen meum super illurn est, 

15 angelum quidem eum dixit ob magnitudinem uirtutam, quas 
erat editurus, et ob officium prophetae, nuntiantis scilicet 
diuinam uoluntatem, lesum autem ob nominis sui futuri sacra- 
mentum. id enim nomeu suum confirmauit, quod ipse ei indi- 
derat, quia non angelum nee Ausen, sed lesum eum iusserat 

20 exinde uocitari. ergo si utrumque nomen competit in Christum 
creatoris, tanto utrumque non competit in Christum non crea 
toris, sicut nee reliquus ordo. facienda est denique iam hinc 
inter nos certa ista et iusta praescriptio et utrique parti ne- 
cessaria, qua determinatum sit nihil omnino commune esse 

25 deoere alterius dei Christo cum Christo creatoris. nam et a 
uobis proinde diuersitas defendenda est, sicut a nobis repu- 
gnanda est, quia nee uos probare poteritis alterius dei uenisse 

4] cf. los. 5, 2. 5] cf. I Cor. 10, 4. 10] Exod. 23, 2021. 
IS) cf. Num. 13, 17. 

1 in addidi (sec. loc. gem.) 3 id est add. Pam (sec., loc. gem.) 5 prae- 
ceptis add. Pam (sec. loc. gem.) 6 imagine Pam 12 intende exaudi 
inobaudieris Pam 13 obaudieritis M (in s. u. add. m. 1) 14 celabit 
Eng: celauit MF, celaui Ruulyo 15 eum R 3 , meum MR 1 18 id 
enira scripsi (loc. gem. secutus; cf. supra: quoniam nomen in eum super 
ilium est): identidem MR 19 auxsen M 21 creatoris Christum om. F 
22 nee M, non R 25 Christo M, Christum R 

26* 



404 Quinti Septirni Florentis Tertulliani 

Christum, nisi eum longe alium demonstraueritis a Christo 
creatoris, nee nos eum creatoris uindicare, nisi talem eum 
ostenderimus. qualis constituitur a creatore. de nominibus iam 
obduximus: mihi uindico Christum, mini defendo lesum. 

17. Reliquum ordinem eius cum scripturis conferamus. adest 5 
rursus Esaias: adnuntiauimus, inquit, coram ipso: uelut 
puerulus, uelut radix in terra sitienti, et rion est spe 
cies eius neque gloria, et uidimus eum. et non habebat 
speciem neque decorem. sed species eius inhonorata. 
deficiens citra omnes homines, sicut et supra patris ad 10 
filium uox: quemadmodum expauescent multi super te, 
sic sine gloria erit ab hominibus forma tua. quodcumque 
illud corpusculum sit, quonam habitu et quonam con- 
spectu fuit? si inglorius, si ignobilis, si inhonorabilis, meus 
erit Christus. tails enim habitu et adspectu adnuntiabatur. 15 
nam etsi tempestiuus dec-ore apud Dauid citra filios 
horn in um, sed in allegorico illo statu gratiae spiritalis, cum 
accingitur ense sermonis, qui uere species et decor et gloria 
ipsius est. ceterum in corporal! habitu apud eundem pro- 
phetam uermis etiam et non homo, ignominia hominis 20 
et nullificamen populi. neque interiorem qualitatem eius 
eiusmodi adnuntia sunt. si enim plenitudo in illo spiritus constitit, 
agnosco uirgam de radice lesse: flos eius meus erit Christus, 
in quo requieuit secundum Esaiam spiritus sapientiae et 
intellectus, spiritus consilii et uigoris, spiritus agni- 25 
tionis et pietatis, spiritus timoris del. neque enim ulli 

6] Es. 53, 23. 11] Es. 52, 14. 16] Ps. 44, 3. 17] cf. Ps. 44, 4. 
20] Ps. 21, 7. 24] Es. 11, 23. 26405, 24] cf. adu. ludaeos c. 9. 

10 homines, sicut uulgo 12 uerba quodcumque adnuntiabatur, quae 
in MR supra post cum scripturis conferamus leguntur, hue transposni 
13 illud corpusculum cf. supra 1. 6, 7, 10 quonam habitu et quonam 
conspectu scripsi: quoniam habitum et quoniam conspectum MR 14 fuit 
scil. Jesus Christus fuit. si uulgo 16 citra ME (cf. adu. lud. 14): 
supra Pain 18 ensem Pam 19 in corporali habitu scripsi: habitu 
jncorporabili MR 22 eiusmodi R : \ cuiusmodi MR* adnuntia sunt 
scripsi: adnuntias (ex adnuntia s) J/J? 1 , adnuniiat It - 1 uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 1618. 405 

hominum uniuersitas spiritaliurn documentorum competebat 
nisi in Christum, flori quidem ob gratiam spiritus adaequatum, 
ex stirpe autem lesse deputatum per Mariam, inde censendam. 
expostulo autem de proposito: si das ei omnis bumilitatis et 
5 patientiae et tranquillitatis intentionem et ex his Esaiae erit 
Christus, - - homo in plaga et sciens ferre imbecilli- 
tatem, qui tainquam ouis ad uictiraam adductus est 
et tamquam agnus ante tondentem non aperuit os, 
qui neque contendit neque clamauit nee audita est foris 

10 uox eius, qui arundinem contusam, id est quassam luclae- 
orum fidem, non comminuit. qui linum ardens, id est mo- 
mentaneum ardorem gentium, non extinxit - non potest 
alius esse, quam qui praedicebatur. oportet <et) aetum eius 
ad scripturarum regulam recognosci, duplici. nisi fallor, ope- 

15 ratioue distinctum: praedicationis et uirtutis. sed de utroqife 
titulo sic disponam, ut, quoniam ipsum quoque Marcionis 
euangelium excuti placuit, de speciebus doctrinarum et signo- 
rum illuc differamus, quasi in rem praesentem, hie autem 
generaliter expungamus ordinem coeptum, docentes praedica- 

20 torem interim adnuntiari Christum per Esaiam: quis enim, 
inquit, in uobis, qui deum metuit, [et] exaudiat uo- 
cem filii eius? item medicatorem: ipse enim, inquit, 
imbecillitates nostras abstulit et languores por- 
tauit. 

25 18. De exitu plane,, puto, diuersitatem temptatis inducere, 

6] Es. 53, 3. 7] Es. 53, 7. 9] cf. Es. 42, 23. 20] Es. 50, 10. 
22] Es. 53, 4. cf. Matth. 8, 17. 25410, 3] cf. adu. ludaeos c. 10. 

1 uniuersitas scripsi (loc. gem. secutus): diuersitas MR 3 censendam 
MPam: censendum R reliqui 4 autem de proposito, si uulgo 6 Christus? 
\\Qi\\Quulgo 10 arudinem M 11 lignum M 12 extinxit. non uulgo ex 
tinxit <(sed lucernam magis fecit ortu luminis sui> Pam 13 et addidi, 
non recte putans addidisse in loco gemello imitatorem itaque 14 dup- 
plici M 16 sic om. F 17 excuti MR 1 , discuti R -* uulgo 18 illuc R-\ 
illud M R 1 quasi in rem praesentem = quasi usque in praesentiam rei 
ipsius; hie enim de adnuntiatione tantuw rei disseritur 19 expungamus 
R, expugnamus MF 21 et seclusi (cf. adu. Marc. 1III 22: quis deum 
metuens audiat) exaudiat M, exaudiet R uulgo 25 teintatis M 



406 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

negantes passionem crucis in Christum creatoris praedicatam 
et argumentantes insuper non esse credendum, ut in id genus 
mortis exposuerit creator filium suum, quod ipse maledixerat: 
maledictus, inquit, omnis qui pependerit in ligno. 
sed huius maledictionis sensum differo digne a solapraedicatione 5 
crucis, de qua mine maxime quaeritur, quia et alias antecedit 
rerum probatio rationem. de figuris prius edocebo. et utique 
uel maxime sacramentum, istud figurari in praedicatione opor- 
tebat, quanto incredibile, tanto magis scandalo futurum, si 
nude praedicaretur, quantoque magnificum, tanto magis obum- 10 
brandum, ut difficultas intellectus gratiam dei quaereret. itaque 
inprimis Isaac, cum a patre in hostiam deditus lignum sibi 
portaret ipse, Christi exitum iam tune denotabat, in uictimam 
concessi a patre et lignum passionis suae baiulantis. Joseph, 
et ipse Christum figuraturus, uel hoc solo, ne demorer cursum, 15 
quod persecutionem a fratribus passus est ob dei gratiam, 
sicut et Christus a ludaeis carnaliter (fratribus,) curn benedici- 
tur a patre etiam in haec uerba: tauri decor eius, cor- 
nua unicornis cornua eius, in eis nationes uenti- 
labit pariter ad summum usque terrae, non utique *o 
rhinoceros destinabatur unicornis nee minotaurus bicornis, sed 
Christus in illo significabatur, taurus ob utramque disposi- 
tionem, aliis ferus ut iudex, aliis mansuetus ut saluator, cuius 
cornua essent crucis extima. nam et in antemna r quae crucis 
pars est, extremitates cornua uocantur, unicornis autem mediae & 
stipitis palus. hac denique uirtute crucis et hoc more cornutus 
uniuersas gentes et nunc uentilat per fidem, auferens a terra 

4] Deut. 21, 23. 18] Deut. 33, 17. 

5 differo == semoueo (cf. Apol. c. 40: dilati ab omni fruge uitae) digne 
(= iure] a scripsi: dignae 12, digne M 13 portaret ipse M, ipse portaret It 
15 <in> Christum Urs figuraturus Eng: figuratus ME uel scripsi 
(locum gem. secutus}: nee MR 16 passus est <et uenumdatus in AegyptiHn> 
Pam 17 carnaliter <fratribus> Oehlerus (loc. gem. secutus}: carnaliter 
MR, carnaliter <fratribus uenundatus, a luda cum traditur ham etyPam 
18 a patre etiam om. Pam 20 terrae. non uulgo 24 extima MF, extrema R 
antemua <nauis> Pam 25 mediae Eng: media MR, medius Urs, medio lun 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 18. 407 

iii caelum, et tune per indicium uentilabit, deiciens de caelo 
in terram. idem erit et alibi taurus apud eandem scripturam, 
cum lacob in Simeonem et Leui, id est in scribas et Phari- 
saeos, ex illis euim deducitur census istorum spiri- 
5 taliter imprecatur: Simeon et Leui perfecerunt ini- 
quitatem ex sua haeresi, qua scilicet Christum sunt 
persecuti; in consilium eorum ne u en erit anima 
mea et in stationem eorum ne incubuerint iecora 
me a, quia in indignatione sua inter fecerunt ho- 

10, mi nes, id et prophetas, et in concupiscentia sua 
ceciderunt nemos tauro, id est Christo, quern post 
necem prophetarum suffigendo neruos utique eius clauis 
desaeuierunt. ceterum uanum, si post homicidia alicuius bouis 
illis exprobrat carnificinam. iam uero Moyses, quid utique tune 

15 tantum, curn lesus aduersus Amalech proeliabatur, expansis 
manibus orat residens, quando in rebus tarn attonitis magis 
utique genjbus depositis et manibus caedentibus pectus et 
facie humi uolutante orationem commendare debuisset, nisi 
quia illic, ubi nomen domini dimicabat, dimicaturi quandoque 

20 aduersus diabolum, crucis quoque erat habitus necessarius, 
per quam lesus uictoriam esset relaturus? idem rursus Moyses 
post interdictam omnis rei similitudinem cur aereum serpentem 
ligno impositum pendentis habitu in spectaculum salutare 
proposuit? an et hie dominicae crucis uim intentabat, qua 

25 serpens diabolus publicabatur et iaeso cuique a spiritalibus 
colubris, intuenti tamen et credenti in earn, sanitas morsuum 
peccatorum et salus exinde praedicabatur? 

5] Gen. 49, 5. 7J Gen. 49, 6. 15J cf. Exod. 17, 1013. 22 1 cf. 
Num. 21, 89. 

3 cum lacob <(exporrigens benedictionem)> in Simeonem Pam (loc. gem. 
sec.) 4 parenthesin indicauit Eny 5 imprecatur scripsi (imprecari in 
aliquem jem. verfluchen, sicut imprecatio = Verftuchung) : interpre- 
tatur MR 11 quern pendet a suffigendo (Eng) 12 prophetarum <(inter- 
fecerunt et> Pam 16 orabat Pam 18 uolutante: caue mutes sec. loc. 
gem., qui Jiabet uolutata; cf. enim Apol. c. 40: in sacco et cinere uolutantes 
23 <(Israeli)> salutare proposuit <(eo tempore, quo a serpentibus exterminati 
8unt,)> nisi quod et hie Pam 24 et om. F 27 salus MR \ sanitas Jt* 1 



408 Quiiiti Septimi Florentis Tertulliani 

19. Age mine, si legist! penes Dauid: do minus regnauit 
a ligno, expecto quid intellegas. nisi forte lignarium aliquem 
regem significari (putes) ludaeorum. et non Christum, qui exinde 
a passione ligni superata morte regnauit. eteriim si mors ab 
Adam regnauit usque ad Christum, car Christus non regnasse & 
dicatur a ligno, ex quo crucis ligno mortuus regnum mortis 
exclusit? proinde et Esaias: quoniam, in quit, puer natus 
estnobis, quid noui, si non de filio dei dicit? et datus 
est nob is cuius imperium factum est super hume- 
ruin ipsius. quis omnino regura insigne potestatis suae hu- 10 
mero praefert et non aut capite diadema aut manu sceptrum 
aut aliquam propriae uestis notam? sed solus nouns rex 
nouorurn aeuorum Christus Jesus nouae gloriae et potestatem 
et sublirnitatem suam humero extulit, crucem scilicet, ut 
secundum superiorem prophetiam exinde dominus regnaret a 15 
ligno. hoc lignum et Hieremias tibi insinuat, (de) dicturis pruedi- 
cans ludaeis : u e n i t e, iniciamuslignnmin p a n e m e i u s, 
utique in corpus, sic enim dominus in euangelio quoque uestro 
reuelauit, panem corpus suum appellans, ut et hinc iam earn 
intellegas corporis sui figuram pani dedisse. emus retro corpus 20 
in panem prophetes figurauit, ipso domino hoc sacramentum 
postea interpretaturo. si adhuc quaeris dominicae crucis 
praedicationem, satis iam tibi potest facere uicesimus primus 
psalmus, t otara Christ! continens passionem, canentis iam tune 
gloriam suam: foderunt. inquit, manus meas et pedes, 23 
quae propria atrocia stint crucis. et rursus, cum auxilium patris 

1] Ps. 5, 10. 4] cf. Kom. 5, 14. 7j Es. 9, 6. 17] Hier. 11, 19. 
25 j Ps. 21, 17. 

3 putes addidi (loc. gem. secutus) 4 etenim si scripsi: etsi enim MR 
6 coniurige: ex quo ligno crucis (Eng), ego olim rescribere uolui: ex qu \inN 
crucis ligno 7 natus est M, est natus R uulgo 8 uobis M nobis <(et datus 
est nobis filius>Paw et datus est nobis om.Pam 9 uobis M 13 aeuorum 
nouorum M nouae gloriae nouorum aeuorum Christus lesus fort. 17 ini- 
ciamus MR 1 , mittamus R ?> uulgo 18 dominus scripsi: deus MR 20 corpori 
Oehlerus pani MF, panis R uulgo 22 interpretaturo R, interpreta- 
turos MF 23 uicesimus MF, uigesirnus R uulgo 26 atrocia sunt Eng: 
atrociasJT^T(ea; atrocia s uidelicet ortum], atrotia F, atrocia R. atrocitas Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. HI 19. 409 

implorat: saluum, inquit, fac me ex ore leonis, utique 
mortis, etdecornibusunicornishumilitatem^meam.) 

de apicibus scilicet crucis. ut supra ostendirnus. quam cru- 
cem nee ipse Dauid passus est nee ullus rex ludaeorum, ne 
5 putes alterius alicuius (prophetari passionem quam eius.) qui 
solus a populo tam insigniter crucifixus est. nunc et si omnes 
istas interpretation es respuerit et inriserit haeretica duritia, 
concedam illi nullam Christi crucem significari [me] a creatore, 
quia iiec ex hoc probabit alium esse qui crucifixus est. nisi 
10 forte ostenderit hunc exitum eius a suo deo praedicatum. ut 
diuersitas passionum. ac per hoc etiam personarum, ex diuersi- 
tate praedicationum uindicetur. ceterum nee ipso Christo eius 
praedicato, nedum cruce ipsius, sufficit in meum Christum 
solius mortis prophetia. ex hoc enim, quod non est edita 
15 qualitas mortis, potuit et per crucem euenisse, tune alii depu- 
tanda, si in alium fuisset praedicatum. nisi si nee mortem 
uolet Christi mei prophetatam, quo magis erubescat, si suum 
quidem Christum mortuum adnuntiat, quern negat natum, 
meum uero mortalem negat. quern nascibilem confitetur. et 
20 mortem autem et sepulturam et resurrectionem Christi mei 
una uoce Esaiae uolo ostendere dicentis: sepultura eius 
sublata de medio est. nee sepultus enim esset nisi mor- 
tuus, nee sepultura eius sublata de medio nisi per resurrec 
tionem. denique subiecit: propterea multos ipse he- 
is r edit a ti habeb it et multorum diuidet spolia pro 
eo, quod tradita est anima eius in mortem, ostensa 
enim causa gratiae huius, pro iniuria scilicet mortis repen- 



1] Ps. 21, 22. 21] Es. 57, 2. 24] Es. 53, 12. 

2 meam addidi 5 prophetari eius add. Pain ex loco gemello: 
orn. MR 8 significari [me] a creatore Eng: significare rne a creatore 
MB 1 , significatam a creatore .R 3 uulgo 12 nee B, ne MF 16 praedi- 
cata susp. Eng 24 multos ipse M, ipse multos JB 25 spolia. <quis 
alius, nisi qui natus est, ut supra ostendimus> Pam 26 ostensa 3f, 
ostensa est B uulgo 27 repensandae. pariter uulgo 



410 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sandae, pariter ostensum est haec ilium [propter mortem 
consecuturum] post mortem, utique per resurrectionem, con- 
secuturum. 

20. Sufficit hucusque de his interim ordinem Christ! decu- 
currisse, quo talis probatus, qualiter adnuntiabatur, non alins 5 
haberi debeat quam qui talis adnuntiabatur, lit iam ex ista 
consonantia rerum eius et scripturarum creatoris illis etiam 
restituenda sit fides ex praeiudicio maioris partis, quae a diuersa 
sententia uel in dubium d.educuntur uel negantur. amplius nunc 
superstruimus ea quoque paria ex scripturis creatoris, quae 10 
post Christum futura praecinebantur. ne<?- (haec) enim dispositio 
expuncta inueniretur, si non ille uenisset, post quem habebat 
euenire. aspice uniuersas nationes de uoragine erroris humani 
exinde emergentes ad deum creatorem, ad deum Christum, 
et, si audes, nega prophetatum. sed statim tibi in psalmis 
promissio patris occurret: filius me us es tu, ego hodie 
generaui te. postula de me, et dabo tibi gentes 
hereditatem tuam et possessionem tuam termi- 
nos terrae. nee poteris magis Dauid filium eius uindicare 
quam Christum, aut terminos terrae Dauid potius promissos, 
qui intra unicam ludaeorum gentem regnauit, quam Christo, 
qui totum iam orbem euangelii sui fide cepit. sic et per 
Esaiam: ecce dedi te in dispositionem generis, in 
lucem nationum, aperire oculos caeeorum, utique 
errantiurn, exsoluere de uinculis uinctos, id est de 25 
delictig liberare, et de cell a carceris, id est mortis, se- 
dentes in tenebris, ignorantiae scilicet, quae si per Chri- 

4411, 2] cf. adu. ludaeos c. 11 extr. et c. 12. 16] Ps. 2, 78. 
23] Es. 42, 67. 

1 propter mortem consecuturum sedusit lun 2 consecuturum Pam: 
conjsecuturus MR 8 a diuersa sententia (= parte) scripsi: ad diuersas 
sententias MR 10 quae scripsi: quaeque MR, quaequae Oehlerus 
ll haec addidi 14 <et> ad eius -Christum fort. (sec. loc. gem.} 16 oc 
curret MNPam, occurrit R 17 de me.Mff, a me PamN 19 eius 
MR, eumPam 21 regnauit R, regn&rit MN Pam> 23 teom.F generis 
<mei)> Pam 24 occulos M 25 errantium ex- in ras. M 26 sedentis M 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 1920. 4H 

stum eueniunt, non in alium erunt prophetata quam per quern 
eueniunt. item alibi: ecce testimonium eum nationibus 
posui, principem et imperantem nationibus: nati- 
ones, quae te non sciunt, inuocabunt te, et populi 

5 confugient ad te. nee enim haec in Dauid interpretaberis, 
quia praemisit: et disponam uobis dispositionem 
aeternam, religiosa et fidelia Dauid. atquin hinc 
magis Christum intellegere debebis ex Dauid deputatum carnali 
genere ob Mariae uirginis censiim. de hoc enim promisso 

10 iuratur in psalmo ad Dauid: ex fructu uentris tui col- 
locabe super thronum tuum. quis iste uenter est? ipsius 
Dauid? utique non. neque eriim pariturus esset Dauid. sed 
nee tixoris eius. non enim dixisset: ex fructu uentris tui, sed 
potius: ex fructu uentris uxoris tuae/ ipsius autem dicendo 

15 uentrem superest, ut aliquem de genere eius ostenderit, cuius 
uentris futurus esset fructus caro Christi, quae ex utero Mariae 
floruit, ideoque et fructum uentris tan turn nominauit, ut pro- 
prie uentris, quasi solius uentris, non etiam uiri, et ipsum 
uentrem ad Dauid redegit, ad principem generis et familiae 

20 patrem. nam quia uiro deputare non poterat uirginis uentrem, 
patri eum deputauit. ita quae in Christo noua dispositio inueni- 
tur hodie, haec erit, quam tune creator pollicebatur, religiosa 
et fidelia Dauid appellans quae erant Christi, quia Christus ex 
Dauid. [immo ipsa erit caro eius religiosa et fidelia Dauid, 

2] Esf. 55, 4. 5. 6] Es. 55, 3. 10J Ps. 131, 11. 

2 eum <in> nationibus (= sv sfl-veocv) Eng (sed cf. 412, 19) 4 te 
(prius) om. F 14 autem ME, ergo Pam 15 superest deputauit (21) 
in MF bis comparent de genere M (rec. 1) R, ex genere M (rec. 2} N 
19 redegit ad principem M (rec. 1) R, rc-digat principem M (rec. 2), 
redegit principem NF et familiae patrem M (rec. 1) JR, patrem et 
familiae M (rec. 2} N 20 nam quia MGR^, quia R l uirginis uentrem 
patri eum scripsi: uirginis eum uentrem patri M (rec. T) R 3 G, uirginis 
uentrem M (rec. 2) R 1 N 21 ita quae Urs: itaque MR noua om. F 
24 immo resurrectione seclusi: ineptissima interpolatio sunt lectoris 
cuiusdam, qui aptius s ibi uidebatur interpretari scripturae locum; sed 
quid hie demonstrare uelit Tertullianus, prorsus eum fugisse uidetur 



412 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tarn sancta religions et fidelis ex resurrectione.] nam et Na 
than propheta in secunda Basiliarum professionem ad Dauid 
facit semini ems: quod erit, inquit, ex uentre ipsius. 
hoc si in Salomonem simpliciter edisseres, risum mihi incuties. 
uidebitur enim Dauid peperisse Salomonem. an et hie Christus 5 
significatur ex eo uentre semen Dauid, qui esset ex Dauid, 
id est. Mariae? quia et aedem dei magis Christus aedificaturus 
esset, hominem scilicet sanctum, in quo potiore templo inha- 
bitaret dei spiritus, et in dei filium magis Christus haberet 
esse quam Salomon, films Dauid. denique et thronus in aeuum 10 
et regnum in aeuum magis Christo competit quam Salomon!, 
temporal! scilicet regi. sed (et) a Christo misericordia dei non 
abscessit, Salornoni uero etiam ira dei accessit post luxuriam 
et idolatriam. suscitauit enim illi Satan hostem Idumaeum. 
cum ergo nihil horum competat in Salomonem, sed in Chri- 15 
stum, certa erit ratio interpretationum nostrarum, ipso etiam 
exitu rerum probante, quas in Christum apparet praedicatas. 
et ita in hoc erunt sancta et fidelia Dauid; hunc deus testi- 
monium nationibus posuit, non Dauid, principem et imperan- 
tem nationibus, non Dauid, qui soli Israheli imperauit. Christum 20 
hodie inuocant nationes, quae eum nori sciebant, et populi ad 
Christum hodie confugiunt, quern retro ignorabant. non potest 
futurum dici quod uides fieri. 

21. Sic nee illam iniectionem tuam potes sistere ad dif- 
ferentiam duorurn Christorum, quasi ludaicus quidem Christus 25 
populo soli ex dispersione redigendo destinetur a creatore, 
uester uero omm humano generi liberando conlatus sit a deo 

3] II Reg. 7, 12. 7] cf. II Reg. 7, 13. 9] cf. II Reg. 7, 14. 
10] cf. II Reg. 7 7 13. 12] cf. II Reg. 7, 15. 14] cf. Ill Reg. 11, 14. 
18] cf. Es. 55, 3. cf. Es. 55, 4. 20] cf. Es. 55, 5. 

1 tarn ME, iam Eig 2 secunda Pam: prima MR basilicarum 
M professionem J?, protessione MF 3 semini eius MR, semen 
tuum Pam ipsius MR, tuo Pam 1 quia MR, quin Urs 9 et 
in M, in Ruulgo haberet esse scripsi (cf. erit mihi in filium II Reg. 
7, 14}: habendus esset MR 12 regi. sed <et> Rig: regis ed M, regi sed R 
14 <id est> hostem Earn 19 non Dauid secludi uult Eng 23 dici om. F 



VJL Aduersus Marcionem lib. Ill 2021. 413 

optimo, cum postremo priores inuenirmtur Christiani creatoris 
quam Marcionis, exinde uocatis omnibus populis in regno eius, 
ex quo deus regnauit a ligno, nullo auhuc Cerdoiie, nedum 
Marcione. sed [et] reuictus de nationum uocatione, conuertere 
5 iam in proselytes quaeris qui de nationibus transeunt ad 
creatorem, quando et proselyti, diuersae et propriae condicionis, 
seorsum a propheta nominentur. ecce, inquit Esaias, pros 
elyti per me accedent ad te, ostendens ipsos quoque 
proselytos per Christum accessuros ad deum et nationes. 

10 quod sumus nos, proinde suam habeant nomination em: sperantes 
in Christum: et in nomine, inquit, eius nationes sp era- 
bunt, proselyti autem, quos in nationum praedicatione sub- 
stituis, non in Christi nomine sperare solent, sed in Moysei 
ordine, a quo institutio illorum est. ceterum adlectio nationum 

is a nouissimis diebus exorta est. isdem uerbis Esaias: et erit, 
inquit, in nouissimis diebus manifest us mons do- 
mini, utique sublimitas dei. (e t) a e d e s d e i super s u m m o s 
montes, utique Christus, - catholicum dei templum, in 
quo deus colitur, constitutum super omnes eminentias 

20 uirtutum et potestatum et uenient ad eum uni- 

uersae nationes, et ibunt multi et dicent: uenite. 
ascendamus in montem domini et in aedem dei 
la cob, et adnuntiabit nobis uiam suam et ince- 
demus in ea; ex Sion enim exibit lex et sermo 

25 domini ex Hierusalem, haec erit uia nouae legis. euan- 
gelium, et noui sermonis, in Christo, iam non in Moyse et 
iudicabit inter nationes. de errore scilicet earum, et 
reuincet populum amplum, ipsorum inprimis ludaeorum 

7J cf. Es. 16, 4. 11] Es. 42, 4. 15414, 6] Es. 2, 24. 18] ef. 
loh. 2, 19. 21. 19] cf. Eph. 1, 21. 

4 et seclusi 5 proselytos. quaeris uulgo quaeris It, quaeritis M 
transeunt MR 1 , transeant R^ uulgo 6 quando sensu aduersatiuo: wdhrend 
dock 1 parenthesin indicaui: nominentur? ecce uulgo 10 habeant ME, 
habebant NPam sperantes nomine om. F 13 moysei M, Moysi R 
uulgo 15 erit om. F 17 et add. Pam 19 omnes Gel: omnes enim 
MR 28 reuincet M JR. 1 , reuincent R uulgo 



414 Quinti Septimi Florentis Tertulliaui 

et proselytorum, et concident machaeras suas in ara- 
tra et zibinas in falces, id est animorum nocentium et 
linguarum infestarum et oranis malitiae atque blasphemiae 
ingenia conuertent in studia modestiae et pacis, et non acci- 
pietgens super gentem machaeram, utique discordiae, s 
et non discent amplius bell are. id est inimicitias per- 
ficere, ut et hie discas Christum non bellipotentem, sed paci- 
ferum repromissum. haec aut prophetata nega. cum coram 
uidentur, aut adhnpleta. cum leguntur. aut si non negas 
utruraque, in eo erunt adimpleta, in quem sunt prophetata. 10 
inspice enim adhuc etiam ipsum introgressum atque decur- 
sum uocationis in nationes, a nouissimis diebus adeuntes ad 
deum creatorem. non in proselytos, quorum a primis magis 
diebus adlectio est. etenim fidem istam apostoli induxerunt. 

22. Habes et apostolorum opus praedicatum: quam tempe- 15 
stiui pedes euangelizantium pacem, euangelizan- 
tium bona, non bellum nee mala, respondet et psalmus: 
in omnem terrain exiuit sonus eorum et in termi- 
nos terrae uoces eorum, circumferentium scilicet legem 
ex Sion profectam et sermonem domini ex Hierusalem, ut 20 
fieret quod scriptum est: quique long e a iustitia mea. 
adpropinquauerunt iustitiae meae et ueritati. cum 
huic uegotio accingerentur apostoli, renuntiauerunt presbyteris 
et archontis et sacerdotibus ludaeorum, an non? uel maxime, 
iiiquit, ut alterius dei praedicatores. atquin ipsius eiusdem. 25 
cuius scripturam cum maxime implebant: diuertite, diuer- 
tite, inclamat Esaias, excedite illinc et inmundum ne 



15] Es. 52, 7. 18J Ps. 18, 5. 20] cf. Es. 2, 3. 21] Es. 46, 
12. 13. 26-415, 3] Es. 52, 11. 

2 zibinas M, libinas .K 1 , sibynas IPuulgo 4 etsi non F 8 aut 
Rig: aut ( eras.) M, autem E 12 deum ad F 14 est allectio Rig 
17 mala M, malum R respondet scripsi: respondit MR 21 quique, 
longe scripsi: longe quique MR; post mea uirgulam posui 23 accin- 
geretur M 24 archontis MF, archontibus R ludaeorum. an non uel 
maxime uulgo 25 praedicatores? atquin uulgo 



VII. Aduersus Marcionern lib. Ill 2122. 415 

attigeritis, blasphemiam scilicetin Christum excedite 
de medio eius, utique synagogae separamini, qui 
dominica uasa portatis. iam enim secundum supra 
scripta reuelauerat dominus brachio suo sanctum, id est uir- 
5 tute sua Christum, coram nationibus, ut uiderent uniuersae 
nationes et summa terrae salutem. quae erat a deo. sic et ab 
ipso ludaismo diuertentes, cum legis obligamenta et onera 
euangelica iam libertate mutarent, psalmum exequebantur: dis- 
rumpamus uincula eorum et abiciamus a nobis 
10 iugum eorum, postea certe quam tumultuatae sunt 
gentes etpopuli meditati suntinania; ads titer tint 
reges terrae et principes congregati sunt in unum 
aduersus dominum et aduersus Christum eius. quae 
dehinc passi sunt apostoli? omnem, inquis. iniquitatem per 
is secutionum, ab hominibus scilicet creatoris, ut aduersarii eius, 
quern praedicabant. et qui creator, si aduersarius erat Christi, 
non modo praedicat hoc passuros apostolos eius uerum et 
exprobrat? nam neque praedicaret alterius dei ordinem, quern 
ignorabat, ut uultis, neque exprobrasset quod ipse curasset: 
2ouidete, quomodo per it iustus, nee quisquam excipit 
corde, et uiri iusti auferuntur, nee quisquam ani- 
maduertit; a persona enim (in)iustitiae sublatus 
est iustus. quis, nisi Christus? uenite, inquiunt, au f era- 
mil s iustum, quia inutilis est nobis. praemittens itaque 
25 et subiungens proinde passuin etiam Christum, aeque iustos 
eius eadem passuros, tarn apostolos quam et deinceps ornnes 
fideleSj prophetauit, signatos ilia nota scilicet, de qua Ezechiel: 
dicit dominus ad me: pertransi medio portae in 

3-6] cf. Es. 52, 10. 8] Ps. 2, 3. 10] Ps. 2, 1-2. 20] Es. 57, 1. 
23] Sap. 2, 12. 28] Ez. 9, 4. 

3 dominica uasa Lai: domini causam MR 4 scriptam M 5 uide 
rent -scripsi: uiderint MR 16 praedicabant .R 1 (mg.) Gel: praedicabas 
MR, praedicabat R 3 qui .R 3 , quae MR\ quare Oehlerus 19 curasset: 
uidete uulgo 20 perit JR 3 , erit MR 1 quisquam R, quisque MF 
21 auferuntur Pam: auferentur M R 22 iniustitiae Pam: iustitiae MR 
28 medio Jf, in medio R in media (a ex o) M 



416 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

media Hierusalem et da signum Tau in frontibus 
uirorum. ipsa est enirn littera Graecorum Tau, nostra autem 
T. species crucis, quam portendebat futuram in frontibus 
nostris apud ueram et catholicam Hierusalem, in qua fratres 
Christi. filios scilicet dei, gloriam fore deo relaturos psalmus 5 
uicesimus primus canit ex persona ipsius Christi ad patrem: 
enarrabo nomen tuum fratribus meis, in medio 
ecclesiaehymnum tibi dicam, quod enim in nomine et 
spiritu ipsius hodie fieri habebat, merito a se futurum praedi- 
cabat et paulo infra: ate 1 a u s m i h i inecclesiamagna* 10 
et in sexagesimo septimo: in ecclesiis benedicite domi- 
num deum, ut pariter concurreret et Micheae prophetia: 
non est uoluntas me a, dicit do minus, et sacrificia 
uestra non excipiam; quoniam ab ortu solis usque 
in occasum nomen meum glorificatum est in natio- 15 
n i b u s e t in o m n i loco s a c r i f i c i u m n o m i n i m e o offer- 
tur, et sacrificium mundum, gloriae scilicet relatio 
et benedictio et laus et liymni. quae omnia cum in te quoque 
deprehendantur, et signaculum frontium et ecclesiarum sacra- 
menta et munditiae sacrificiorum, debes iarn erumpere, uti dicas 20 
spiritum creatoris tuo Christo prophetasse. 

23. Nunc, quia cum ludaeis negas uenisse Christum eorum, 
recognosce et exitum ipsorum, quern post Christum relaturi 
praedicabantur ob impietatem, qua eum et despexerunt et 
interemerunt. primum enim ex die, qua secundum Esaiam 25 
proiecit homo aspernamenta sua aurea et argentea, quae 

7] Ps. 21, 23. 10] Ps. 21, 26. 11] Ps. 67, 27. 13] Mai. 1, 
10H 22419, 3] cf. adu. ludaeos c. 13. 25] cf. Es. 2, 20. 

1 signum M, signa E thau MR 2 than MR 3 T R, te M 
5 fore M (fore c. part. fut. et apud alios, sicut Liuium, inuenitur}, forte 
.R 1 , patri R* uulgo relaturos R\ relaturus MR 1 8 parenthes/n indi- 

cauit Eny 11 sexagesimo septimo Pam: LVII M, quinquagesimo sep 
timo R 12 Micheae MR, Malachiae Pam (recte, quantum ad rem, sed 
saepiux confundit prophetias auctor) 14 excipiam MF, accipiam R uulgo 
15 glorificatum Pam: gloriatum MR 24 et despexerunt M, despexerunt R 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 22 23. 417 

fecerunt adorandis uanis et nociuis, id est ex quo genus homi- 
num dilucidata per Christum ueritate idola proiecit, uide 
an quod sequitur expunctum sit. abstulit enim dominus 
Sabaoth a ludaea et ab Hierusalem inter cetera et pro- 
5 phetam et sapientem architectum, spiritum scilicet sanc 
tum, qui aedificat ecclesiam, templum scilicet et domum 
et ciuitatem dei. nam exinde apud illos destitit dei gratia 
et mandatum est nubibus, ne pluerent imbrem super uineam 
Sorech, id est caelestibus beneficiis, ne prouenirent domui 
10 Israhelis. fecerat enim spinas, ex quibus dominum coronauerat, 
et non iustitiam, sed clamorem, quo in crucem eum extorserat. 
et ita subtractis charismatum roribus lex et prophetae usque 
ad lohannem; dehinc, cum ex perseuerantia furoris et nomen 
domini per ipsos blasphemaretur, sicut scriptum est: propter 
15 uos nomen meum blasphematur in nationibus, ab 
illis enim coepit infamia - - et tempus medium a Tiberio 
usque ad Vespasianum non (in) paenitentiam intellexissent, 
facta est terra eorum deserta, ciuitates eorum exustae, 
regionem eorum sub ipsorum conspectu extranei deuorant, 
20 derelicta filia Sion est tamquam specula in uinea uel in 
cucumerario casula, ex quo scilicet Israhel dominum non 
cognouit et populus eum non intellexit, sed dereliquit et 
in indignationem prouocauit sanctum Israhelis. sic et ma- 
chaerae condicionalis comminatio: si nolueritis nee an 
as dieritis me, machaera uos comedet, probabit Chris 
tum fuisse, quern non audiendo perierunt, qui et in psalmo 

35] cf. Es. 3, 13. 8] cf. Es. 5, 6. 10] cf. Es. 5, 4. 11] cf. 

Es. 5, 7. 12J cf. Luc. 16, 16. 14] Es. 52, 5. 17] cf. Es. 1, 7-8. 

22] cf. Es. 1, 34. 23] cf. Deut. 29, 2425. cf. Es. 1, 20. 24] Es. 
1, 20. 

1 noctuis Pam (= voxteptoiv, sed cf. adu. lud. c. 13) 9 sorech MF, 
Soreth JR 13 ex Pam: ea MR 15 nomen meum blasphematur M, 
blasphematur nomen meum R 17 <(in)> paenitentiam scripsi: paeniten 
tiam MR, paenitentiae Lat, paenitentia <eum> Eng 18 exustae <igni> 
Pam (ex loco gem.} 20 derelicta <est)> Pam Sion est scripsi: Sion 
et MR, Sion Pam 24 nolueritis ed. Migniana: uolueritis MR 

XXXXVII. Tert. III. 27 



418 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quinquagesimo octauo dispersionem eis postulat a patre: dis- 
perge eos in uirtute tua, qui et rursus per Esaiam in 
exustionem eorum perorans: propter me haec. inquit, fact a 
sunt uobis, in anxietate dormietis. satis uane, si haec 
non propter eum passi sunt, qui propter se passnros pronun- 5 
tiarat, sed propter Christum dei alterius. atquin Christum, 
inquam, alterius dei dicitis a creatoris uirtutibus et potesta- 
tibus, ut aemulis, in crucem actum. sed ecce defensus osten- 
ditur a creatore: et dati sunt pessimi pro sepul- 
tura eius, qui scilicet subreptam earn adseuerauerant, et 10 
locupletes pro morte eius, qui scilicet et a luda tradi- 
tionem redemerant et a militibus falsum testimonium cadaueris 
subrepti. igitur aut non propter ilium acciderunt ista lu- 
daeib sed reuinceris conspirante et sensu scripturarum cum 
exitu rerum et ordine temporum -- aut, si propter ilium acci- is 
derunt, non potuit creator ulcisci nisi suum Christum, remu- 
neraturus potius luclam, si aduersarium sui peremissent. 
certe, si nondum uenit Christus creatoris, propter quern haec 
passuri praedicantur, cum uenerit ergo, patientur. et ubi tune 
filia Sion derelinquenda, quae nulla hodie est? ubi ciuitates 20 
exurendae, quae iam in tumulis? ubi dispersio gentis, quae 
iam extorris? redde statum ludaeae, quern Christus creatoris 
inueniat, et alium contende uenisse. iam uero quale est, ut 
per caelum suum admiserit quern in terra sua esset inter- 
empturus, honestiore et gloriosiore regni sui regione uiolata, 25 
ipsa aula sua et arce calcata? an hoc magis adfectauit? plane 
deus zelotes. tamen uicit. erubesce, qui uicto deo credis. quid 
sperabis ab eo, qui se protegere non ualuit? aut enim per 

1] Ps. 58, 12. 3] Es. 50, 11. 9] Es. 53, 9. 11] cf. Matth. 26, 15. 
12] cf. Matth. 28, 1213. 20-22] cf. Es. 1, 78. 

1 quinquagesimo octauo Pam: LVI1 MF, quinquagesimo septimo It 
disperge Pam N, disperde MR 8 aemulis Jf, ab aemulis R uulgo 10 sub- 
reptum eum Pam 14 et deleri uult Pam 17 ludam = ludaeos ad 
uersarium sui ( ipsius) MF, aduersarium <(domini)> sui R uulgo per 
emissent sc. luda id est ludaei 27 deus J/JR 3 , om. R l tamen = 
jedenfalls zelptes, tamen uulgo 



VI JL Aduersus Marcionem lib. Ill 2324. 419 

infirmitatem oppressus est a uirtutibus et hominibus crea- 
toris aut per malitiositatem, ut tantum iilis sceleris pationtia 
infigeret. 

24. [mmo , inquis, c spero ab illo, quod et ipsum faciat ad 
5 testimonium diuersitatis, regnum del aeternae et caelestis 
possessions, ceterurn uester Christus pristinum statum ludaeis 
pollicetur ex restitutione terrae et post decursum uitae apud 
inferos in sinu Abrahae refrigerium . (o) deum optimum, si reddit 
placatus quod et abstulerat iratus! o deum tuum. qui et caedit 

10 et sanat, condit mala et facit pacem! o deum etiam ad inferos 
usque misericordem! sed de sinu Abrahae suo tempore. de 
restitutione uero ludaeae, quam et ipsi lud.aei ita ut descri- 
bitur sperant, locorum et regionum nominibus inducti, quomodo 
allegorica interpretatio in Christum et in ecclesiam et habitum 

is et fructum eius spiritaliter competat, et longum est persequi 
et in alio opere digestum, quod inscribimus ( de spe fidelium , 
et in praesenti uel eo otiosum, quia non de terrena, sed de 
caelesti promissione sit quaestio. nam et confitemur in terra 
nobis regnum promissum, sed ante caelum, sed alio statu, 

20 utpote post resurrectionem in mille annos in ciuitate diuini 
operis Hierusalem caelo delatum, quam et apostolus matrem 
nostram sursum designat. et politeuma nostrum, id est muni- 
cipatum, in caelis esse pronuntians, alicui utique caelesti ciui- 
tati eum deputat. hanc et Ezechiel nouit et apostolus Johannes 

25 uidit et qui apud fidem nostram est nouae prophetiae sermo 
testatur, ut etiam effigiern ciuitatis ante repraesentationem eius 
conspectui futuram in signum praedicarit. denique proxime 
expunctum est oriental.! expeditione. constat enim etlmicis 
quoque testibus in ludaea per dies quadraginta matutinis 

so momentis ciuitatem de caelo pependisse, omni moeniorum 

8] cf. Luc. 16, 22. 9] cf. Hiob 5, 18. cf. Dent. 32, 89. 10] cf. 
Es. 45, 7. 20] cf. Apoc. 21, 2. 21] cf. Gal. 4, 26. 22] cf. Phil. 
3, 20. 24] cf. Ez. 48, 3035. cf. Apoc. 21, 2. 

8 o addidi 12 uero E, uerae M 13 sperant .R 3 , separant MJR 1 17 ter 
rena JR, terra M 21 delatum scripsi (sc. regnum) : delata ME 22 designat, 
etw/fr/o 25 uidit. et uulgo 26 testatur JS 3 , testatus .MR 1 27 proxinieow.JS 1 

27* 



420 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

habitu euanescente de profectu diei, et alias de proximo imllam. 
hanc dicimus excipiendis (de) resurrectione sanctis et refo- 
uendis omnium bonorum, utique spiritalium, copia in com- 
pensationem eorum, quae in saeculo uel despeximus uel ami- 
simus, a deo prospectam, siquidem et iustum et deo dignum 5 
illic quoque exultare famulos eius, ubi sunt et adflicti in 
nomine ipsius. haec ratio regni (sub)caelestis. post cuius mille 
annos, intra quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio 
pro mentis maturius uel tardius resur gentium, tune, et mundi 
destructione et iudicii conflagratione commissa, demutati in 10 
atomo in angelicam substantiam, scilicet per illud incorruptelae 
superindumentum, transferemur in caeleste regnum, de quo 
nunc sic [ideo] retractatur, quasi non praedicato apud creatorem 
ac per hoc alterius dei Christum probante, a quo primo et 
solo sit reuelatum. disce iam hinc illud et praedicatum a crea- 15 
tore et sine praedicatione credendum apud creatorem. quid 
tibi uidetur? cum Abrahae semen post primam promissionem, 
qua in multitudinem arenae repromittitur, ad instar quoque 
stellarum destinatur, nonne et terrenae et caelestis dispositionis 
auspicia sunt? cum Isaac benedicens lacob, filium suum: det, 20 
ait, tibi deus de rore caeli et de opimitate terrae, 
nonne utriusque indulgentiae exempla sunt? denique animad- 
uertenda est hie etiam structura benedictionis ipsius. nam 
circa lacob, qui quidem posterioris et praelatioris populi figura 
est, id est nostri, prima promissio caelestis est roris. secunda 25 
terrenae opimitatis. nos enim primo ad caelestia inuitamur, 
cum a saeculo auellimur, et ita postea inuenimur etiam ter- 
rena consecuturi. et euangelium uestrum quoque habet: quae- 
rite prinium regnum dei, et haec adicientur uobis. 
ceterum ad Esau praemittit benedictionem terrenam et subicit so 

10] cf. I Cor. 15, 52-53. 18] cf. Gen. 22, 17, 20] Gen. 27, 28. 
28] Luc. 12, 31. 

2 de addidi 1(s\ibyc&ele8ti8scripsi(cf.l.l2et419,21 ,2etf30): caelestis 
MR 9 meritos M (o in i corr. m.l) 10 conflagratione JS 3 , confragatione M, 
confragratione-R 1 11 athomoM 1-3 sicjR, sit M ideo om.M (marginiad- 
scripsit m. 1) 18 qua Rig: quam MR 25 oris-M 28 et quoque ut saepius 
uestrum quoque M, quoque uestrum R 30 praemittit scripsi: promittit MR 



VII. A d u e r s u s M a r c i o n e in. lib. Ill 24. 421 

caelestem, de opimitate terrae, dicens, erit inhabitatio 
tua et a rore caeli. ludaeorum enim dispositio in Esau, 
priorum natu et posteriorum adfectu filiorum, a terrenis bonis, 
imbuta per legem, postea ad caelestia per euangelium credeiido 
5 deducitur. cum uero lacob somniat scalas obfirmatas in terra 
ad caelum et angelos alios ascendentes alios descendentes et 
innixum desuper dominum, temere, si forte, interpretabimur 
scalis his iter ad caelurn demonstrari, quo alii perueniant, 
unde alii decidant, *** domini constitutum esse iudicium. 

10 cur auteni, ut euigilauit et primum loci horrore concussus 
est, conuertitur ad interpretationem somnii? cum enim dixisset: 
quam terribilis locus iste! non est, inquit, aliud, sed 
aedes dei, et haec porta caeli. Christum dominum enim 
uiderat, templum dei et portam eunclem, per quern aditur in 

15 caelum. et utique portam caeli non nominasset, si caelum non 
aditur apud creatorem. sed est et porta quae recipit et quae per- 
ducit <uia) strata iam a Christo, de quo Amos: qui aedificat 
in caelum ascensum suum, utique non sibi soii sed et 
suis, qui cum illo erunt. et circumdabis enim illos tibi, 

20 inquit, tarn quam ornamentum sponsae. ita per ilium ascen 
sum ad caelestia regna tendentes miratur spiritus dicens: 
uolant uelut qui sunt milui, ut nubes uolant et uelut 
pulli columbamm ad me, scilicet simpliciter, ut columbae. 
auferemur enim in nubes obuiam domino secundum 

25 apostolum, -- illo scilicet filio hominis uenieute in nubibus 
secundum Danihelem -- et ita semper cum domino erimus, 

1] Gen. 27, 39. 5J cf. Gen. 28, 12. 13. 12] Gen. 28, 17. 14] cf. 
loh. 2, 19 21. cf. loh. 10, 7. 17] Am. 9, 6. 19] Es. 49, 18. 
22] Es. 60, 8. 24] I Thess. 4, 17. 25] cf. Dan. 7, 13. 26] cf. II Cor. 5, 8. 

6 alios descendentes et scripsi: et alios descendentes MR 9 decidant 
R, decident M, decidant <et> Eng lacunam signaui: dorain<o auteni 
desuper innixo et hoc et illud in domin>i uelim suppleri indicium MR, 
iudicio Urs iudicium. cur Eng: iudicium? cur uulgo 11 somnii M, 
somni R 12 terribilis M, terribilis est R uulgo 14 in caelum M, caelum R 
17 uia addidi strata iam MR, strata uia Lat 24 auferemur R, 
auferamur M 



422 Quinti Septimi Florcntis Tertulliani 

eatenus, dum et in terra et in caelo qui oh utriusque pro- 
inissionis ingratos ipsa etiam elementa testatur: audi, 
caelum, et in a lire s recipe, terra,, et ego quidem. etiam- 
si nullam spei caelestis manum mihi totiens scriptura por- 
rigente, satis haberem huius quoque promissionis praeiudicium, 5 
quod iam terrenam gratiarn teneam; expectarem aliquid et de 
caelo a deo caeli sicut et terrae: ita crederem Christum 
fiublimiora pollicentem eius esse, qui humiliora promiserat, 
qui experimenta maiorum de paruulis fecerat, qui hoc inauditi, 
si forte, regni praeconium soli Christo reseruauerat. ut per i 
famulos quidem terrena gloria, caelestis uero per ipsum domi- 
num adnuntiaretur. at tu hinc quoque alium argumentaris 
Christum, quod regnnm nounm adnuntiet. prius est, aliquod 
exemplum indulgentiae prot eray, nemerito dubitern deride tantae 
promissionis, quam spero -- .uaiu diaioi ; irnmo ante omnia is 
est. ut, quern caelestia praedicas repromittere, aliquod caelum 
probes eius. at mine uocas ad caenam nee domum ostendis; 
adlegas regmirn nee regiam monstras. an qui Ohristus tuns 
caeleste regnum repromittit non habens caelum? quomodo et 
hominem praestitit non habens caniemc o phantasma omne! 20 
o praestigia magna etiam promissionis! 

LIBER QVARTVS. 

1. Umnem sententiam et omnem paraturam impii atque 
sacrilegi Marcionis ad ipsum iam euangelium eius prouocamas. 
quod interpolando suum fecit, et ut lid em instrueret, dotem as 

2] Es. 1, 2. 

1 dum et in terra cf. 419, 18 21 qui testatur scil. dorninus; neqite 
enim spiritus solum sed etiam ipse Christus per prophetam loquitur 2 ipsa 
enirn etiam M 3 recipe M, percipe E uulgo 8 qui ME, qui et Pam N 
9 inauditis M 11 dominum scripsi: deum MR 15 spero; narn didici 
{soil, mihi cauere) MR\ sperandam dicis E* uulgo 18 an qui (= quomodo) 
xcripsi: an quia ME, an (id fads), quiu Eng 20 omne JfJJ, inane Urs 
21 praestigiaMJ? (cf. Quintil. IIH 1, 77), praestigiae Eng magna scripsi: 
magnae ME ADVEKSVS MARC10NE LIB TERCIVS EXPLICIT.: 
INCIPIT LIB 1III M f Explicit lib. Ill: incipitlib. IIII aduersus MarcionemF 



VII. Aduersus Marcionem lib. Ill 24. lib. I1II 1. 423 

quandam commentatus est illi. opus ex contrarietatum oppo- 
sitionibus Antithesis cognominatum et ad -separationem legis 
et euangelii coactum qua duos deos diuidens, proinde diuersos 
ut alterum alterius instrumenti uel, quod magis usui est dicere, 

5 testament!, exinde euangelio quoque secundum antithesis cre- 
dendo patrocinaretur. sed et istas proprio congressu comminus, 
id est per singulas iniectiones Pontici, cecidissem, si non 
multo oportunius in ipso et cum ipso euangelio. cui procurant, 
retunderentur. quamquam tarn facile est praescriptiue occurrere, 

10 equidem ut accepto eas faciam, ut rato habeam, ut nobis- 
cum facere dicam, quo magis de caecitate auctoris sui erube- 
scant, nostrae iam antithesis aduersus Marcionem. atque adeo 
confiteor alium ordinem decucurrisse in ueteri dispositione apud 
creatorem, alium in noua apud Christum, non nego distare 

15 documenta eloquii, praecepta uirtutis, legis disciplinas, dum 
tamen tota diuersitas in unum et eundem deum competat, 
ilium scilicet, a quo constat earn dispositam sicut et praedi- 
catam. olim contionatur Esaias prodituram ex Sion legem et 
sermonem domini ex Hierusalem, aliam utique legem aliumque 

20 sermonem. denique iudicabit, inquit, inter nationes et 
traducet populum plurimum, scilicet non unius gentis 
ludaeorum, sed nationum, quae per nouam legem euangelii 
et nouum sermonem apostolorum iudicantur et traducuntur 
apud semetipsas de pristine errore, simul crediderunt, atque 

25 exinde concidunt machaeras in aratra. et zibinas, quod 
genus uenabulorum est, in falces, id est feros et saeuos 
quondam animos conuertunt in sensus probos et bonae frugis 
operarios. et rursus: audite me, audite, populus meus, 

18J cf. Es. 2, 3. 20] Es. 2, 4. 25] ib. 28] Es. 51, 4. 
4 ut alterum scripsi: alterum MR 5 exinde scripsi: ut exinde MR 
antithesis MF, antitheseis -Z?, antitheses Oehlerus: ita per totum opus 
uariat scriptura in lioc uocdbulo; ego ubique sequor codices 8 opor 
tunius 31, opportunius R uulgo 9 retunderentur, quamquam uulgo 
10 equidem R, et quidem M 14 noua JR 3 , nouo MR 1 non nego MGR 3 , 
nonne ergo R l 22 legem nouam M 25 zibinas scripsi: zibbynas M, 
sibinas R 28 audite scripsi (alt. loco): audite et M, audite me et R 



424 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et reges, auribus intendite in me, quoniam lex pro- 
dibit a me et indicium meum in lucem nationum, quo 
iudicauerat atque decreuerat nationes quoque inluminaridas 
per euangelii legem atque sermonem. haec erit et lex apud 
Dauid, inuituperabilis, qua perfecta, conuertens animam, 5 
utique ab idolis ad deura, hie erit et sermo, de quo idem 
Esaias: quoniam, inquit, decisum sermonem faciet do- 
minus in terra, compendiattim est enim nouum testamentum 
et a legis laciniosis oneribus expeditum. sed quid pluribus, 
cum manifestius et luce ipsa clarius nouatio praedicetur a 10 
creatore per eundem? ne rememineritis priorum et anti- 
qua ne recogitaueritis -- uetera transierunt, noua ori- 
untur ecce facio noua, quae nunc orientur. item per 
Hiererniam: nouate uobis nouamen nouum et ne seue- 
ritis in spinas et circumcidimini praeputia cordis 15 
uestri et alibi: ecce ueniet dies, dicit dominus, et 
perficiam domui lacob et domui ludae testamentum 
nouum, non secundum testamentuin, quod disposui 
patribus eorum in die, qua arripui dispositionem 
eorum ad educendos eos de terra Aegypti. adeo pri- 20 
stinum testamentum temporale significat. durn mutabile osten- 
dit, etiam dum aeternum de postero pollicetur. nam per Esaiam: 
audite me, {inquit,) et uiuetis, et disponam uobis testa 
mentum aeternum, adiciens sancta et fidelia Dauid. 
ut id testamentum in Christo decursurum demonstraret. ex genere 25 
Dauid secundum Mariae censum. eundem etiam in uirga, ex 
radice lesse processura, figurate praedicabat. igitur si alias 
leges aliosque sermones et nouas testamentorum dispositiones 

4] Ps. 18, 8. 7] Es. 10, 23. 11] Es. 43, 18. 12] II Cor. 5, 17. 
13] Es. 43, 19. 14] Hier. 4, 34. 16] Hier. 38, 3132. 23] Es. 
55, 3. 26] cf. Es. 11, 1. 

4 et lex scripsi: lex et MR 5 animas Pam 11 priorum MGR 3 , 
proprium E l 12 cogitaueritis Big 15 praeputia M, praeputio Euulgo 
16 ueniunt Pam 17 luda Pam 23 inquit addidi 24 aeternum <dicens 
et> adiciens Eng, seruans infra ordinem uerborum 26 eundem in MR 
paulo ante, post demonstraret, traditum hue transtuli 27 processuram M 



VII. Aduersus Marcionem lib. 1III 1. 425 

a creatore dixit futuras, ut etiarn ipsorum sacrificiorum alia 
officia potiora et quidem apud nationes destinarit, dicente 
Malachia: non est uoluntas mea in uobis, inquit domi- 
nus, et sacrificia uestra non excipiam de manibus 
5 uestris, quoniam a solis ortu usque ad occasum glori- 
ficatum est in nationibus nomen meura, et in omni 
loco sacrificium nomini meo offertur et sacrificium 
mundum, scilicet simplex oratio de conscientia pura, necesse 
est omnis demutatio ueniens ex innouatione diuersitatem ineat 

10 cum his, quorum fit, et contrarietatem ex diuersitate. sicut 
enim nihil demutatum quod non diuersum, ita nihil diuersum 
quod non contrarium. eiusdern ergo deputabitur etiam con- 
trarietas ex diuersitate, cuius fuerit demutatio ex innouatione. 
qui disposuit demutationem, iste instituit et diuersitatem; 

15 qui praedicauit innouationem, iste praenuntiauit et contrarie 
tatem. quid differentiam rerum ad distantiam iuterpretaris 
potestatum? quid antithesis exemplorum distorques aduersus 
creatorem, quas in ipsis quoque sensibus et adfectionibus eius 
potes recognoscere? ego, inquit, percutiam et ego sanabo, 

20 ego, inquit. occidam et ego uiuificabo. condens scilicet 
mala et facieris pacem. quo etiam soles ilium mobilitatis 
quoque et inconstantiae nomine reprehendere, prohibentem quae 
iubet et iubentem quae prohibet. cur ergo non et antithesis 
ad naturalia reputasti contrarii sibi semper creatoris, nee mun- 

25 dum saltim recogitare potuisti, nisi fallor, etiam apud Ponticos 
ex diuersitatibus structum aemularum inuicem substantiarum? 
prius itaque debueras alium deum luminis aliurn tenebrarum 
determinasse, ut ita posses alium legis alium euangelii adse- 
uerasse. ceterum praeiudicatum est ex manifestos, cuius opera 



3] Mai. 1, 10. 11. 19] Dent. 32, 39. 20] Es. 45, 7. 

3 Malachia R z , Malachin MR*- 1 offertur Pam: offeretur ME 
10 fit M, sit E contrarietate M diuersitate M 15 praenuntiauit M, 
pronuntiauit E 21 quo (= deshalb) Eng: qua ME 23 iubeat prohibeat 
Urs 26 structum M, constructum R substantiarum. prius uulgo 



426 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et ingenia per antithesis constant, eadem forma constare etiam 
sacramenta. 

2. Habes hanc (ad) Antithesis 1 expeditam a nobis respon- 
sionern. trans eo mine ad euangelii. sane non ludaici sed 
Pontici, interim adulterati, demonstrationem, praestructuram 5 
ordinera, quern adgredimur. constituimus inprimis euangelicum 
in strum entum apostolos auctores habere, quibus hoc munus 
euangelii promulgandi ab ipso domino sit impositum. si et 
apostolicos. non tamen solos, sed cum apostolis, [et postapo- 
stolicos] quoniam praedicatio discipulorum suspecta fieri posset 10 
de gloriae studio, si non adsistat illi auctofitas magistrorum, 
immo Christi, quae magistros apostolos fecit, denique nobis 
Mem ex apostolis lohannes et Matheus insinuant, ex aposto- 
licis Lucas et Marcus instaurant, isdem regulis exorsi, quantum 
ad unicurn deum attinet creatorem et Christum eius, natum is 
ex uirgine, subplementum legis et prophetarum. uiderit enira, 
si narrationum dispositio uariauit, dummodo de capite fidei 
conueuiat, de quo cum Marcione non conuenit. contra Marcion 
euangelio, scilicet suo, nullum adscribit auctorem, quasi non 
licuerit illi titulum quoque adfmgere, cui nefas non fuit ipsum 20 
corpus euertere. et possem hie iam gradum figere, non agno- 
sceudum contendens opus, quod non erigat frontem, quod nullam 
constantiam praeferat, nullam fidem repromittat de plenitudine 
tituli et professione debita auctoris. sed per omnia congredi 
malumus, nee dissiinulamus quod ex nostro intellegi potest. 25 
nam ex his commentatoribus, quos habemus, Lucam uidetur 
Marcion elegisse, quern caederet. porro Lucas non apostolus, 
sed apostolicus. non rnagister, sed discipulus. utique magistro 
minor, certe tanto posterior, quanto posterioris apostoli sectator, 
Pauli sine dubio. ut et si sub ipsius Pauli nomine euangelium so 
Marcion intuHsset. non sufficeret ad fidem singularitas instru- 

u 

3 bane Eng: nunc MR ad add. Urs 6 euangelica M (corr. m. 1) 
9 et postapostolicos seclusi; quae interpolatio falso loco inter uerbairrepsisse 
uidetur: et post apostolos R 3 uulgo, et [post] apostolicos Eng 12 quae MR, 
qui Pam 13 matheus M, Matthaeus Ruulgo 14 isdem jlF, iisdem R 
25 malumus M, maluimusT? 26 }\\sMR iisPawi 27 marcione le 



VII. Aduersus Marcionem lib. II II. 13. 427 

menti destituta patrocinio antecessorum. exigeretur enim id 
quoque euangelium. quod Paulus inuenit, cui lidem dedit, cui 
mox suum congruere gestiit, siquidem propterea Hierosolymam 
ascendit ad cognoscendos apostolos et consultandos, rie forte 

5 in uacuum cucurrisset, id est ne non secundum illos credi- 
disset et non secundum illos euangelizaret. deuique ut cum 
auctoribus contulit et conuenit do regula fidei, dexteras mi- 
scuerunt et exinde ofl ieia praedicandi distinxernnt, ut illi in 
ludaeos, Paulus in ludaeos et in nationes. igitur si ipse inlu- 

10 minator Lucae auctoritatem antecessorum et fidei et praedi- 
cationi suae optauit, quanto magis earn euangelio Lucae ex- 
postulem, quae euangelio magistri eius fuit necessaria? 

3. Aliud est, si penes Marcionem a discipulatu Lucae coepit 
religionis Christianae sacramentum. ceterum si et retro decu- 

15 currit, habuit utique authenticam paraturam, per quam ad 
Lucam usque peruenit, cuius testimonio adsistente Lucas 
quoque possit admitti. sed enim Marcion nactus epistolam 
Pauli ad Galatas, eiiain ipsos apostolos suggillantis ut non 
recto pede incedentes ad ueritatem euangelii, simul et accu- 

20 santis pseudoapostolos quosdam peruertentes euangelium 
Christi, conititur ad destruendum statum eorum euangeliorum, 
quae propria et sub apostolorum nomine eduntur uel etiam 
apostolicorum, ut scilicet fidem, quam illis adimit, suo con- 
ferat. porro etsi reprehensus est Petrus et Johannes et laco- 

25 bus, qui existimabantur columnae, manifesta causa est: perso- 
narum enim respectu uidebantur uariare conuictum. et tamen 
cum ipse Paulus omnibus omnin iieret, ut omnes lucraretur, 
potuit et Petro hoc iu consilio fuisse aliquid aliter agendi 

4] of. Gal . 2, 2. 8] of. Gal. 2, 9. 18] cf. Gal. 2, 14. 19}, cf. 
Gal. 2, 4. 25] cf. Gal. 2, 9. 27] cf. I Cor. 9, 19, 

2 dedit M, dedidit Ruulgo 1 et (e in lit.} M dexteras M, 
dextras It miscuerunt M, miscuere Ruulgo 8 o.fficia J?, officio MF 
9 si ipse E, sup se M 10 ante cessorum M fidei (syll. de in ras.) 
M 17 epistolam M, epistulam E 18 galathas M (pro more] 20 pseudo 
apostolos MF, pseudapostolos liuulgo 23 ademit Eng 26 respectu 
(u ex a a m. 1) M 



428 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quam docebat. proinde si et pseudoapostoli inrepserant, horum 
quoque qualitas edita est, circumcisionem uindicantium et 
ludaicos fastus. adeo non de praedicatione, sed de conuersatione 
a Paulo denotabantur, aeque denotaturo, si quid de deo crea- 
tore aut Christo eius errassent. igitur distinguenda erunt 5 
singula. si apostolos praeuaricationis et simulationis suspectos 
Marcion haberi queritur usque ad euangelii deprauationem, 
Christum iara accusat, accusando quos Christus elegit. si uero 
apostoli quidem integrum euangelium contulerunt, de sola con- 
uictus inaequalitate reprehensi, pseudoapostoli autem ueritatem 10 
eorum interpolauerunt et inde sunt nostra digesta, quod erit 
germanum illud apostolorum instrumentum, quod adulteros (non) 
passum est? quod Paulum inluminauit et ab eo Lucam? at si 
tarn funditus deletum est, ut cataclysmo quodam ita inundatione 
ialsariorum obliteratum, iam ergo nee Marcion habet uerum. 15 
aut si ipsum erit uerum, id est apostolorum, quod Marcion 
habet solus, id quomodo nostro consonat, quod non apostolorum, 
sed Lucae refertur? aut si non statim Lucae deputandum est quo 
Marcion utitur, quia nostro consonat, scilicet adulterate etiam 
circa titulum, ceterum apostolorum est, iam ergo et nostrum, 20 
quod illi consonat, aeque apostolorum est. sed adulteratum de 
titulo quoque. 4. funis ergo ducendus est contentionis pari hinc 
inde nisu fluctuante: ego meum dico uerum, Marcion suum; ego 
Marcionis adfirmo adulteratum, Marcion meum. quis inter nos 
determinabit, nisi temporis ratio, ei praescribens auctoritatem, 25 
quod antiquius repperietur, et ei praeiudicans uitiationem, 
quod posterius reuincetur? in quantum enim falsum corrupt! o 

1] cf. Gal. 2, 4. 2] cf. Gal. 2, 34. 

1 pseudoapostoli MF, pseudapostoli Ruulgo 3 fastus MR^ fastos 
R^uulgo 1 pseudoapostoli M.F, pseudapostoli Ruulgo llq\io(=ubi) 
Eng 12 non addidi, adulteros passum est, quod . . . Lucam? Eng 13 at 
scripsi: aut$O 14 tana ME, iam Eng 17 post solus signum interroga- 
tionis deleui id scripsi: et ME 20 ceterum (== sed) Ciacconius: cetero- 
rum MR 21 est, sed uulgo sed quoque aduersarii sunt;propterea male 
post quoque distinguuntur capita 25 determinabit R, determinaait 
MF 26 antiquus M repperietur MF, reperietur R 27 reuincetur 
inuenietur MR 1 , inue nietur del R* 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 34. 429 

est ueri, in tantum praecedat necesse est ueritas falsum. prior 
erit res passione et materia aemulatione. alioquin quam absur- 
dum, ut, si nostrum antiquius probauerimus, Marcionis uero 
posterius, et nostrum ante uideatur falsum quam habuerit de 
5 ueritate materiam, et Marcionis ante credatur aemulationem 
a nostro expertum quam et editum et postremo id uerius 
existimetur, quod est serins, post tot ac tanta iam opera atque 
documenta Christianae religionis saeculo edita. quae edi utique 
non potuissent sine euangelii ueritate, id est ante euangelii 
10 ueritatem. quod ergo pertinet ad euangelium interim Lucae, 
quatenus communio eius inter nos et Marcionem de ueritate 
disceptat, adeo antiquius Marcionis est quod est secundum 
nos, ut et ipse illi Marcion aliquando crediderit, cum et pecu- 
niam in primo calore fidei catholicae ecclesiae contulit, pro- 
is iectam mox cum ipso, posteaquam in haeresim suam a nostra 
ueritate desciit. quid nunc, si negauerint Marcionitae primam 
apud nos fidem eius aduersus epistolam quoque ipsius? quid, 
si nee epistolam agnouerint? certe Antithesis* non modo fatentur 
Marcionis sed et praeferunt. ex his mihi probatio sufficit. si 
20 enim id euangelium, quod Lucae refertur penes nos, -- uide- 
rimus an et penes Marcionem - - ipsum est, quod Marcion 
per Antithesis suas arguit ut interpolatum a protectoribus 
ludaismi ad concorporationem legis et prophetarum, quo etiam 
Christum inde confingerent, utique non potuisset arguere nisi 
25 quod inuenerat. nemo post futura reprehendit, quae ignorat 
futura. emendatio culpam non antecedit. emendator sane euan 
gelii a Tiberianis usque ad Antoniniana tempora euersi Marcion 
solus et primus obuenit, expectatus tamdiu a Christo, paeni- 
tente iam, quod apostolos praemisisse properasset sine prae- 
so sidio Marcionis. nisi quod humanae temeritatis, non diuinae 
auctoritatis negotium est haeresis, quae sic semper emendat 



11 quatinus M 12 Marcionis (sc. euangelio) N, marcio M, Marcione It 
13 ipse om. M (in mg. add. m. 1} 16 desciit MB, desciuit Rig 17 epi 
stolam M, epistulam R 23 quo scripsi: qua MR inde scil. ex 
ludaismo 27 Antoniniana R 3 , antoniana MR 1 



430 Quinti Septimi Florenfcis Tertulliani 

euangelia. dum uitiat, cum, et si discipuius Marcion, non 
tamen super magistrum, et si apostolus Marcion, sine ego, 
inquit Paulus, siue illi, sic praedicamus, et si prophetes 
Marcion, et spiritus prophetarum prophetis erunt sub- 
diti; non enim euersionis sunt, sed pacis, etiam si & 
angelus Marcion. citius anathema dicendus quam euangelizator 
qui aliter euangelizauit. itaque dum emendat. utrumque con- 
firmat: et nostrum anterius, id emendans quod inuenit, et id 
posterius, quod de nostri emendatione constituens suum et 
nouum fegit. 10 

5. In summa: si constat id uerius quod prius, id prius 
quod <ab initio.) id ab initio quod ab apostolis, pariter utique 
constabifc id esse ab apostolis traditurn, quod apud ecclesias 
apostolorum fuerit sacrosanctum. uideamus, quod lac a Paulo 
Corinthii hauserint, ad quam regulam Galatae sint recorrecti, 15 
quid legant Philipenses Thesalonicenses Ephesii, quid etiam 
Romani de proximo sonent, quibus euangelium et Petrus et 
Paulus sanguine quoque suo signatum reliquerunt. habemus 
et lohannis alumnas ecclesias. nam etsi Apocalypsin eius 
Marcion respuit, ordo tamen episcoporum ad originem recensus 20 
in lohannem stabit auctorem. sic et eeterarum generositas 
recognoscitur. dico itaque apud illas, nee solas iam apostolicas, 
sed apud uniuersas, quae illis de societate sacraraenti con- 
foederantur, id euangelium Lucae ab initio editionis suae stare, 
quod cum maxime tuemur, Marcionis uero plerisque nee notum. 25 
nullis autem notum ut non eo damnatum? liabet plane et 
illud ecclesias, sed suas, tarn posteras quam adulteras, qua- 

1] cf. Matth, 10, 24. 2j I Cor. 15, 11. 4] I Cor. 14, 32. 
6] cf. Gal. 1, 8. 14] cf. I Cor. 3, 2. 

7 qui M, quia JR 8 anterius Lat: alterius MR 12 quod \ab 

initio,> id ab initio scripsi: quod et ab initio MF, quod et ab initio, 
<id ab initio> jR uulgo 15 chorinthi M galatbae M sint R, sunt If 
16 Philippenses R Thessalouicenses R 23 confoederantur JR, con- 
ferantur MF 25 tueamur M (a eras. ) notum, nullis uulgo 26 autem 
om. jR 1 eo (scil. quod plepsque nee notum est) damnatum MGJR 3 , 

eodem natum^ 1 , eadem damnatum Oehkrus siijnum intcrrogationis posui 



VII. Adusrsus Marcionem lib. IIII 4 5. 431 

rum si censum requiras, facilius apostaticura inuenias quam 
apostolicum, Marcione scilicet conditore uel aliquo de Marci- 
onis examine, faciunt fauos et uespae, faciunt ecclesias et 
Marcionitae. eadem auetoritas ecclesiarum apostolicarum ceteris 

5 quoque patrocinabitur euangeliis, quae proinde per illas et 
secundum illas habemus, lohannis dico atone Mathei. licet et 
Marcus quod edidit Petri adfirmetur, cuius interpres Marcus, 
nam et Lucae digestum Paulo adscribere solent. capit autem 
magistrorum uideri quae discipuli promulgarint. itaque et de 

10 his Mareion flagitandus. quod omissis eis Lucae potius insti- 
terit, quasi non et haec apud ecclesias a primordio fuerint. 
quemadmodum et Lucae. atquin haec magis a primordio fuisse 
credibile est, ut priora, qua apostolica, ut cum ipsis ecclesiis 
dedicata. ceterum quale est, si nihil apostoli ediderunt, ut 

15 discipuli potius ediderint, qui nee discipuli existere potuissent 
sine nil a doctrina magistrorum? igitur, dum constet haec 
quoque apud ecclesias fuisse. cur non haec quoque Mareion 
attigit aut emendanda, si adulterata. aut agnoscenda, si Integra?" 
nam et competit ut, si qui euangelium peruertebant, eorura 

20 magis curarent peruersionem, quorum sciebant auctoritatem 
receptiorem. ideo et pseudoapostoli, quod per falsum apostolos 
imitarentur. in quantum ergo emendasset quae fuissent emen 
danda, si fuissent corrupta, in tantum coniirmauit non fuisse 
corrupta quae non putauit emendanda. deriique emendauit 

25 quod corruptum existimauit. sod nee hoc merito, quia norv 
fuit corruptum. si enim apostolica integra decucurrerunt, 
Lucae autem, quod est secundum nos, adeo congruit regulae 
eorum, ut cum illis apud ecclesias maneat, iam et Lucae 
constat integrum decucurrisse usque ad sacrilegium Marcionis^ 

so denique ubi manus illi Mareion intulit, tune diuersum et 



2 marcione M 6 atque mathei MF, et Matthaei R uulgo 8 capit 
autem lun: capita MR 1 , capit M 3 10 quid Urs 18 ignoscenda M 
21 pseudoapostoli MF, pseudapostoli R uulgo 26 Integra Lat: integrae 
M, integre R uulgo decucurrerunt MR, decurrerunt F 29 decucur 
risse MR, decurrisse F 



432 Quint! Septimi Florentis Tertulliani 

aeraulum factum est apostolicis. igitur dabo consilium disci- 
pulis eius, ut aut et ilia conuertant, licet sero, ad formara 
sui, *** quo cum apostolicis conuenire uideatur. nam et 
cotidie reformant illud, prout a nobis cotidie reuincuntur. aut 
erubescant de magistro suo utrobique traducto, cum euangelii 5 
ueritatem mine ex conscientia tramittit nunc ex impudentia 
euertit. his fere ccmpendiis utimur. cum de euangelii fide ad- 
uersus haereticos expedimur, defendentibus et temporum ordi- 
nemposteritatifalsariorum praescribentem et auctohtatem eccle- 
siarum traditioni apostolorum patrocinantem, quia ueritasfalsum 10 
praocedat necesse est et ab eis procedat, a quibus tradita est. 
6. Sed alium iam hinc inimus gradum, ipsum, ut professi 
gurnus, euangelium Marcionis prouocantes, sic quoque proba- 
turi adulteratum. certe enim totum quod elaborauit, etiam 
antithesis praestruendo, in hoc cogit, ut ueteris et noui testa- 15 
menti diuersitatem constitu(ens constitu)at proinde Christum 
suum a creatore separatum, ut dei alterius, ut alienum legis et 
prophetarum. certe propterea contraria quaeque sententiae suae 
erasit, conspirantia cum creatore, quasi <ab) adsertoribus eius in- 
texta, competentia autem sententiae suae reseruauit. haec con- 20 
ueniemus, haec amplectemur: si nobiscum magis fuerint, si Mar 
cionis praesumptionem percusserint, tune et ilia constabit eodem 
uitio haereticae caecitatis erasa. quo et haec reseruata. sic 
habebit intentio et forma opusculi nostri, sub ilia utique con- 
dicione, quae ex utraque parte condicta sit. constituit Marcion 25 
alium esse Christum, qui Tiberianis temporibus a deo quon- 

1 <ab> apostolicis Gel 2 et om. Oehlerus 3 lacunam signaui: 
aut ad formam illorara suum intercidisse puto uideatur scripsi: uide- 
antur MR uideantur, nam . . . reuincuntur aut erubescant uulgo 

5 erubescant M, erubescunt R de magistro suo scripsi: de magistro 
add. in mg. m. 1 M (in uersu lacuna 13 litter arum), de magistro R uulgo 

6 ueritatem M (uerita in ras.) 1 de euangelii fide MGR 3 , de euan- 
geliis jR 1 11 procedat M, praecedat E 14 elaborauit MGR 3 , elabo- 
rabit R l 16 constitu<(ens constitu)at scripsi: constituat MR 17 sepa 
ratum MGR 3 , separaturumjP, separatums J? 1 dei Rig: deum MR 
19 <ab> adsertoribus R, adsertoribus MF 21 amplectemur, si uulgo 
22 percusserint. tune uulgo 25 marcioni M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 57.. 433 

dam ignoto reuelatus sit in salutem omnium gentium, alium, 
qui a deo creatore in restitutionem ludaici status sit destinatus, 
quandoque uenturus. inter hos magnam et omnem differentiam 
scindit, quantam inter iustum et bonum, quantam inter legem 

5 et euangelium, quantam inter ludaismum et Christianismum. 
hinc erit et nostra praescriptio, qua defigimus nihil Christo 
dei alterius commune esse debere cum creatore: ceterum 
creatoris pronuntiandum. si administrauerit dispositiones eius, 
si impleuerit prophetias eius, si adiuuerit leges eius, si reprae- 

10 sentauerit promissioues eius, si restaurauerit uirtutes eius, si 

sententias reformauerit, si mores, si proprietates expresserit. 

huius pacti et huius praescripti. quaeso te, lector, memineris ubi- 

que et incipe recognoscere aut Marcionis Christum aut creatoris. 

7. Anno quintodecimo principatus Tiberii proponit eum 

is descendisse in ciuitatem Galilrieae Capharnaum, utique de caelo 
creatoris, in quod de suo ante descenderat. ecquid ergo ordinis 
fuerat, ut prius de suo caelo in creatoris descendens descri- 
beretur? cur enim non et ista reprehendam, quae non implent 
fidem ordinariae narrationis. deficientis in mendacio semper? 

20 plane semel dicta sint per q;iae iam alibi retractauimus: an 
descendens per creatorem, et quidem aduersus ipsum, potuerit 
ab eo admitti et inde tramitti in terram aeque ipsius. nunc 
autem et reliqunm ordinem descensionis expostulo, tenens 
descendisse ilium, uiderit enirn. sicubi apparuisse* positurn est. 

25 apparere subitum ex inopinato sapit couspectum, qui semel 
impegerit oculos in id. quod sine mora apparuit, descendisse 
autem durji fit uidetur et subicit oculos de facto, etiam ordi- 

14] cf. Luc. 3, 1. 15] cf. Luc. 4, 31. 

2 qui a deo in ras. M 3 inter MR 2 , intra J? 1 4 inter iustum in ras. M 
6 Christo om. R l 1 creatore, ceterum uuJgo, creatore, ceterum <eum> Eng 
14 tyberii M, Tiberiani R uulgo deum Gel 15 salileae M cafarnaum^f 
16 quod .R, quo M ecqui>i Rig: et quid MR 20 retractauimus scil. 
ea quae non implent fidem ordinariae narrationis an R } ac M 

25 apparere (rere ex rue a m. 2} M 26 o<-ulos in id jR, occulo sinit M 
27 subicit M, subit R ocnlos de facto script: oculos. de facto uulgo; 
intellego: das Herabsteigen aher wird betnerkt, indem es geschieht, und 
halt die Augen emporgerichtet von dem Augenblick an, wo es eintritt 
xxxxvn Ten. in: 28 



434 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nem facit atque ita cogit exigere, quali habitu, quali suggestu, 
quonam impetu uel temperamento, etiam quo in tempore diei 
noctisue descenderit; praeterea, quis uiderit descendentem, 
quis retulerit, quis adseuerauerit rem, utique nee adseueranti 
facile credendam. indignura denique, ut Romulus quidem 5 
ascensus sui in caelum habuerit Proculum adfirmatorem, 
Christus uero dei descensus de caelo sui non inuenerit adnun- 
tiatorem, *** quasi non sic et ille ascendent isdem mendacii 
scalis, sicut et iste descendit. quid autem illi cum Galilaea, 
si non erat creatoris, cui ista regio destinabatur ingressuro 10 
praedicationem, dicente Esaia: hoc primum bibito, cito 
facito, regio Zabulon et t-erra Nepthalim, et ceteri 
quimaritimam, etlordanis, Galilaea nationum populus, 
qui sedetis in tenebris, uidete lumen magnum; qui 
habitatis terram. sedentes in umbra mortis, lumen is 
ortum est super uos? bene autem, quod et deus Marcionis 
inluminator uindicatur nationum, quo magis debuerit, uel de 
caelo etsi descenderet, utique in Pontum potius descendere 
quam in Galilaeam. ceterum et loco et inluminationis opere 
secundum praedicationem occurrentibus Christo iam eum pro- 20 
phetatum incipimus agnoscere, ostendentem in primo ingressu 
uenisse se, non ut legem et prophetas dissolueret, sed ut 
potius adimpleret. hoc enim Marcion ut additum erasit. sed 
frustra negabit Christum dixisse quod statim fecit ex parte. 
prophetiam enim interim de loco adimpleuit: de caelo statim 25 
ad synagogam, ut dici solet: ( ad quod uenimus, hoc age , 

11] Es. 9, 12. cf. Matth. 4, 1516. 22] cf. Matth. 5, 17. 
25] cf. Luc. 4. 16. 21. 

3 descenderit. praeterea uulgo 1 dei om. NPam 8 lacunam signaui: 
ut sic interim agamus uel similia desidero, <(non)> quasi non sic Eng isdem 
MF, iisdem R uulgo mendacii R, mendaciis MF 11 bibito JR 1 , ibito 
MF, obito jR 3 6r 13 qui maritimam (scil. incolitis terram), et lordanis 
(scil. terra] post nationum grauius distinxi 15 terram om. jR 1 
16 super uos MR, uobis N 17 debuerit, uel de caelo etsi descenderet 
scripsi (cf. 1. 8 et 9}: debuerit uel de caelo descendere, etsi MR 19 loco 
jR 3 , in loqo MRi 24 negabit E 3 , negauit 



VII. Aduersus Marcionem lib. II1I 7. 435 

Marcion: aufer etiam illud de euangelio: non sum missus 
nisi ad cues perditas domus Israliel. et: non est 
auferre panem filiis et dare eum canibus, ne scilicet 
Christus Israhelis uideatur. sufficiunt mihi facta pro dictis. 

5 detrahe uoces Christ! mei: res loquentur. ecce uenit in syna- 
gogam: certe ad ones perditas domus Israhelis. ecce doctrinae 
suae panem prioribus oftert Israhelitis: certe, ut iilios praefert. 
ecce aliis eum nondum impertit: certe. ut canes praeterit. qui- 
bus autem magis impertisset quam extraneis creatoris, si ipse 

10 inprimis non fuisset creatoris? et tamen quomodo in syna- 
gogam potuit admitti tarn repentinus, tarn ignotus. cuius 
nemo adhuc certus de tribu, de populo. de domo, de censu 
denique August!, quem testem fidelissimum dominicae natiui- 
tatis Romana archiua custodiuntPmeminerant certe, nisi circum- 

15 cisum scirent, non admittendum in sancta sanctorum, sed 
etsi passim synagoga adiretur, non tamen ad docendum nisi 
ab optime coguito et explorato et probato iam pridem in hoc 
ipsum uel aliunde commendato cum hoc munere. stupebant 
autem omnes ad doctrinam eius. plane, quoniam. inquit, 

20 in potestate erat sermo eius, non quoniam aduersus legem 
et prophetas docebat. utique enim eloquium diuinum et uim 
et gratiam praestabat, magis exstruens quam destruens sub- 
stantiam legis et prophetarum. alioquin non stuperent, sed 
horrerent, nee mirarentur, sed statim auersarentar destructorem 

25 legis et prophetarum. et utique inprimis alterius dei praedi 
catorem, quia nee potuisset aduersus legem et prophetas 
docere et hoc nomine aduersus creatorem non praemissa 
diuersae atque aemulae diuinitatis professione. cum ergo nihil 

1] Matth. 15, 24. 2] Matth. 15, 26. 18] Luc. 4, 32. 
2 est ( eeottv) MR, est <bonum> Lett 4 uideatur scripsi: uideretur 
MR sufficiunt MF, sufficiant R 5 uoces 3f, uocem R 11 inrepen- 

tinus M (corr. m. 1) 13 agusti M (v s. u. a m. 1} 14 nisi (ni in ras.) M 
18 aliunde R, aliu de M conmendato M cuin hoc munere fort, spuria; 
dispUcet enim illud cum multoque aptius ex antecedentibus supplefetur: 
in hoc ipsum (scil. docendi rminus) 21 diuinum et ui et gratia fort. 
24 horrerent. nee uulgo 26 potuisset U, pocius set MF 

28* 



436 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tale scriptura significet, nisi solam uim et potestatem ser- 
monis admiration! fuisse, facilius ostendit secundum ereatorem 
docuisse ilium, quia non negauit, quam aduersus ereatorem, 
quia non significauit. atque ita aut ems erit agnoscendus, 
secundum quern docuit, aut praeuaricator iudicandus, si secun- 5 
dum euin, aduersus quern uenerat, docuit. exclamat ibidem 
spiritus daemonis: quid nobis et tibi est, lesu? uenisti 
perdere nos; scio qui sis, sanctus dei. hie ego non retrac- 
tabo, an et hoc cognomentum competierit ei, quern nee 
Christum uocari oporteret, si non creatoris, alibi iam de 10 
nominibus expostulatuin est at mine discepto, quomodo hoc 
eum uocari cognouerit daemon, nulla umquam retro emissa 
praedicatione in ilium a deo ignoto et in id temporis inuto, cuius 
nee sanctum eum contestari potuit, ut ignoti (et)iam ipsi suo 
creatori. quid autem iam tale ediderat nouae diuinitatis. per is 
quod posset aiterius dei sanctus intellegi? tantum quod syna- 
gogam iritrogressus et nee sermone operatus (erat) aliquid ad- 
aersus ereatorem? sicut ergo quern ignorabat nullo modo 
poterat lesum et sanctum dei agnoscere, ita quern norat agnouit. 
nam et prophetam meminerat sanctum dei praedicasse et 20 
lesum nomen domini esse in filio Naue. haec et ab angelo exce- 
perat secundum nostrum euangelium: propterea quod in 
te nascetur uocabitur sanctum, filius dei, et uocabis 
nomen eius lesum. sed et habebat utique sen sum aliquem 
dominicae dispositionis licet daemon tamen magis quam 25 
alienae et nondum satis cognitae. nam et praemisit: quid 
nobis et tibi, lesu? non quasi in extraneum, {sed) ad quern 
pertinent spiritus creatoris. nee enim dixit: quid tibi et 

7] Luc. 4, 34. 20] cf. Ps. 15, 10. cf. Act. 2, 27. 21] cf. Deut. 
28, 10. 22] Luc. 1, 35. 23] Luc. 1, 31. 26] Luc. 4, 34. 

1 solamium M 1 lesu JR, ihu M 9 nee J?, ne M F 10 parenthesin 
indicauit Eng 11 hoc eum .MF!R 3 , eum jR 1 14 ignoti Urs: ignoto 
ME <et>iam Urs: iam MR suo creatori scil. daemonis 15 ediderat 
li, ediderit M 16 posset M, possit E 17 erat addidi 21 domini 
scripsi: dei MR 27 lesu in ME post extraneum traditum hue transtulit 
Iwi; iniuria reposuit Oehlerus sed add. lun 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 78. 437 

nobis ? sed c quid nobis et tibi ? se deplorans et sorti suae 
exprobrans. quam iam uidens adicit: uenisti perdere nos. 
adeo iudicis et ultoris et, ut ita dixerim. saeui del {ilium 
agnouerat lesum. non optimi illius, et perdere et punire nesci- 
5 entis. quorsum hunc locum praemisimus? ut lesum et a dae- 
mone non alium doceamus agnitum et a semetipso non alium 
eonfirmatum quam creatoris. atquin . inquis, increpuit ilium 
lesus . plane, ut inuidiosum et in ipsa confessione petulantem, 
ut male adulantem, quasi haec esset surama gloria Christi. si 

10 ad perditionem daemonum uenisset et non potius ad hominum 
salutem, qui nee discipulos de subactione spirituum, sed de 
Candida salutis gloriari uolebat. aut cur eum increpuit? si 
quasi mentitum in totum, ergo non fuit lesus nee dei sanctus 
omnino; si quasi ex parte mentitum, quod eum lesum quidem 

15 et sanctum dei, sed creatoris. existimasset, iniustissime incre 
puit hoc sentientem, quod sciebat sentiendum, et hoc non aesti- 
mantem, quod ignorabat aestimandum: alium lesum et alterius 
dei sanctum, quodsi uerisimiliorem statum non habet increpatio 
nisi quern nos interpretamur, iam ergo et daemon nihil mentitus 

20 est, non ob mendacium increpitus; ipse enim erat lesus, praeter 
quern alium daemon agnouisse non poterat, et lesus eum con- 
firmauit. quern agnouerat daemon, dum non ob mendacium 
increpat daemonem. 

8. Nazaraeus uocari habebat secundum prophetiam Christus 

25 creatoris. unde et ipso nomine nos ludaei Nazareiios appellant 
per eum. nam et sumus de quibus scriptum est: Nazaraei 
exalbati sunt super niuem. qui scilicet retro lurid ati 
delinquentiae maculis et nigrati ignorantiae tenebris. Christo 
autem appellatio Nazaraei competitura erat ex infantiae Jatebris, 



2] Luc. 4, 34. 7] cf. Luc. 4, 35. 11] cf. Luc. 10, 20. 

26] Thren. 4, 7. 

1 se E 3 , sed MB 1 9 ut MR, et Pam 14 eum R, in eum MF 
15 existimas; sed M 16 existimantem Pam 17 existimandurn Pam 
18 increpationi si M 19 mentitus (m eras.) M 25 Nazarenos ME, 
Nazaraeos Pam 27 exalbati # 3 , exaltati MB 1 29 nazaret M 



438 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

(in) quas apud Nazareth descendit. uitando Archelaum, filium 
Herodis. hoc propterea non omisi, quia Christum Marcionis 
oportuerat omne commercium eierasse etiam locorum faraili- 
arium Christ! creatoris, habentem tanta ludaeae oppida non ita 
Christo creatoris per prophetas emancipata. ceterum prophe- & 
tarum erit Christus, ubieumque secundum prophetas inuenitur. 
et tamen apud Nazareth quoque nihil noui notatur praedicasse, 
dum alio merito [unius prouerbii] eiectus refertur. hie primum 
manus ei iniectas animaduertens necesse habeo iam de sub- 
stantia eius corporal! praefmire, quod non possit phantasma 10 
credi qui contactum et quidera uiolentia plenum detentus et 
captus et ad praecipitium usque protractus admiserit. nam 
etsi per medios euasit, sed ante iam uim expertus et postea 
dimissus. scilicet soluto, uti adsolet, tumultu, uel etiam inrupto. 
non tamen per caliginem eluso, quae null! omnino tactui 15 
succidisset, si fuisset. tangere enim et tangi nisi corpus 
nulla potest res etiam saecularis sapientiae digna sententia 
est. ad summam: et ipse mox tetigit alios, quibus manus 
imponens, utique sentiendas, beneficia medicinarum conferebat, 
tarn uera, tam non imaginaria, quam erant per quas conferebat. 20 
ipse igitur est Christus Esaiae, remediator ualitudinum: hie, 
inquit, imbecillitates nostras aufert et langores portat. 
portare autem Graeci etiarn pro eo solent ponere, quod est tol- 
lere. sufficit interim mihigeneralis reprpmissio. quodcumque cura- 
uerit lesus, meus est. ueniemus tamen et ad species curationum. 25 

Ceterum et a daemoniis liberare curatio est ualitudinis. 
itaque spiritus nequam quasi ex forma iam prioris exempli 
cum testimonio excedebant uociferantes: tu es filius d.ei. 
1] cf. Matth. 2, 22. 8] cf. Luc. 4, 23. [24.J 29. 12] cf. Luc. 
4, 29. 13] cf. Luc. 4, 30. 16] Lucret. de rer. nat. I, 305. 21] Es. 
53, 4. 28] Luc. 4, 41. 

1 <in> quas scripsi: quas MR, <ad> quas Gel 5 mancipata lun 
8 alio merito (= um einer anderen Scliuld icillen, cf. Luc. 4, 23) scripsi: 
alio, merito uulgo unius prouerbii seclusi; est interpretamentum, et 

quidem ineptum, uerborum alio merito, sumptum ex Luc. 4, 24. 15 eluso 
E 3 , eius o MR 1 17 sapientia Oehlerus 22 langores MF, languores R 
26 ad daemoniis M est R, et M 



VII. A-duersus Marcionem lib. IIII 8. 439 

cuius del, uel hie pareat. ( sed proinde increpabantur et 
iubebantur tacere*. proinde enim Christus ab hominibus, non 
ab spiritibus inmundis uolebat se filium del agnosci, ille 
Christus dumtaxat, cui hoc congruebat, quia praemiserat per 

5 quos posset agnosci, et utique digniores praedicatores. illius 
erat praeconium inmundi spiritus respuere, cui sancti abunda- 
bat. porro qui numquam fuerat adnuntiatus, si tamen uolebat 
agnosci, - - fnistra autera uenerat, si nolebat - - non esset 
aspernatus testimonium alienae et cuiuscumque substantiae, 

10 quia propriae non habebat qui in aliena descenderat. iam nunc 
et qua destructor creatoris nihil magis gestisset quam a spiri 
tibus ipsius agnosci et diuulgari prae timore; nisi quod Marcion 
deum suum timed negat, defendens bonum non timed, sed 
iudicem, apud quem sint materiae tirnoris, ira saeuitia indicia 

is uindicta damnatio. sed et daemonia timore utique cedebant, 
ergo timendi dei filium confitebantur, occasionem habitura 
non cedendi, si non timendi - - et ille iussu et increpitu ea 
expellens, non suasu. qua bonus, timendum se exhibebat aut 
numquid ideo increpabat, quia timebatur, nolens timed? et 

20 quomodo ea uolebat excedere, quod nisi timore non facerent? 
cecidit ergo in necessitatem ; qua disparein se naturae suae 
ageret, cum posset ut bonus semel eis parcere, cecidit et in 
aliam praeuaricationis notam, cum se a daemoniis quasi filium 
creatoris sustineret timed, ut iam non propria potestate ex- 

25 pelleret daemonia, sed per creatoris auctoritatem. 

In solitudinem procedit. sollemnis ethuiusmodi regio creatoris. 
oportebat sermonem illic quoque uideri in corpore, ubi egerat 
aliquando et in nube. competebat et euangelio habitus loci, qui 
placuerat et legi. capiat itaque iocunditatem solitudo; hoc 

1] cf. Luc. 4, 41. 26] cf. Luc. 4, 42. 28] cf. Exod. 13, 21. 
29] cf t Es. 35, 1. 

1 hie om. R 1 2 ab MF, a JR 6 sancti scil. spiritus praeconium abun- 
dabat scripsi: abundabant MR 8 esset IP, esse et MR 1 10 quia 
scripsi: qui MR 16 parenthesin indicaui: cedebant. ergo uulgo 24 sus 
tineret R, sustinere et JP, sustineri et M 26 procedit R 3 , procedii MR 1 
27 <et> in corpore fort. 



440 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Esaias promiserat. detentus a turbis: oportet me, inquit, et 
aliis ciuitatibus adnuritiare regnum del. ostenderat iam 
alicubi deum suum? non puto adhuc usque, sed [de] his loque- 
batur, qui alium quoque deum nouerant? nee hoc credo, ergo 
si nee ille alium deum ediderat nee illi nouerant praeter crea- 5 
torem, eiusdem dei regnum portendebat, quern solum sciebat 
notum eis, qui audiebant. 

9. De tot generibus operum quid utique ad piscaturam 
respexit, ut ab ilia in apostolos sumeret Simonem et filios 
Zebedaei non enim simplex factum uideri potest de quo 10 
argumentum processurum erat - - dicens Petro trepidanti de 
copiosa indagine piscium: ne time, abhinc enim homines 
eris capiens? hoc enim dicto intellectum illis suggerebat 
adimpletae prophetiae, se eum esse, qui per Hieremiam pro- 
nuntiarat: ecce ego mittam piscatores multos, et pisca- 15 
buntur illos, homines scilicet, denique relictis nauclis secuti 
sunt eum, ipsum intellegentes, qui coeperat facerc quod edi- 
xerat. aliud est, si adfectauit de nauiculariorum collegio adlegere, 
habiturus apostolum quandoque nauclerum Marcioriem. 

Praestruximus quidem aduersus antithesis nihil proficere 20 
proposito Marcionis quam putat diuersitatem legis et euangelii, 
ut et hanc a creatore dispositam, denique praedicatam in repro- 
missione nouae legis et noui sermonis et noui testament!, sed 
quoniam adtentius argumentatur apud ilium suum nescio quern 
oovcaXaiTreopov (commiseronem) et aov[i/.oo6(Avov (coodibilem) in 25 
leprosi purgatione, non pigebat ei occurrere et inprimis figu- 
ratae legis uim ostendere, quae in exemplo leprosi non con- 

1] Luc. 4, 48. 9] cf. Luc. 5, 111. 12] Luc. 5, 10. 15] Hier. 
16, 16. 26] cf. Luc. 5, 1214. 27] cf. Leu. 13, 4446. 

1 inquis M 2 ostenderat ME*, offenderat jR 1 3 de seclusit R* ; 
restituit Rig, sed iniuria (cf. 1. 4} 9 Simonem JR, symonem M 14 eum 
J^ 3 , enim MR 1 iheremia M 16 nauclis MF, nauiculis Ruulgo 
25 oovtaXaircwpov R, CYNTAANIiaPOYM M <id est> commiseronem 
R^uulgo Gonfuaoojwvoy R, CYNMEICOYMENOYM M <id est> 
coodibilem R" uulgo 26 purgatione scripsi: purgationem MR pige 
bat MF, pigebit Ruulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 89. 441 

tingendi, immo ab omni commercio summouendi, coinmuni- 
cationem prohibebat hominis delictis commaculati, cum quali- 
bus et apostolus cibum quoque uetat sumere; parti cipari enim 
stigmata delictorum quasi ex contagione, si qui se cum 

5 peccatore miscuerit. itaque dominus, nolens altius intellegi 
legem per carnalia spiritalia significantem, et hoc nomine non 
destruens sed magis exstruens quam pertinentius uolebat 
agnosci, tetigit leprosum. a quo et si homo inquinari potuisset, 
deus utique non inquinaretur, incontaminabilis scilicet: ita non 

10 praescribetur illi, quod debuerit legem obseruare et non con- 
tingere inmundum, quern contactus inmundi non erat inqui- 
naturus. hoc magis meo Christo competere sic doceo, dum 
tuo non competere demonstro. si enim ut aemulus legis teti 
git leprosum, nihili faciens praeceptum legis per contemptum 

15 inquinamenti, quomodo posset inquinari qui corpus non fiabe- 
bat, quod inquinaretur? phantasma enim inquinari non posset. 
qui ergo inquinari non poterat, ut phantasma. iam non uirtute 
diuina incontaminabilis erit, sed phantasmatis inanitate, nee 
contempsisse uideri potest inquinamentum, cuius materiam 

20 non habebat: ita nee legem destruxisse qui inquinamentum 

ex occasione phantasmatis, non ex ostentatione uirtutis euaserat. 

Si autem Heliseus. prophetes creatoris, unicum leprosum 

Naaman Syrum ex tot leprosis Israhelitis emundauit, nee hoc 

ad diuersitatem facit Christi, quasi hoc modo melioris, dum 

25 Israheliten leprosum emundat extraneus, quern suus dorainus 
emundare non ualuerat: Syro facilius emundato significat 
f per nationes emundationis in Christo, lumine earum, quae 
septem maculis capitalium delictorum inhorrerent: idola- 
tria blasphemia homicidio adulterio stupro falso testimonio 

3] cf. I Cor. 5, 11. 22j cf. IIII Reg. 5, 918. 27j cf. Luc. 2, 32. 

4 qui R, quis M 7 pertinentius ME 1 , pertinens eius E A 8 leprosum, 
a quo uulgo 14 nihili R, nihil M 24 melioris .R 3 . meliori se MR 1 
25 Israeliten R, israhelitem MF emundauit N Pam 26 ualuerat, Syro 
uulgo significat (scil. prophetes} MR 1 , significato W uulgo 27 pro- 
pi ores nationes emundationis fort., per nationes emundationes Eng 



442 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

fraude. quapropter septies, quasi per singulos titulos, in lor- 
dane lauit, simul ut et totius hebdomadis caneret expiationem 
et quia unius lauacri uis et plenitude Christo soli dicabatur, 
facturo in terris sicut sermonem compendiatum ita et laua- 
crum. nam et hoc opponit Marcion: Heliseum quidem ma- 5 
teria eguisse, aquara adhibuisse, et earn septies, Christum 
uero uerbo solo, et hoc semel functo, curationem statim 
repraesentasse. quasi non audeam et ue-rbum ipsum in sub- 
stantiam creatoris uindicare: nullius rei non ille potiof auctor, 
qui prior, incredibile plane, ut potestas creatoris uerbo reme- 10 
dium uitii unius operata sit, quae uerbo tantam mundi molem 
semel protulit. unde magis dinoscitur Christus creatoris quam 
ex uerbi potestate? sed ideo alius Christus, quia aliter quam 
Heliseus, quia potentior dominus famulo suo . quid constituis, 
Marcion? proinde res agi a seruis, quemadmodum ab ipsis 15 
dominis? non times, ne in dedecus tibi uertat, si ideo Christum 
negas creatoris, quia potentior fuerit famulo creatoris, quia ad 
Helisei pusillitatQm maior agnoscatur, si tamen maior? par 
enim curatio, licet distet operatio. quid amplius praestitit tuus 
Christus quam meus Heliseus? immo quid magnum praestitit 20 
Christ! tui uerbum, cum id praestiterit, quod fluuius creatoris? 
Secundum haec cetera quoque occurrunt. quantum enim 
ad gloriae huraanae auersionem pertinebat, uetuit eum 
diuulgare, quantum autem ad tutelam legis, iussit ordinem 
impleri: uade, ostende te sacerdoti et offer munus, 25 
quod praecepit Moyses. argumenta enim figurata utpote 
prophetae legis adhuc in suis imaginibus tuebatur, quae 
significabant hominem quondam peccatorem uerbo mox 

1] cf. IIII Reg. 5, 14. 4] cf. Rom. 9, 28. 14] cf. Matth. 10, 24. 
25] Luc. 5, 14. 

2 ut et M, et ut R 3 et (prius) del. Pam 1 uero uerbo R 3 , uerbo 
uero MR\ functo MR (defendit iure Eng; cf. de praescr. haer. 29: tot 
ministeria perperam fun eta), functum Lat 15 Marcion, proinde uulgo 
17 quia agnoscatur scripsi: qui agnoscitur MR 21 Christi tui M, tui 
Christ! R uulgo 26 figurata, utpote propheta, legis Eng utpote 

M, utputa R 27 prophetae MR, prophetatae Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 9. 443 

del emaculatum offerre debere inunus deo apud templum, 
orationem scilicet et actionem gratiarum apud ecclesiam per 
Christum lesurn, catholicum patris sacerdotem. itaque adiecit: 
ut sit uobis in testimonium, sine dubio quo testabatur se 

5 legem non dissoluere. sed adimplere, quo testabatur se ipsum 
esse. qui morbos et ualitudines eorum suscepturus adnuntia- 
batur. hanc tarn congruentem et debitam interpretationem 
testimonii adulator Christi sui Marcion sub obtentu mansuetu- 
dinis et lenitatis quaerit excludere. nam ut bonus , inquit, 

10 praeterea (ut) sciens omnem, qui lepra esset liberatus, sollerania 
legis executurum, ideo ita praecepit . in uanum ergo descendit 
quasi legem destructurus, cum cedit obsecutoribus legis. atquin, 
quasi sciens formam eorum. magis ab ea auertendos praeuenire 
debuerat, si in hoc uenerat. quid turn? perseuerauitne in boni- 

i5 tate, id est permissione legis. an non? si enim bonus per- 
seuerauit, nusquam destructor erit legis nee dei altering habe- 
bitur, cessante legis destructione, per quam alterius dei uin- 
dicatur. si non perseuerauit bonus, destruendo postea legem, 
falsum ergo testimonium [postea| collocauit apud illos in cura- 

20 tione leprosi; deseruit enim bonitatem, dum destruit legem. 
malus iam, quando legis euersor, si bonus, cum legis indultor. 
sed et eo, quod indulsit legi obsequium, bonam legem con- 
firmauit. nemo enim malo obsequi patitur. ergo et sic malus, 
si obsequium legi malae indulsit, et sic deterior, si bonae 

25 legis destructor aduenit. proinde si ut sciens omnem, qui lepra 
liberatus esset, ita facturum, ideo praecepit munus offerre, 
potuit et non praecepisse quod sciebat ultro futurum. cur 
enim non tacuit, ut homo solo suo arbitrio legi oboediret? tune 

4] Luc. 5, 14. 5] cf. Matth. 5, 17. 6] cf. Es. 53, 4. 
5 quo testabatur adnuntiabatur/or. spuria; cf. quae sequuntur et 444, 
3 sqq. 9 ut bonus scripsi: et bonus MR 10 <(ut)> sciens scripsi: 
sciens MR 11 uerba in uanum in hoc uenerat, quae in MR infra I. 27 
post ultro futurum leguntur, hue transtuli 13 formam eorum = ihre Art, 
ndmlich die feierlichen Formen des Gesetzes zu erfullen 15 an Pam: 
aut MR 16 nusquam MR, numquam Pam 19 postea seclusi 

23 obsequi MR*, obsequio R l 24 legi malae M, malae legi Ruulgo 
27 sciebant M (corr. m. 1) cur enim MR, cur ergo N Pam 



444 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim aliquatenus posset uideri patientiae suae praestitisse. sed 
adicit etiam auctoritatem suam exaggeratam testimonii pondere. 
cuius iam testimonii, nisi legis adsertae? certe nihil interest. 
quomodo firmauerit legem, sine qua bonus siue qua super- 
uacuus, siue qua patiens siue qua inconstans, dum te, Marcion, 5 
de gradu pellam. ecce praecepit legem impleri. quocumque 
modo praecepit, eodera potuit etiam illam praemisisse senten- 
tiam: non ueni legem dissoluere, sed adimplere. quid 
ergo tibi fuit de euangelio erasisse quod saluum est? confessus 
es enim prae bonitate fecisse ilium quod negas dixisse. constat 10 
ergo dixisse ilium, quia et fecit, et te potius uocem domini 
de euangelio eradicasse quam nostros iniecisse. 

10. Curatur et paralyticus,. et quidem in coetu, spectante 
populo. uidebit enim, in quit Esaias, populus sublimitatem 
domini et gloriam dei. quam sublimitatem et quam glo- is 
riam? conualescite. manus dimissae et genua dissoluta 
hoc erit paralysis ; conualescite, ne timete, non 
otiose iterans conualescite nee uane subiungens c ne timete , 
quoniam cum redintegratione membrorum uirium quoquereprae- 
sentationem pollicebatur: exurge et tolle grabattum tnum, 20 
simul et animi uigorem ad non timendos qui dicturi erant: 
quis dimittet peccata nisi solus deus? habes itaque iam 
et specialis medicinae dispunctara prophetiam et eorum, quae 
medicinam sunt secuta. pariter et dimissorem delictorum 
Christum recognosce apud eundem prophetam: quoniam, inquit, 25 
in plurimis dimittet delicta eorum, et delicta nostra 
ipse auferet. nam et in primore ex ipsius domini persona: 

8] Matth. 5, 17. 13] cf. Luc. 5, 1726. 1417] Es. 35. 24. 
20] Luc. 5, 24. 22] Luc. 5, 21. 25] Es. 53, 11. 

1 perstitisse Oehlerus 4 superuacuus = sich der Muhe des Verbietens 
(als einer dock vergeblichen) entziehend 6 pellam (a in ras. a m. 1) M 
1 praecepit M, praecipit E 12 eradicasse MEN, erasisse Pam nostros 
.R 3 , nostras MR 1 16 gloriam? <(quam disserit, subiciens:>/or. 17 ne M, 
nee E uulgo 18 ne M, nee E uulgo 20 grabattum M, grabbatum F, 
grabatum E uulgo 22 dimittet M, dimittit E 25 quoniam M, quomodo 72 
27 auferet scripsi (=avoi3st): aufert ME primore M, priore E uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. 1III 910. 445 

etsi fuerint delicta uestra tamquam roseum. uelut 
niuem exalbabo, etsi tamquam coccinum, uelut lanam 
exalbabo, in roseo sanguinem ostendens prophetarum, in 
coccino domini, ut clariorem. etiam Micheas de uenia delic- 

5 torum: quis deus, quomodo tu? eximens iniquitates et 
praeteriens iniustitias residuis hereditatis tuae; et 
non tenuit in testimonium iram suam, quia f uoluit et 
misericordiae; auertet et miserebitur nostri; demer 
get delicta nostra et demerget in profundum rnaris 

10 peccata nostra. sed et si nihil tale in Christum fuisset 
praedicatum, haberem huius benignitatis exempla in creatore, 
promittentia mini et in filio patris adfectus. uideo Niniuitas 
scelerum ueniam consecutos a creatore, ne dixerim tune quo- 
que a Christo, qui a primordio egit in patris nomine, lego et 

15 Nathan prophetam agnoscenti Dauid delictum suum in Uriara 
dixisse: et dominus circumduxit delictum tuum et non 
morieris; proinde et Achab regem, maritum lezabel, reum 
idolatriae et sanguinis Nabuthae, ueniam meruisse paeni- 
tentiae nomine, (et) Jonathan, filium Saulis, resignati ieiunii 

20 culpam deprecations delesse. quid de ipso populo retexam, 
totiens delictorum indulgentia restitute? ab eo scilicet deo, 
qui mauult misericordiam quani sacrificium et peccatoris paeni- 
tentiam quam mortem, prius est igitur, neges creatorem indul- 
sisse aliquando delicta, consequens est, ut ostendas nee in 

25 Christum suum tale quid eum praedicasse: et ita probabis 
nouarn istam Christi, noui scilicet, benignitatem, si probaueris 
nee parem creator! nee praedicatam a creatore. sed et peccata 
dimittere an eius possit esse, qui negetur tenere, et an eius 

1] Es. 1, 18. 5] Mich. 7, 18-19. 12] cf. Ion. 3, 10. 16] II 
Keg. 12, 13. 17] cf. Ill Eeg. 21. 29. 19] cf. I Reg. 14, 27. 45. 
22] cf. Os. 6, 6; Prou. 21, 3. cf. Ez. 33, 11. 

7 uoluit et MR, uoluit esse Oehlerus, uolens est fort, (ott a-sX-rjrrjc 
iXeoo? feou v) 8 misericordiae M, misericordiam Eng, misericordem R 
uulgo demerget (his) Pam: dimerget MR 9 profundum M, pro- 
fundo R, profunda Pam 14 qui MR quia Gel uulgo 19 et ad- 
didi ionatham M 24 est deleri unit Rig 



446 Quinti Septimi Floreritis Tertulliani 

sit absoluere, cuius non sit etiam damnare, et an congruat 
eum ignoscere, in quern nihil sit admissum, alibi iam congress! 
malumus admonere quam retractare. 

De filio hominis duplex est nostra praesciiptio: neque men- 
tiri posse Christum, ut se filiura hominis pronuntiaret. si non 5 
uere erat, neque filium hominis constitui qui non sit natus 
ex homine, uel patre uel matre. atque ita discutiendum, cuius 
hominis tilius accipi debeat, patris an matris. si ex deo patre est, 
utique non ex homine: si non est ex homine (patre), superest, ut 
ex homine sit matre; si ex homine (matre,) iam apparet, quia 10 
ex uirgine. cui enim homo pater non datur nee uir matri eius 
deputabitur. porro, cui uir non deputabitur uirgo est. ceterum 
duo iam patres habebuntur, deus et homo, si non uirgo sit 
mater, habebit enim uirum, ut uirgo non sit, et habendo 
uirum duos patres faciet, deum et hominem, ei qui et dei et 15 
hominis esset films, talem, si forte, Castor! aut Herculi natiui- 
tatem fabulae tradunt. si haec ita distinguntur, id est si ex 
matre films est hominis, quia ex patre non est, ex matre 
autem uirgine, quia non ex patre homine, hie erit Christus 
Esaiae, quern concepturam uirginem praedicat. qua igitur 20 
ratione admittas filium hominis, Marcion, circumspicere non 
possum, si patris hominis, negas dei filium; si et dei, Hercu- 
lem de fabula facis Christum; si matris tantum hominis, 
meum concedis; si neque (matris neque) patris hominis, ergo 
nullius hominis est films, et necesse est, mendacium admiserit 25 
qui se quod non erat dixit. unum potest angustiis tuis sub- 
uenire: si audeas aut deum tuum, patrem Christi, hominem 
quoque cognominare, quod de Aeone fecit Valentinus, aut 
uirginem hominem negare, quod nee Valentinus quidem fecit, 
quid nunc, si ipso titulo filii hominis censetur Christus apud 30 

20] cf. Es. 7, 14. 30] cf. Dan. 7, 13. 

3 malnmus MR 1 , maluiraus R 5 uulgo 5 posset (t eras.} M 1 matre, 
atque uulyo 9 est ex MR, est deleri unit Rig patre addidi 10 matre 
addidi 11 homo om. R 1 17 fabulae tradunt M, tradunt fabulae R 
uulgo distinguuntur Ruulgo sin haec ita distinguntur, <(ut nos 
uolumus)> fort. 24 matris neque addidi 



VII. Aduersus Marciouem lib. IIII 10. 447 

Danihelem? nonne sufficiet ad probationem prophetic! Christ! ? 
cum enim id se appellat, quod in Christum praedicabatur 
creatoris, sine dubio ipsum se praestat intellegi, in quern 
praedicabatur. nominum communio simplex, si forte, uideri 
5 potest, et tamen nee Christum nee lesum (eum) uocari debuisse 
defendimus diuersitatis condicionem tenentes appellatio autem r 
quod est films hominis, in quantum ex accidenti obuenit, in 
tantum difficile est. ut et ipsa concurrat super nominis com- 
munionem, --ex accidenti enim proprio est -- maxime cum 

10 causa non conuenit, [eadem] per quam deueniat in communi 
onem. atque adeo, [si et Christus Marcionis natus ex homine 
diceretur, tune et ipse caperet appellationis communionem. et 
essent duo filii hominis, sicut et duo Christ! et duo lesus. 
ergo] cum appellatio propria est eius, in quo habet causam, 

15 si et alii uindicetur. in quo est communio nominis, [non etiam 
appellationis] suspecta iam fit communio nominis quoque in 
eo, cui uindicatur sine causa communio appellationis, et 
sequitur, ut unus [idemque] credatur qui et nominis et appel 
lationis capacior inuenitur, dum alter excluditur, qui non habet 

20 appellationis communionem. carens causa, nee alius erit capacior 
utriusque quam qui prior et nomen sortitus est Christi et appel- 
lationem filii hominis. lesus scilicet creatoris. hie erit uisus 
Babylonio regi in fornace, cum martyribus suis quartus, tamquam 

23] cf. Dan. 3, 25. 

1 sufficiet M, sufficit It 2 appellant M 5 parentliesin indicaui eum 
addidi 6 diuersitates M 7 ex accidenti obuenit MGffi, ex accidentia 
inuenit R { 9 parenthesin indicaui 10 eadem seclusi 1 1 si et Christus 
ergo seclusi: nam inde a uerbis atque adeo incipere totius disputationis 
conelusionem in propcttulo est. quae autem intercedunt ea tantummodo 
explicant quae antecedunt : maxime cum in communionem. postremo illud 
ergo (1. 14) prorsus caret sensu;additum uidetur postquam inter pretamentum 
olim margini adscriptum inter uerba irrepsit. defendit quae seclusi Eng, 
sic distinguens: in communionem, atque adeo, si .... et duo lesus: ergo 
etc., cui eo minus adstipulor, quia et supra et infra manus interpolatoris 
cognoscitur 13 et (prius) om. M 15 et deleri uult Rig non etiam 
appellationis seclusi 17 uindicatur in eo sine M 18 idemque seclusi 

21 appellation}? M (corr. m. 1) 22 erit MF, erat E uulgo 



448 Quinti Septimi Florentis Tertulliaui 

filius hominis, idem ipsi Daniheli reuelatus directo filius hominis, 
ueniens cum caeli nubibns iudex, sicut et scriptura demonstrate. 
Hoc dixi sufficere potuisse de nominatione prophetica 
circa filium hominis. sed plus mihi scriptura confert, ipsius 
scilicet domini interpretatione. nam cum ludaei, solummodo 5 
hominem eius intuentes necdum et deum certi, qua dei 
quoque filium, merito retractarent non posse hominem de- 
licta diraittere, sed deum solum, cur non secandum inten- 
tionem eorum de homine eis respondit. habere eum pote- 
statern dimittendi delicta, quando et filium hominis nominans 10 
hominem nominaret, nisi quia ideo ipsa uoluit eos appel- 
latione filii hominis ex instrumento Danihelis repercutere, ut 
ostenderet esse et hominem, qui delicta dimitteret? ilium scilicet 
solum filium hominis apud Danihelis prophetiam, consecutum 
iudicandi potestateni ac per earn ntique et dimittendi delicta, is 
- qui enim iudicat et absoluit ut scandalo isto discusso 
per scripturae recordationem facilius eum agnoscerent ipsum 
esse filiiim hominis ex ipsa peccatorum remissione. denique 
nusquam adhuc professus est se filium hominis quam in isto 
loco primum, in quo primum peccata dimisit, id est in quo 20 
primum iudicauit, dum absoluit. ad haec quodcumque diuersa 
pars fuerit argumentata quale sit. dispice. nam in illam necesse 
est amentiam tendat, ut et filium hominis defendat, ne men- 
dacem eum faciat, et ex homine neget natum, ne filium uir- 
ginis concedat. quodsi et auctoritas diuina et rerum natura 25 
et communis sapientia non admittunt insaniam haereticam, 
occasio est et hie interpellandi quam breuissime de substantia 
corporis aduersus phantasmata Marcionis. si natus ex homine 
est, ut filius hominis, corpus ex corpore est. plane facilius 
inuenias hominem natum cor non habere uel cerebrum, sicut so 

2] cf. Dan. 7, 13. 5] cf. Luc. 5, 17 26. 7] cf.Luc.5,21. 14] cf. Dan. 7, 14. 
1 hominis. idem uulgo ipsi Danieli J2 3 , ipse Danihel MR 1 10 con- 
iunge: quando (da er dock. .) nominans hominem et filium hominis nomi 
naret 13 esse et homine.m Jf, esse hominem F, et hominem E, eum 
et hominem G, deum et hominem Urs 22 dispice M, inspice E 

26 insaniam Eig: in insaniam ME 28 phantasma fort. 



VII. Aduersus Marcionem lib. 1III 10-11. 449 

ipsum Marcionem, quam corpus, ut Christum Marcionis. atque 
adeo inspice cor Pontici aut cerebrum. 

11. Publicanum adlectum a domino in argumentum deducit, 
quasi ab aduersario legis adlectum extraneum legis et luda- 
5 ismi profanum. excidit ei uel de Petro, legis homine et tamen 
non tan-turn adlecto sed etiam testimonium consecuto agui- 
tionis praestitae a patre; nusquam legerat lumen et spem et 
expectationem nationum praedicari Christum, atquin probauit 
potius ludaeos, dicendo medicum sanis non esse necessarium, 

10 sed male habentibus. si enim male ualentes uoluit intellegi 
ethnicos et publicanos, quos adlegebat sanos ludaeos confir- 
mabat, quibus medicum necessarium negabat. hoc si ita est, 
male descendit ad legem destruendam quasi ad malam uali- 
tudinem remediandam, in qua qui agebaut bene ualebant, 

ID quibus medicus necessarius non erat. quale est autem, ut 
similitudineiji medici proposuerit nee impleuerit? nam sicut 
sanis medicum nemo adhibet, ita nee in tantum extraneis, 
quantum est homo a deo Marcionis, suurn habens et auctorem 
et protectorem et ab illo potius medicum Christum, hoc simili- 

20 tudo praeiudicat, ab eo magis praestari medicum, ad quern 
pertinent qui languent. Unde autem et Johannes uenit in 
medium? subito Christus, subito lohannes. sic sunt omnia 
apud Marcionem, quae suum et plenum habent ordinem apud 
creatorem. sed de lohanne cetera alibi, ad praesentes enim 

25 quosque articulos respondendum est. nunc illud tuebor, ut 
demonstrem et lohannem Christo et Christum lohanni conuenire, 
utique qua prophetae creatoris Christum creatoris, atque ita 
erubescat haereticus, lohannis ordinem frustra frustratus. si 
enim nihil omnino administrasset lohannes, secundum Esaiam 

3] cf. Luc. 5, 2732. 6] cf. Matth. 16, 17. 7J cf. Es. 42, 6; 
49, 6; Luc. 2, 32. cf. Es. 51, 5. 8J cf. Gen. 49, 10. 9] cf. Luc. 
5, 31. 21] cf. Luc. 5, 3335. 29] cf. Es. 40, 3. 

4 <ut> extraneum fort. 8 expectationem Gel: pectationem M, specta- 
tionein E 11 sanis fort. 18 <in> quantum lun 22 iohannes Jf, et 
lohannes R uulgo 24 enim om. Pam 27 qua prophetae creatoris 
scripsi: prophetae creatoris qua MR 

XXXXVII. Tert. III. 29 



450 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uociferator in solitudinem et praeparator uiarum dominicarum 
per denuntiationem et laudationem paenitentiae, si non etiam 
ipsuin inter ceteros tinxisset, nemo discipulos Christ! mandu- 
cantes et bibentes ad formam discipulorum lohannis adsidue 
ieiunantium et orantium prouocasset, quia, si qua diuersitas 5 
staret inter Christum et lohannem et gregem utriusque, nulla 
esset comparationis exactio, uacaret prouocationis intentio. 
nemo enim miraretur et .nemo torqueretur, si diuersae diuini- 
tatis aemulae praedicationes de disciplinis quoque inter se non 
conuenirent, non conuenientes prius de auctoritatibus discipli- 10 
narum. adeo lohannis erat Christus et lohannes Christ), ambo 
creatoris et ambo de lege et prophetis praedicatores et magistri. 
si Christus reiecisset lohannis disciplinam, ut dei alterius, 
et discipulos defendisset, ut merito aliter incedentes, aliam 
scilicet et contrariam initiates diuinitatem, at nunc, hum!- is 
liter reddens rationem, quod non possent ieiunare filii sponsi 
quamdiu cum eis esset sponsus, postea uero ieiunaturos pro- 
mittens, cum ablatus ab eis sponsus esset, nee discipulos 
defendit, sed potius excusauit, quasi non sine ratione repre- 
hensos, nee lohannis reiecit disciplinam, sed magis conces- 20 
sit, [tempori lohannis earn praestans] ut tempori suo earn 
destinans, reiecturus alioquin earn et defensurus aemulos eius, 
si non ipsius fuisset iam quae erat. teneo meum Christum 
etiam in nomine sponsi, de quo psalmus: ipse tamquam 
sponsus egrediens de thalamo suo: a summo caeli 25 

2| cf. Matth. 3, 2. Marc. 1, 4. Luc. 3, 3. 3] cf. Luc. 5, 33. 16] cf. 
Luc. 5, 3435. 24] Ps. 18, 6. 7. 

1 solitudine lun 3 ipsum (dominum)> fort. 9. praedicationis R 1 
11 lohannis R, iohannes M 13 si scripsi: sed MR 1 , sed <et> R 3 uttlgo 
14 incedentes R*, intercedentes MR 1 15 diuinitatem M in ras. diuini 
tatem (mente supple tale quid: aliter res se haberet), at nunc scripsi: 
diuinitatem. at nunc MR 21 tempori praestans seclusi: inter pretantur 
haec ea quae sequuntur, et quidem falso; suo enim tempori intellege ei 
tempori, cum ablatus sit sponsus, id est post obitum domini ea (a ex 
t m. 1 in mg.} M ut tempori suo Lat: temporis ut tempore suo MR 1 , 
temporis, ut tempori suo R 3 22 reiecturus R 3 , reiecturos MR 1 defen 
surus MR*, defensuros R 1 23 quae erat. teneo MR*, quaerat, teneo R 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 11. 451 

profectio eius et deuersio eius ad summum usque eius, 
qui etiam per Esaiam gaudens ad patrem: exultet, inquit, 
animameain domino ;induit enim me indumentum salu- 
taris et tunicam iocunditatis, uelut sponso circumpo- 

5 suit mihi mitram, uelut sponsae **. in se enim et ecclesiam 
deputat, de qua idem spiritus ad ipsum: et circumpones tibi 
omnes eos uelut ornamentum sp.onsae. hanc spousam 
Christus sibi etiam per Salomonem ex uocatione gentium arcessit, 
si quidem legisti: ueni, sponsa, de Libano, eleganter Libani 

10 utique mentis mentione iniecta, qui turis uocabulo est penes Grae- 
cos; de idolatria enim sibi sponsabat ecclesiam. nega nunc te 
dementissimum, Marcion. ecce legem tui quoque dei impugnas. 
nuptias non coniungit, coniunctas non admittit, neminem tingit 
nisi caelibem aut spadonem, morti aut repudio japtisma seruat. 

15 quid itaque Christum eius sponsum facis? illius hoc nomen est, 
qui masculum et feminam coniunxit, non qui separauit. Errasti 
in ilia etiam domini pronuntiatione, qua uidetur noua et uetera 
discernere. inflatus es utribus ueteribus et excerebratus es nouo 
uino, atque ita ueteri, id est priori euangelio, pannum hafi- 

20 reticae nouitatis adsuisti. in quo aliter creator, uelim discere. 
cum per Hieremiam praecipit: non ate uobis nouamen 
nouum, nonne a ueteribus auertit? cum per Esaiam edicit: 
uetera transierunt. ecce noua, quae ego facio, nonne 
ad noua conuertit? olim hanc statuimus destinationem pristi- 

25 norum a creatore potius repromissam a Christo exhiberi, sub 
unius [dei] et eiusdem dei auctoritate, cuius sint et uetera et noua. 
2] Es. 61, 10. 6] Es. 49, 18. 9J Cant. 4, 8. 16] cf. Luc. 5, 
36-39. 21] Hier. 4, 3. 23] II Cor. 5, 17 (cf. Es. 43, 18.) Es. 43, 19. 
3 salutaris, et uulgo 4 iocunditatis uelut sponso uulgo 5 mitram uelut 
uulgo lacunam signaui: indidit mihi ornatum (xaTexdofi-Yjoev jJ-e xo ajjwi>) 
intercidisse puto, <(et)>uelut spons am <ornauit me omatu^Pam. enirn om. R 
6 circumpones (syll. cum s. u.} M 8 etiam om. R 1 arcessit. siquidem 
uulgo 9 eliganter M 10 turis JB, turris MF uocabulo est = client zur 
Bezeichnung (Eng): uocabulum ed. Miyniana 11 nunc te M, te nunc R 
14 morti aut R 3 , mortis aut M, mortis autem R l 20 aliter (supple egerit) 
lun: alter MR creator uelim discere, cum uulgo 21 praecipit scripsi: 
praecepitJfZ? 22 per (s. u. am. 1} M 23 ecce M, et ecce R 26 dei sccl.Pam 

29* 



452 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nam et uinum nouum is non committit in ueteres utres, qui 
nee ueteres utres habuerit, et nouum additamentum nemo 
inicit iiSteri uestimento, nisi cui non defuerit et uetus uesti- 
rnentum. ille non tacit quid, si faciendum non est. qui (non) 
habeat, unde faciat, si faciendum esset. itaque si in hoc diri- 5 
gebat similitudinem, ut ostenderet se euangelii nouitatem 
separare a legis uetustate, suam demonstrabat et illam, a qua 
separabat. alienorum separatio non fuisset notanda, quia nemo 
alienis sua adiungit, ut ab alienis separare possit. separatio 
per coniunctionem capit, de qua fit. ita quae separabat et in 10 
uno ostendebat fuisse, sicut et fuissent, si non separaret. et 
tarnen, si concedimus separationem istam, per reformationem, 
per amplitudinem, per profectum. sicut fructus separator a 
semine, cum sit fructus ex semine, sic et euangelium separatur 
a lege. dum prouehitur ex lege, aliud ab ilia, sed non alienum, is 
diuersum, seel non contrarium. nee forma sermonis in Ohristo 
uoua. cum similitudines obicit, cum quaestiones refutat, de 
septuagesimo (septimo) uenit psalmo: aperiam, inquit, in 
parabolam os me urn, id est similitudinem; eloquar pro 
blem at a, id est edisseram quaestiones. si hominem alterius 20 
gentis probare uoluisset, utique de proprietate loquelae probaret. 
12. De sabbato quoque illud praemitto, nee hanc quaesti- 
onem consistere potuisse, si non deum sabbati circumferret 
Christus. nee enim disceptaretur, cur destrueret sabbatum, si 
destruere deberet. porro destruere debtret, si alterius dei esset, 25 
nee quisquam miraretur facientem quod illi congruebat. mira- 
bantur ergo, quia non congruebat illi deum creatorem circum- 

1J cf. Luc. 5, 3637. 18J Ps. 77, 2. 22J cf. Luc. 6, 15. 

1 is jR 3 , id MR 1 2 nee Eng: et MR habuerit MR, <^non^ habuerit 
Gel reliqui 4 <non> habeat ed. Migniana: habeat ME 8 separabat 
alienorum uulgo separatio scripsi: separatione M, separationem R fuis 
set notanda M, fuisse notandam.R (notanda F) 10 ita quae Urs: itaque MR 
12 si R, sic M(Eng) istam per uulyo, istam: per Eng 13 per profectum 
(scil. concedimus). sicut scripsi: per profectum, sicut uulgo 18 septimo add. 

b 

Pam 19 proplemata M 21 uoluisset probaret Eng: uoluisses probares 
MR 23 potuisse Gel: potuisses MR deum MR, dominum Pam 



VII. Adnersus Marcionem lib. IIH 11 12. 453 

ferre et sabbatum eius impugnare. et ut prima quaeque deci- 
damus, ne eadem ubique nouemus ad omnem argumentationem 
aduersarii ex aliqua noua Christ! institutione nitentem. haec 
iam definitio stabit: ideo de nouitate institutionis cuiusque discep- 

5 tatum, quia de nouitate diuinitatis nihil erat usque adlmc editum, 
sicuti nee disceptatum ***, nee posse r/etorqueri ex ipsa 
nouitate institutionis cuiusque satis aliam a Christo demonstratam 
diuinitatem, quando et ipsam nouitatem pronuntiatam a creatore 
constiterit in Christo non esse rnirandam et oportuerit utique 

10 prius alium deuni exponi, postea disciplinam eius induci, quia 
deus auctoritatem praestet disciplinae, non deo disciplina; nisi 
si et Marcion plane tarn peruersas non per magistrum litteras 
didicit, sed per litteras magistrum. cetera de sabbato ita dingo.: 
si sabbatum Christus interuertit. seeundum exemplum fecit crea- 

15 toris, si quidem in obsidione ciuitatis Hierichonis circumiata 
per muros area testament! septem diebus, etiam sabbato, ex 
praecepto creatoris sabbatum operatione destruxit, ut putant 
qui hoc et de Christo existimant, ignorantes neque Christum 
sabbatum destruxisse neque creatorem, ut mox docebimus. et 

20 tamen per lesum tune quoque concussum est sabbatum, ut 
et hoc in Christum renuntiaretur. etiam si odio insecutus est 
soLemnissimum ludaeorum diem ut Christus non ludaeorum, 
de odio quoque sabbati professus creatorem, ut Christus ipsius, 
sequebatur exclamantem ore Esaiae: neomenias et sabbata 

25 uestra odit an.ima mea. sed et haec quoque, (quo)modo dicta 
sint, scimus. adhibenda tamen in hac specie etiam abrupta 

15] cf. los. 6, 3-4. 24] Es. 1, 14. 

6 lacunam signaui: fuisset, si fuisset editum intercidisse puto, deleri 
mauultuerba sicuti nee disceptatum Eng 9 mirandam _R, miranda M nii- 
randam. et uulgo 15 si quidem (= eV ye, wenn anders. wenn wirklich cf. 
451, 9) scripsi: siquidem uulgo hierichonis M, Hierichontisjft, Hierichuntis 
Pam circumiata area nominathium intellego 16 septem Pam: octo 
MR ex praecepto creatoris coniunge cum circumiata 20 lesurn scil. 
filium Naue 21 renuntiaretur, etiam uulgo 22 diem ludaeorum om. M 
24 exclam ante M 25 quoque <quo> scripsi: quoque M J?, quoquo Gel 
reliqui 26 post scimus grauiter distinxi adhibenda . . . abrupta 

defensio est scripsi; adhibendam . . . abruptam defensionem MR 



454 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

defensio est aduersus abruptam prouocationem. Nunc et ad 
ipsam materiam disceptabo, iii qua uisa est destruere sabbatum 
Christ! disciplina. esurierant discipuli ea die, spicas decerptas 
rnanibus effrixerant, cibum operati ferias ruperant. excusat illos 
Christus et reus est sabbati laesi; accusant Pharisaei. Marcion 5 
captat statum cpntrouersiae quasi - - ut aliquid ludam ciim 
mei domini ueritate script! et uoluntatis . de scriptura enim 
sumitur creatoris et de Christi uoluntate color, quasi ** de 
exemplo Dauid, introgressi sabbatis ternplum et operati cibum 
audenter fractis panibus propositionis, meminerat enim et illr 10 
hoc priuileo ium donatum sabbato a primordio, quo dies ipse 
compertus est, ueniam ieiimii dico. cum enim prohibuisset 
creator in biduum legi manna, solummodo permisit in para- 
sceue, ut sabbati sequentis ferias pridiana pabuli paratura 
ieiunio liberaret. bene igitur, quod et causam eandem secutus 15 
est dominus in sabbati, si ita uolunt dici, destructione; bene, 
quod et adfectum creatoris expressit in sabbati non ieiunandi 
honore. denique tune demum sabbatum destruxisset, etiam 
ipsum creatorem, si discipulos sabbato ieiunare mandasset 
aduersus statum script! et uoluntatis creatoris. sed quoniam 20 
discipulos non constanter tuetur, sed excusat, quoniam huma- 
nam opponit necessitatem quasi deprecatricem, quoniam poti- 
orem honorem sabbati seruat non contristandi quam uacandi, 
quoniam Dauid comitesque eitis cum discipulis suis aequat in 
culpa et in uenia, quoniam placet illi quia creator indulsit, 25 
quoniam de exemplo ems et ipse tarn bonus est, ideo alienus 
est a creatore? Exinde obseruant Pharisaei, si medicinas 
Ij cf. Luc. 6, 15. 9] cf. I Reg. 21, 26. 13] cf. Exod. 16, 5. 
27J cf. Luc. 6, 7. 

4 effrixerant Pam: efflixerant 3-1/2 6 captare = sophistisch deuteri sta 
tum scripsi: status MR quasi MR, om. Pam ludam Oehlerus: eludam M R, 
cludam Pam 7 quasi scripti et uoluntatis (scil. controuer. c iam) == als einen 
Strcitul>erdenWortlautdesGesetzesunddieAbsicht,diederGesetzgel>erhaUe 
8 de Christi uoluntate: animaduerte to oazooQ^ov.ri to^ ; postulatur enim: fa 
creatoris (cf. I. 20) quasi MR 3 , quia si -R 1 lacunam signaui: non instruct! 
uelim suppleri 11 die M 16 dici Rig: diei MR 17 sabbati MR (cf. I. 23), 
sabbato Rig 21 tuetur scripsi: tuebatur MR 23 uocandi^ 1 26 iam fort. 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 12. 455 

sabbatis ageret, ut accusarent eum, certe qua sabbati destruc- 
torem, non qua noui del professprem. fortasse eniin hunc 
solum articulum ubique ingeram, alium f Christum nusquam 
praedicatum. in totum autem errabant Pharisaei circa sabbati 
5 legem, non animaduertentes condicionaliter deum indicentem 
ferias operum, sub certa specie eorum. nam cum de die sab 
bati dicit: omne opus tuum non facies in ea, dicendo 
tuum* de humano opere definiit, quod quisque ex artificio uel 
negotio suo exequitur, non de diuino. opus autem salutis et 

10 incolomitatis non est hominis. sed dei proprium, sicut et rursus 
in lege: non facies, inquit, omne opus in ea, nisi quod fiet 
omni animae, id est in causa animae liberandae, quia opus dei 
etiam per hominem fieri potest in salutem animae, a deo tamen. 
quod facturus fuerat etChristus homo, qua et deus. in hunc ergo 

15 sensum legis inducere nolens illos per manus arefactae restitu- 
tionem, interrogat: licetne sabbatis benefacere an non? 
animam liberare an perdere? ut id operis permittens, quod 
pro anima facturus esset, admoneret eos quae opera lex sabbati 
prohiberet, humana scilicet, et, quae praeciperet, diuina scilicet, 

20 quae fierent animae omrii, dominus sabbati dictus, quia sabbaturn 
ut rem suam tuebatur. quod etiam si destruxisset merito qua 
dominus, magis ille, qui instituit. sed non omnino destruxit qua 
dominus, ut hinc iam apparere possit ne turn quidem in arcae 
circumlatione apud Hierichonem sabbatum a creatore destructum. 

25 nam et illud opus dei erat, quod ipse praeceperat et quod 
propter animas disposuerat hominum suorum in discrimine belli 
constitutas. sed et si odium alicubi sabbatorum professus est, 
uestra sabbata dicendo, hominum ea deputans, non sua, 
7] Exod. 20, 10. 11] Exod. 12, 16. 16] Luc. 6, 9. 20] cf. 
Luc. 6, 5. 23] cf. los. 6, 34. 2<] cf. Es. !, 14. 

3 ubique R z , utique MR 1 ingeram (syll. ge in ras.) M alium <deum a> 
Clmstofort. (cf. 476, 14) 5 deum scripsi: eum MR 1 , earn JS 3 uulgo 10 in- 
colomitatis^fjp 1 , incolumitatis J2 uulgo 13 tamen, quod uulgo 14 ^u&Eng: 
quia ME 17 permittens Urs: promittens MR 18 lex sabbati M, sab 
bati lex R 20 omni Lat: omnia MH omni. dominus uulgo 22 magis 
scil. merito (Eng, qui rectius Uaec distinxit) 24 hierichonem M, Hieri- 
chontem R, Hierichuntem Pam 26 disposuerat (t ex s a m. 1) M 



456 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quae sine del timore celebrabat populus, plenns delictis, 
labiis deum diligens, non corde, suis sabbatis, id est quae- 
cumque disciplina ems agerentur, alium statum fecit: quae 
per eundem postea propheteu nera et delicata et non profa- 
nanda pronuntiat. ita nee Christus omnino sabbatum rescindit, 5 
cuius legem tenuit, et supra in causa discipulorum pro anima 
operatus - - esurientibus enim solatium cibi indulsit et 
nunc manum aridam curans, factis ubique ingerens: non ueni 
dissoluere legem, sed adimplere, si Marcion hac uoce * 
os ei obstruxit. adimpleuit enim et hie legem, dum eondi- 10 
cionem interpretatur eius, dum operum differentiam inlnminat, 
dum facit quae lex de sabbati feriis excipit, dum ipsum sab- 
bati diem benedictione patris a primordio sanctum benefac- 
tione sua efficit sanctiorem, in QUO scilicet diuina praesidia 
ministrabat, quod aduersarius aliis diebus praestitisset, ne 15 
sabbatum creatoris ornaret, ne opera debtta sabbato redderet. 
in quo die si et Heliseus prophetes Sunamitidis tilium mor- 
tuurn restituit in uitam, uides, Pharisaec tuque Marcion, olim 
creatoris esse sabbatis benefacere. animam liberare, non per- 
dere, nihil Christum noui intulisse, quod non sit ex forma, 20 
ex lenitate, ex misericordia, ex praedicatiorie quoque creatoris. 
nam et hie specialis medicinae prophetiam repraesentat: inuale- 
scunt manus dissolutae, sicut et genua dissoluta in paralytico. 
13. Certe euangelizat Sion et Hierusalem pacem et bona 
omnia, certe asceadit in montem et illic pernoctat in oratione 25 
et utique auditur a patre. euolue igitur prophetas et ordinem 
totum recognosce: in montem, inquit, excelsum, Esaias, 
ascende, qui euangelizas Sion, extolle cum uigore uo- 
cem tuitiTi, qui euangelizas Hierusalem: adhuc in uigore 

2] cf. Es. 29, 13. 4] cf. Es. 58, 13; 56, 2. 8] cf. Matth. 5. 17. 
17]cf.IIlI Reg. 4,32-37. 22] cf.Es.35,3. 24] cf. Luc. 6, 12. 27]Es.40,9. 

1 celebrabat scripsi : celebr&t MR 4 uera et R 3 , tenuerat ME^ delicta 
M 1 9 si J/J?, nee Urs lacunam signaui: eradicata uel erasa intercidisse 
puto (cf. 434, 23; 444, 812} IT dum om. Oehlerus 17 prophetes 
JJ 3 , prophetae MR 1 18 uita M pharisee M 27 inquit, excelsum MR, 
excelsum, inquit Gel 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1213. 457 

obstupescebant in doctrina eius; erat enim docens tam- 
quam uirtutem habens. .et mrsus: propterea cognoscet 
populus nomen meum in ilia die, - - quod nomen, nisi 
Christi? quod ego sim ipse qui loquor: tune enim ipse 

s erat, qui in prophetis loquebatur, sermo filius creatoris. ad sum, 
dum hora est, in montibus, ut euangelizans auditi 
on era pacis, ut euangelizans bona; item Naum ex duo- 
decim: quoniam ecce ueloces pedes in monte euangeii- 
zantis pacem. de uoce ante in nocturnae orationis ad patrem 

10 manifesto psalmus: deus meus, clamabo per diem, et (non) 
exaudies, et nocte, et non in uanitatem mini, et alibi 
de loco et uoce eadem psalmus: uoce.mea ad dominum 
exclamaui. et exaudiuit me de monte sancto suo. habes 
nominis repraesentationem, habes actum euangelizantis, habes 

15 locum montis et tempus noctis et sonum uocis et auditum 
patris, habes Christum prophetarum. Cur autem duodecim 
apostolos elegit et non alium quemlibet numerum? ne (non)et ex 
hoc meum Christum interpretari possem, non tantum uocibus 
prophetarum, sed et arguments rerum praedicatum. huius 

20 enim numeri figuras apud creatorem deprehendo: duodecim 
fontes Elim, et duodecim gemmas in tunica sacerdotali Aaro- 
nis, et duodecim lapides ab lesu de lordane electos et in 
aream festamenti conditos. totidem enim apostoli portende- 
bantur, proinde ut fontes et amnes rigaturi aridum retro et 

25desertum a notitia (dei) orbem nationum, sicut et per 
Esaiam: ponani in terra inaquosa flumina -- proinde ut 
gemmae inluminaturi sacram ecclesiae uestem, quam induit 
Ohristus, pontifex patris, proinde ut et lapides solidi fide, quos 

1] Marc. 1, 22. Matth. 7. 29. cf. Luc. 4, 32. 2] Es. 52, 6. 5] Es. 
52, 67. 8] Nah. 2, 1. 10] Ps. 21, 3. 12] Ps. 3, 5. 16] cf. Luc. 
6, 1316. 20] cf. Num. 33, 9. 21] cf. Exod. 28, 1721. 22] cf. 
los. 4, 9. 26] Es. 43, 19. 

3 parenthesin indicaui: die. quod uulyo 4 sim M, sum R 8 montes M 
10 non add. Eny 14 actum Ldt: sanctum MR, statum Eng, factum 
Ciacconius 16 patris ME, pacis Lat 17 ne <non> scrips:- ne MF, nae It! 
uulgo 21 aaronis MR 1 , Aaron -R 3 25 dei acid. ed. Migniana in notis 
26 in terra MR"\ intia R l 27 inluminaturi 31R 3 , illuminaturae R { 



458 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

de lauacro lordanis lesus uerus elegit- et in sacrarium testa 
ment! sui recepit. quid tale de numeri defensione competit 
Christo Marcionis? non potest simpliciter factum ab illo quid 
uideri, quod potest uideri non simpliciter factum a meo. eius 
erit res, apud quern inuenitur rei praeparatura. Mutat et Petro 5 
nomen de Sim one, quia et creator Abrahae et Sarrae e-t Ausae 
nomina reformauit, hunc uocando lesuin, illis syllabas adi- 
ciendo. sed cur et Petrum? si ob uigorem fidei, multae materiae, 
solidae aeque, nomen de suo accommodarent. an quia et petra 
et lapis Christus? siquidem et legimus positum eum in lapi- 10 
dem offendiculi et in petram scandali. omitto cetera, itaque 
adfectauit carissimo discipulorum de figuris suis peculiariter 
nomen communicare, puto propius quam de non suis. Con- 
ueniunt a Tyro et ex aliis regionibus multitude, etiam trans- 
marina, hoc spectabat psalmus: et ecce allophyli et Tyrus i? 
et populus Aethiopum, isti fuerunt illic. mater Sion, 
-dicet homo, et homo natus est in ilia -- quoniam deus 
homo natus est et aedificauit earn uoluntate patris , 
ut scias ad eum tune geatiles conuenisse, qui deus homo 
erat natus, aedificaturus ecclesiam ex uoluntate patris ex allo- 20 
phylis quoque. sic et Esaias: ecce isti ueniunt de lon- 
ginquo, isti autem ueniunt ab aquilone et mari, alii 
autem de terra Persarum. de quibus et rursus: attolle 
per circuitum oculos tuos et uide: omnes congregati 
sunt; de quibus et infra, uidens ignotos et extraneos: et 25 
dices cordi tuo: quis istos genuit mihi? porro: hos 
quis mihi educauit? at hi mihi ubi fuerunt? hie erit 
Christus non prophetarum? et quis erit Christus Marcioni- 
tarum? si peruersitas placet: qui non fuerit prophetarum. 

5] cf. Luc. 6, 14. 6] cf. Gen. 17, 5. 15. Num. 13, 17. 10] cf. 
Es. 8, 14. 13] cf. Luc. 6, 1719. 15] Ps. 86, 45. 21] Es. 49, 12. 
23] Es. 49, 18. 25]- Es. 49, 21. 

6 sarrae M, Sarae uulgo auseo M 8 cur et Eng: et cur ME 9 solidae 
aeque Eng: solidae que M, solidaeque E uulgo 13 proprius Pam 15 hos 
Ciacconius spectaoat Rig: expectabat ME 17 natus M, factus E 
uulgo 19 qui JF?, quia M, quis F 20 erat natus M, natus erat E 
25 uidens Lat: uides ME (rectius haec distinxit Eng} 27 hii M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1314. 459 

14. Venio nunc ad ordinarias sententias eius, per quas pro- 
prietatem doctrinae suae inducit, ad edictum, ut ita dixerim, 
Christi: beati mendici, - sic enim exigit interpretatio 
uocabuli, quod in Graeco est quoniam illorum est 

5 dei re gnu m. iam hoc ipsum, quod a benedictionibus coepit, 
creatoris est, qui uniuersa, prout edidit, nulla alia uoce quam 
benedictionis dedicauit: eructauit, inquit, cor meum ser 
mon em optimum, hie erit sermo optimus, benedictionis 
scilicet, qui et noui quoque testamenti initiator agnoscitur de 

10 ueteris exemplo. quid ergo minim, si et ab adfectibus crea 
toris ingressus est per huiusmodi dictionem, semper mendicos 
et pauperes et humiles ac uiduas et pupillos usque diligentis 
consolantis adserentis uindicantis, ut hanc Christi quasi 
priuatam benignitatem riuulum credas de fontibus saluatoris? 

15 reuera quo dirigam nescio in tanta frequentia eiusmodi uocum, 
tamquam in silua uel in prato uel in nemore pomorum. passim 
prout incidit res petenda est. inclamat psalmus: indie-ate 
pupillo et mendico et humilem et pauperem iuste 
tractate, liberate pauperem et mendicum de manu 

20 peccatoris eruite. item psalmus septuagesimus primus: 
iustitia iudicabit mendicos populi et faciet saluos 
filios pauper urn, et in sequentibus de Christo: omnes 
nationes seruient ei, - - Dauid autem uni genti ludaicae 
praefuit, ne qui in Dauid putet dictum, quia et ille susceperat 

25 humiles et necessitatibus laborantes -- quod liber auerit, 
inquit, a dynasta mendicum; parcet mendico et pauperi 
e-t animas pauperum .saluas faciet, ex usura et iniu- 

3] Luc. 6, 20. (Matth. 5, 3.) 7] Ps. 44, 2. 14] cf. Es. 12, 3- 
17] Ps. 81, 3-4. 21J Ps. 71, 4. 22] Ps. 71, 11. 25] Ps. 71, 12-14. 
2 inducit, ad Eng: inducit ad uulgo 5 dei regnum M, regnum dei R, 
regnum coelorum Pam 7 benedictionis R 3 , benedictionibus M, bene 
dignis J? 1 emtauit <enim> N Pam 10 ueteris lun: ueteri ME mi- 
rum <(est)> Pam 11 est, per uulgo dictionem semper uulgo 12 usque 
= semper 23 parenthesin indicaui: ei. Dauid uulgo genjti M (corr. 
m. 1} 24 ne qui MR 1 , ne quis R 3 25 liberauerat susp. Eng (sed 
quod quia cum coniunctiuo saepius occurrunf) 



460 Quinii Septimi Florentis Tertulliani 

stitia redimet eorum animas, et honoratuiri nomen 
eorum in conspectu ip.sius. item: auertantur pecca- 
tores in inferos, omnes nationes, quae dei obliuiscuntur, 
quoniam non in finem obliuioni habebitur meudicus; 
tolerantia pauperum non peribit in finem. item: quis s 
si c ut deus noste r, qui habitat in excel sis ethumilia pro- 
spectat in caelo et in terra, qui suscitat menclicura de 
terra et de stercore exaltat pauperem, uti sedere eum 
faciat cum principibus populi, utique in regno suo? sic 
et retro in Basiliis Anna, mater Samuhelis, spiritu glorjam deo 10 
reddens: qui, in quit, excitat pauperem de terra et (de 
stercore eleuat) mendicum, uti sedere eum faciat cum 
dynastis populi et in thronis gloriae, utique regalibus. 
per Esaiam uero quomodo inuehitur in uexatores egenorum! uos 
autem, ad quid incendistis uineam meam et rapina 15 
mendici in domibus uestris? cur uos laeditis popu- 
lum meum et faciem mendicorum confunditis? et 
rursus: uae qui scribunt nequitiam! scribentes enim 
scribunt nequam, uitantes indicia mendicorum et 
diripientes iudicata pauperum populi mei. quae indicia 2 o 
pupillis quoque et uiduis exigit, ut et ipsis egenis solatii: 
indicate pupillo e.t iuste tractate uiduam, et uenite, 
conciliemur, dicit dominus. cui tantus adfectus in omnem 
condicionem humilitatis [creatoris] est, eitis erit et regnum, 
quod a Christo repromittitur. ad cuius adfectum iam dudum ?5 
pertinent ii, quibus repromittitur. nam et si putas creatoris 
quidem terrenas promissiones fuisse, Christ! uero caelestes, 
bene, quod caelum nullius alterius usque adhuc dei apparet. 
nisi cuius et terra, bene, quod creator uel minora promisit, 

2] Ps. 9, 18-19. 5] Ps. 112, 5-8. 11] I Reg. 2, &.. 14] Es. 
3, 1415. 18] Es. 10, 12. 22] Es. 1, 1718. 

1 redimet R, redimes M 2 in conspectu ipsius MR, coram ipso N 
Pam 6 excelsis R, ecclesiis MF 11 de stercore eleuat add Eng 13 dyna 
istis M populi <utique in regno suo> Pam 15 incendistis (= VE- 
Tcopiaats) Eng: incenditis ME rapina J? 3 , rapinam MR 1 21 pupillis R*, 
populis MR 1 24 creatoris sedusi 26 pertinet M hii MF 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 14. 461 

ut facilius illi et de maioribus credam quam qui numquam 
de minoribus prius fidem liberalitatis suae struxit. Beati esu- 
rientes, quoniam saturabuntur. possem hunc titulum in 
superiorem transmisisse, quod non alii suut esurientes quam 
5 pauperes et mendici, si non et hanc promissiouem creator 
specialiter, in euangelii scilicet sui praestructionem, destinasset; 
siquidem per Esaiam de eis, quos uocaturus esset a summo 
terrae, utique nationes: ecce, inquit, uelociter, leuiter 
aduenient, uelociter, qua properantes sub n inbus tempo- 

10 rum, leuiter, qua sine oneribus pristinae legis - - non esu 
rient neque sitient. ergo saturabuntur, quod utique nisi 
esurientibus et sitientibus non promittitur. et rursus: ecce, 
inquit, qui seruiunt mi hi saturabuntur, uos autem esu- 
rietis; ecce qui seruiunt mihi bibent, uos autem siti- 

is etis. uidebimus et contraria is.ta, an Christo praeministrentur. 
interim quod esurientibus saturitatem reprpmittit, de creatoris 
est. Beati plorantes, quia ridebunt. decurre sententiam 
Esaiae: ecce qui seruiunt mihi oblectabuntur, uos 
autem confundemini; ecce qui seruiunt mihi exulta- 

20 bunt in iocunditate, uos autem clamabitis prae dolore 
cordis. et haec contraria apud Christum recognoscemus. certe 
oblectatio et exultatio in iocunditate illis promittitur, qui in 
diuersa condicione sunt, maestis et tristibus et anxiis. scilicet 
etiam psalmus centesimus uicesimus quintus dicit: qui 

& seminant in lacrimis in exultatione metent. porro 
tarn exultantibus et iocunditatem capientibus risus accedit 

2] Luc. 6,21.(Matth.5, 6.) 8 10] Es. 5, 26 27 etEs.49, 10. 12]Es. 
65, 13. 17] Luc. 6, 21. (Matth. 5, 5.) 18] Es. 65, 13-14. 24] Ps. 125, 5. 
2 liberalitati fort. 3 quoniarn <ipsi)> Pam 6 euangelii R z , euangelio 
MR 1 8 utique om. R l leuiter induxit m. 2 M 9 qua M } quia R 
15 contraria ista scil. : uos autem esurietis, uos autem sitietis 16 de 
creatoris (scil. scripturis) M, dei creatoris E uulgo, creatoris F 18 ob 
lectabuntur MR, exultabunt in iocunditate Gel reliqui 19 exultabunt in. 
iocunditate MR, oblectabuntur Gel reliqui 21 recognoscemus scripsi (cf. 
1. 15): recognosce MR 24 psalmus uicesimus quintus dicit Eng: psalmus 
CXXVII.MB (ortum, ut uidetur, ocCXXVd, = d* c&), psalmus CXXVPam 
25 seminant, (inqviityRuulgo in gaudiis metent A" 26 accenditM (n eras.) 



462 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quam maerentibus et dolentibus fletus. ita creator materias 
risus et fletus praedicans risuros plorantes prior dixit. igitur 
qui a consolatione pauperum et humilium et esurientium et 
flentium exorsus est, statim se ilium repraesentare gestiuit, 
quern demonstrauerat per Esaiam: spiritus domini super s 
me, propter quod unxit me ad euangelizandum pau- 
peribus beati mendici, quoniam .illorum est re- 

gnum caelorum ; misit me curare obtritos corde 
- beati qui esuriunt, quoniam saturabuntur ; aduo- 
care languentes - - beati qui plorant, quoniam ride- 10 
bunt ; dare lugentibus Sionis gloriam et pro cinere 
unguenti iocunditatem et gloriae habitum pro spiritu 
taedii. haec si statim admissus Christus administrauit, aut 
ipse est, qui se ad haec uenturum praedicauit, aut si nondum 
uenit qui praedicauit. - - ridicule, sed necessarie dixerim --is 
fortasse mandauerit Christo Marcionis. Beati eritis, cum 
uos odio habebunt homines et exprobrabunt et eicient 
nomen uestrum uelut nequam propter filium hominis. 
hac pronuntiatione sine dubio ad tolerantiam exhortatur. quid 
minus creator per Esaiam? ne metueritis ignominiam ab 20 
hominibus et nullificatione eorum ne minuamini. quae 
ignominia,, quae millificatio ? quae futura erat propter filium 
hominis. quern istum? qui est secundum creatorem. unde pro- 
babimus? ex odio in ipsum quoque praedicato, sicut per 
Esaiam ad auctores odii ludaeos: propter uos blasphematur 25 
nomen meum in nationibus, et alibi: sancite eum, qui 
circumscribit animam suam, qui aspernamento habe- 
tur a nationibus, famulis et magistratibus. si enim 

513] Es. 61, 13. 7] Matth. 5, 6. (Luc. 6, 20.) 9] Luc. 6, 21. 
10] ib. 16] Luc. 6, 22. 20] Es. 51, 7. 25] Es. 52, 5. Rom. 2, 24. 26] ? 



3 qui a ItfGr, quia M, qua R* 11 lugentibus M (in ras. a m. 1} et 
om. Pam 16 mandauerit M (manda in ras. a m. 1) 18 nequam 
M, malura R uulgo 19 exortatur M 21 eorum E. earum MF 
24 ex odio scripsi (cf. 463, 1): excidio MR 25 odii om. R l 26 san 
cite R, sanctite MF 28 odium enim M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1415. 463 

odium in ilium filium hominis praedicabatur, qui secundum 
creatorem est, euangelium autem nomen Christian orum, utique 
a Christo deduetum, odio futurum contestatur propter filium 
hominis, quod est Christus, eum filium hominis in causa odii 
5 constituit, qui erat secundum creatorem, in quern odium prae- 
dicabatur. et utique, si nondum uenisset, non potuisset nominis 
odium, quod agitur hodie, personam nominis antecessisse. nam 
et sancitur penes nos et animam suam circumscribit, propter 
nos earn ponens, et aspernamento habetur a nationibus. ergo 
10 qui natus est, ipse erit films hominis, propter quern et nomen 
nostrum recusatur. 

15. Secundum haec, inquit, faciebant prophetis 
patres eorum. o Christum uersipellem, nunc destructorem 
nunc adsertorem prophetarum! destruebat ut aemulus, con- 
is uertens discipulos eorum sibi, adserebat ut amicus, suggillans 
insectatores eorum. porro, in quantum {non) congruisset Christo 
Marcionis adsertio prophetarum, ad quorum uenerat destruc- 
tionem, in tantum congruit Christo creatoris suggillatio in 
insectatores prophetarum, quos in omnibus adimplebat, uel 
20 quia magis creatoris est delicta patrum filiis exprobrare quam 
eius dei, qui nee propria cuiusque castiget. sed non statim , 
inquis, prophetas tuebatur, si iniquitatemludaeorum adfirmatam- 
uolebat, quod nee cum prophetis suis pie egissent . atquin 
nulla hie iniquitas exprobranda erat ludaeis, laudandis potius 
25 et probandis, si eos suggillauerunt, ad quorum destruetionem 
post tantum aeui deus optirnus motus est. sed, puto, iam et 
non optimus, iam aliquid et cum creators mpratus nee in 
totum Epicuri deus. ecee enim demutat in maledictionem et 

12} Luc. 6, 23. 

5 qui erat R, querat M 8 sancitur R, sanctitur MF 9 ergo 
scripsi: et MR 13 o Christum JS 3 , et Christum MR 15 eorum, sibi 
uulgo 16 non add. R 3 , om. MR 1 20 patruum M exprobare M 
21 castiget Jf, castigat R uulgo 23 atquin R, at M (quin in mg. add. 
m. 1) 25 sugillaueruut Oelilerus: tigurauerunt MR 28 maledictionem 
M, maledictione R 



464 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ostendit eum se esse, qui nouit offendi et irasci. uae* enim 
dicit. seel fit nobis quaestio de uerbi istius qualitate, quasi non 
tain maledictionis sit quam admonitionis. et quid causae interest, 
quando et admonitio non sit sine aculeo comminationis, ma- 
xime per ( uae amarior facta? et admonitio autem et commiuatio 5 
eius erunt, qui norit irasci. nemo enim adraonebit et nemo com- 
minabitur, ne quid (quis) faciat, nisi qui factum uindicabit; 
nemo uindicarit, nisi qui norit irasci. alii adcognoscunt quidem 
uerbum maledictionis, sed uolunt Christum sic uae pronuntiasse, 
non quasi ex sententia sua proprie, sed quod c uae a creatore 10 
sit et uoluerit illis asperitatem creatoris opponere, quo suam 
supra in benedictionibus sufferentiam commendaret. quasi non 
creatori competat, qua utrumque praestanti, et bonum deuin 
et iudicem, ut, quia praemiserat in benedictionibus benigni- 
tatem, subiceret etiam in maledictionibus seueritatem, ampli- is 
tudinem disciplinae utriusque instruendo, tarn ad benedicti- 
onem sectandam quam ad maledictionem praecauendam. nam 
et ita praemiserat: ecce posui ante uos beuedictionem 
et maledictionem. quod etiam in haiic euangelii disposi- 
tionem portendebat. alioquin qualis est ille, qui, ut suam 20 
insinuaret bonitatem, creatoris opposuit asperitatem? infirma 
commendatio est, quae de alterius destructione fulcitur. atquin 
opponens asperitatem creatoris timenduin eum confirmauit. si 
timendum, magis utique obaudiendum quam neglegendum, et 
incipit iarn Christus Marcionis creator! docere. tune, si uae 25 
creatoris est, quod in diuites spectat, ergo Christus non est 
diuitibus offensus, sed creator, et ratas habet Christus diuitum 
causas, superbiam dico et gloriam et saeculi studia et dei 

1] cf. Luc. 6, 24. 18] Dent. 30, 19. 

2 fit ME\ sit Ri 4 sit R, fit MF 7 quis add. Eng: ego olim 
rescribere uolui: ne quid fiat 8 adcognoscunt M, agnoscunt Ruulgo 
14 promiserat .R 1 16 instruendo scripsi: instruendae MR 21 asperi 
tatem MR^G, asperitatem dei (de F) alterius R l 22 de alterius de 
structione MR^G, destructione R i 26 in diuites spectat J2 3 , induit et 
expectat MR 1 



VII. Adtiersus Marcionem lib. IIII 15. 455 

incuriam, per quae uae merentur a creatore. sed quomodo non 
eiusdern sit diuites reprobare, qui supra mendicos probarit? 
nemo uon contrarium eius, quod probauerit, reprobat. itaque 
si creatori deputabitur maledictio in diuites, eiusdem defendetur 
5 benedictio in mendicos, et totum iam opus Christi creatoris 
est. si deo Marcionis adscribetur benedictio in mendicos, ei- 
dem imponetur et maledictio in diuites, et erit par iam crea 
toris, tarn bonus quam et index, nee erit iam discrimini locus, 
quo duo dei fiunt, sublatoque discrimine supererit unum deum 

10 renuntiari, creatorem. igitur uae* si et uox maledictionis est 
uel alicuius austerioris inclarnationis et a Christo dirigitur in 
diuites, debeo creatorem diuitum quoque aspernatorem probare, 
sicut probaui mendicorum aduocatorem, ut Christum in hac 
quoque sententia creatoris ostendam. locuplctat is quidem 

15 Salomonem, sed quia permissa sibi optione maluit ea postulate, 
quae sciebat deo grata, sapientiam et (intellegentiam,) ineruerat 
etiam diuitias consequi, quas non magis uoluit. quamquam et 
diuitias praestare non incongruens deo sit, per quas et diuites 
solatio iuuantur quoniam, inquit, recepistis aduoca- 

20 tionem uestram, utique ex diuitiis, de gloria earum et 
saecularibus fructibus - - et multa inde opera iustitiae et 
dilectionis administrantur. sed accidentia diuitiis uitia ilia in 
euangelio quoque uae* diuitibus adscribunt, uti in Deuterono- 
mio Moysei: ne, inquit, cum manducaueris et repletus 

25fueris et domus magnas aedificaueris, pecoribus 

15] cf. Ill Reg. 3, 13. 16] cf. Ill Reg. 3, 12. 19] Luc. 6, 24. 
24] Deut. 8, 1214. 

1 merentur Gel: merentibus MR 5 Christo Oehlerus (errors typographico, 
ut uid.\ 6 eidem scripsi: eiusdem MR, eiusdem <(deo)> mauult Eng 1 crea 
toris R 3 , creator is MR 1 14 ostendam. iocupletat is quidem scripsi: osten 
dam locupletantis quidem M, ostendam locupletantis R 15 Salomonem. 
sed uulgo 16 intellegentiam add. Eng: ego olim suppleri uolcbam iustitiam 
(cf. Ill Reg <?, 11) 18 diuites solatio JS 3 , diuitiae solatio R l , diuitiae 
solacia M 19 uerba quoniam fructibus, quae in MR paulo infra post 
adscribunt leguntur, hue transtuli 20 ex diuitiis MR 3 , et diuitiis R l 
21 inde J? 3 , in deo MR 1 22 diuitiis uitia Eng: uitia diuitiis MR 23 uti 
scripsi: utique MR 1 , itaque jR 3 uulgo 24 Moysei Eng: moyses MR 

XXXXVII. Tert. III. 30 



466 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et bobus tuis multificatis et pecunia et auro exal- 
tetur cor tuum et obliuiscaris domini del tui, 
quemadmodum et Ezechiam regem, thesauris inflatum et de 
eis potius quam de deo gloriatum apud illos, qui ex Perside 
aduenerant, insilit per Esaiam: ecce dies ueniunt, et 5 
auferentur omnia, quae in dorao tua sunt, et quae 
patres tui congesserunt in Baby Ion em transfer en- 
tur. sic et per Hieremiam quoque edicit: ne glorietur 
diues in diuitiis suis, et qui gloriatur, scilicet in 
deo glorietur. sic et in filias Sionis inuehitur per Esaiam, 10 
cultu ex diuitiarum abundantia inflatas, commiriabundus et 
alibi nobilibus et superbis: dilatauit orcus animam suam 
et aperuit os suum, etdescendentinclitietmagni 
et diuites - - hoc erit Christ! uae* super diuites et 
humiliabitur homo, utique exaltatus diuitiis, et (de)h on o- 15 
rabitur uir, utique ob substantiam honorabilis. de quibus 
et rursus: ecce dominus uirtutum conturbabit glori- 
osos cum ualentia, et elati comminuentur et.ruent 
gladio sublimes, qui magis quam diuites? quia receperunt 
scilicet aduocationem suam, gloriam et honorum sublimi- 20 
tatem, ex diuitiis. a quibus auertens nos et in psalmo quadra- 
gesimo octauo: ne timueris, inquit, cum diues factus 
fuerit homo et cum abundabit gloriaeius, quoniam 
cum morietur non toilet omnia nee descendet 
cum illo gloria sua, item in sexagesimo primo: ne desi- 25 
deraueritis din it! as, etsi relucent, ne adieceritis 

5] Es. 39, 6. 8] Hier. 9, 2324 (cf. I Cor. 1, 31. II Cor. 10, 17). 
10] cf. Es. 3, 1626. 12] Es. 5, 14. 15. 17] Es. 10, 33-34. 19] cf. 
Luc. 6, 24. 22] Ps. 48, 1718. 25] Ps. 61, 11. 

1 bobus M, bubus It multificatis M, multiplicatis R uulgo 7 trans- 
ferentur #.R 3 , transferuntur ME 1 8 ieremiam M edidit R 1 10 filia M 
11 ei MW, et R 1 Oehlerus 12 dilatauit JR 3 , dilatabit ME 1 15 <de>hono- 
rabitur Eng: honorabitur MR, inhonorabitur Gel 16 substantiam (b s.u.)M 
18 ruent M (m ras. a m. 1) 19 receperunt M, receperint R 20 honorum 
Eng: honorem MR 21 ex diuitiis MGR 3 , et diuitias R l 24 nee M, sed R 
25 desideraueritis M, desideraueris R 26 adieceritis M, adieceris R 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 15. 467 

cor. id ipsura postremo uerbum uae olim per Amos in 
diaites affluentes deliciis destination -uae, inquit, qui dor- 
miunt in lectis eburnaciis et deliciis fluunt in 
tor is suis, qui edunt haedos de gregibus caprarum 

5 et uitulos de gregibus bourn lactantes, complau- 
dentes ad son urn organorum: tamquam perseueran- 
tia deputauerunt et non tamquam fugientia, qui 
bibunt uinum liquatum et unguentis primariis 
unguuntur. igitur et si tantummodo dehortantem a diuitiis 

10 ostenderem creatorem, non etiam praedamnantem. diuites, etiam 
uerbo ipso quo et Christus, nemo dubitaret ab eodem adiec- 
tam in diuites comminationem per c uae Christi, a quo ipsarum 
materiar-um, id est diuitiarum, dehortatio praecucurrrisset. 
comminatio enim dehortationis accessio est. Ingerit uae 

15 etiam saturatis, quia esurient, etiam ridentibus mine, quia 
lugebunt. his respondebunt ilia, quae supra benedictionibus 
opposita sunt apud creatorem: ecce qui mi hi seruiunt 
saturabuntur, uos autem esurietis, utique qui saturati 
estis, et: ecce qui mihi seruiunt oblectabuntur, uos 

20 autem confundemini, utique ploraturi, qui mine ridetis. 
sicut enim in psalmo qui u em in ant in lacrimis in lae- 
titia metent, ita in euangelio qui in risu seminant, 
scilicet ex laetitia, in lacrimis metent. haec olim creator 
si mul posuit, Christus solummodo distinguendo, non mutando, 

25 renouauit. Vae, cum uobis benedixerint homines! 
secundum haec faciebant et pseudoprophetis pa- 
tres ill or urn. aeque creator benedictionis et laudis humanae 
sectatores incusat per Esaiam: populus me us, qui uos 
beatos dicunt seducunt uos et uias pedum ue- 

2] Am. 6, 46. 14] cf. Luc. 6, 25. 1720] Es. 65, 13. 21] Ps. 
125, 5. 22] cf. Luc. 6, 25. 25] Luc. 6, 26. 28] Es. 3, 12. 

let ipsum fort. 2 deliciis MGR- , diuitiis JR 1 destinabatur fort., 
destinaturus Eng, quod probarem, si uerbd olim per Amos post destina- 
turus legerentur uae enim N Pain 3 eburnaciis R\ eburneis MGJR* 
4 suis om. E l edos M 16 his J?, hie MF 18 qui scriijsi: quia 
MR 23 ex M, et J? 

30* 



468 Quinti Septimi Florentis* Tertulliani 

strorum disturb ant. prohibet et alias Mere omnino in 
hominem, sicut in laudem hominis, ut per Hieremiam: male- 
diet us homo, qui spemhabetinhomine. nam et in 
psalnio centesimo decimo septiino dicit: bonum est confi- 
dereindeum quam con fide re in hominem, et bonum 5 
est sperare in deum quam sperare in principes. ita 
totum, quod ab homine captatur, abdixit creator, nedurn bene- 
dictionem. pseudoprophetas a-utem laudatos siue benedictos a 
patribus eorum tarn eius est exprobrare quam prophetas uexatos 
et recusatos: sicut iniuriae prophetarum non pertinuissent (nisi) 10 
ad deum ipsorum, ita nee gratiae pseudoprophetarum displi- 
cuissent nisi deo prophetarum. 

16. Sed uobis dico, inquit, qui auditis ostendens hoc 
olirn m a n datum a ere ato r e : 1 o q u e r e in a u r e s a u d i e n - 
tium : diligiteinimicos uestros etbenedicite eos, 15 
qui no s oderunt, et orate pro eis, qui uos c alumni- 
ant ur. haec creator una pronuntiatione clusit per Esaiam: 
dicite fratres nostri estis eis, qui uos oderunt. si 
enim qui inimici sunt et oderunt et maledicunt et calumnian- 
tur fratres appellandi sunt, utique et benedici odientes et 20 
orari pro calumniatoribus iussit qui eos fratres deputari prae- 
cepit. Nouarn plane patientiam docet Christus, etiam uicem 
iniuriae cohibens perrnissam a creatore, oculum exigente pro 
oculo et dentem pro dente, contra ipse alteram amplius maxil- 
lam offerri iubens et super tunicam pallio quoque cedi. plane, 25 
(ni) haec Christus adiecerit ut supplementa consentanea disci- 
plinae creatoris. atque adeo hoc statim renuntiandum est: an 

2J Hier. 17, 5. 4] Ps. 117, 89. 9] cf. Matth. 23, 37. 1317] 
Luc. 6, 2728. 14] cf. ludd. 7, 3 et III! Esr. 15, 1. 18] Es. 66, 5. 
23] cf. Exod. 21, 24. 24] cf. Luc. 6, 29. Matth. 5, 3940. 

IprohibenOf 2 sicut Eng; sic etMR ieremiasJf 4 centesimo decimo 
septimo dicit Eng: CXV11II M (ortum, ut uidetur, ex CXVIId . = dicit cf. 
461, 24) 4 in deum ME, in d.ominum Pam, in domino Oehlerus 5 hominem 
R, homine M 6 deum MR, dominum Pam, domino Oehlerus prin- 
cipibus Oehlerus 9 exprobare M quam R 3 , tain MR^ 10 nisi addidi 
11 deum R, dominum M 19 maledicent .R 1 26 ni addidi 27 an = 
nonne, etiva nicht 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1516. 469 

disciplina patientiae praedicatur penes creatorem? si per Zacha- 
riam praecepit: ne unusquisque raalitiae fratris sui 
me miner it, sed nee proximi; nam et rursus: malitiam, 
inquit, proximi sui unusquisque ne recogitet - 

5 multo magis patientiam indixit iniuriae qui indixit obliuionem. 
sed et cum dicit: mi hi uindictam, et ego uindicabo, 
proinde patientiam docet, uindictae expectatricem. in quantum 
ergo fidem non capit, ut idem uideatur oculuin pro oculo et 
dentem pro dente in uicem iniuriae exigere, qui non roodo 

10 uicem- sed etiam ultionem, etiam recordationem et recogitati- 
onem iniuriae prohibet, in tantum aperitur nobis, quomodo 
oculum pro oculo et dentem pro dente censuerit: non ad 
secundam iniuriam talionis permitteridam, quam prohibuerat 
interdicta ultione, sed ad primam coercendam [quam prohi- 

15 buerat] opposito talione, ut unusquisque respiciens licentiam 
secundae iniuriae a prima semetipsum contineret facilius enim 
uim comprimi sciit repraesentatione talionis quam repromis- 
sione ultionis. utrumque autem constituendum fuit pro natura 
et fide hominum, ut qui deo crederet, ultionem a deo expec- 

20 taret, qui minus fideret, legis taliones timeret. hanc legis 
uoluntatem de intellectu laborantem dominus et sabbati et 
legis et omnium paternarum dispositionum, Christus, et reue- 
lauit et compotem fecit, mandans alterius quoque maxillae 
oblationem, ut tanto magis uicem iniuriae extfngueret, quam 

25 et lex et per talionem uoluerat impedisse, certe quam prophetia 

2] Zach. 7, 10. 3] Zach. 8, 17. 6] Dent. 32, 35 (cf. Rom. 12, 
19. flebr. 10, 30j. 21] cf. Matth. 12, 8. 23] cf. Luc. 6, 29. 

1 praedicatur R-\ praedicat MR 1 3 parenthesin indicaui 4 recogitet. 
multo uulgo recogitet (re in ras.) M 5 indixit R, induxit M 8 fidem 
om. Pam oculum pro oculo et dentem pro dente scripsi: et dentem pro 
dente, oculum pro oculo MR 9 iniuriam R l 14 quam prohibuerat seclusi 
15 opposito talione M, talione opposito .R 1 , talione oppositajR 3 17 comprimi 
sciit (scil. deus) scripsi: comprimiscit F, comprimi scit R, comprimescit M 
20 fideret, legis MR 1 , fideret, leges R 3 uulgo, fideret legi Eng taliones 
(legis taliones = die. im Gesetz gebotenen Wiedervergeltungen, namlich 
oculum pro oculo et dentem pro dente cf. I. 12} scripsi: talionis MR 
22 reuelauit (re s. u. M} 25 et per MF, per R 



470 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

manifesto coercuerat, et memoriam iniuriae prohibens et ulti- 
onem ad deum redigens. ita si quid Christus intulit, non aduer- 
sario sed adiutore praecepto, non destruxit disciplinas creatoris. 
denique si in ipsam rationem patientiae praecipiendae, et qui- 
dem tarn plenae atque perfectae, consideremus, non consistet, 5 
si non est creatoris, qui uindictam repromittit, qui iudicem 
praestat. alioquin si tantum patientiae pondus non modo non 
repercutiendi sed et aliam maxillam praebendi, et non modo 
non remaledicendi sed etiam benedicendi, et non modo non 
retinendi tunicam sed et amplius et pallium concedendi, is 10 
mihi imponit, qui non sit me defensurus, in uacuum patien- 
tiam praecipit, non exhibens mihi mercedem praecepti, patien 
tiae dico fructum, quod est ultio, quam mihi permisisse 
debuerat, si ipse non praestat, aut, si mihi non permittebat, 
ipse praestare, quoniam et disciplinae interest iniuriam uindi- is 
cari. metu enim ultionis omnis iniquitas refrenatur, ceterum 
passim emissa libertate dominabitur, utrumque oculum effos- 
sura et omnem dentem excitatura prae impunitatis securitate. 
sed hoc est dei optimi et tantum boni, patientiae iniuriam 
facere, uiolentiae ianuam pandere, probos non defendere, impro- 20 
bos non coercere. Omni petentitedato, utique indigenti, 
uel tanto magis indigenti, si etiam et abundanti. ne quis ergo 
indigeat datorem, imperatam babes in Deuteronomio formam 
creatoris: non erit, inquit, in te indigens, uti bene- 
dicens benedicat te dominus deus tuus, datorem 25 
scilicet, qui fecerit non esse indigentem. et plus hie. non 
enim petenti iubet dari, sed non sit, inquit, indigens in 
te, id est cura ultro, ne sit , quo magis petenti praeiudicat 
dandum, etiam in sequentibus: si a u tern fuerit indigens 

8] cf. Luc. 6, 29. 9] cf. Inc. 6, 27. 21] Luc. 6, 30. 24] Deut. 
15, 4. 29] Deut. 15, 78. 

5 consideremus M, considerem E 10 et (prius) del. Gel 12 praecipit 
Eng: praecepit ME 13 mihi <aut>/or. 15 praestare Eig: praestaret ME 
17 effosura M 18 excussura Lat 22 etiam et.c/. de idol. 20: etiam in 
uerbis quoqtje 23 indigeat datorem MR 1 , indigeat, datori^ 3 , indigeat, <in> 
datorem Pam paratam ft 1 habes JR 3 , habens MR 1 27 dari. sed uulgo 



VIL Aduersus Marcionem lib. IIII 16. 471 

ex fratribus tuis, non auertes cor tuum nee con- 
stringes man urn tuam a fratre tuo indigente. ape- 
riens aperies illi manum, fenus fenerabis illi, 
quantum desiderarit. fenus enim nisi petenti dari non 

5 solet. sed de fenore postmodum. nunc, si qui uoluerit argu- 
mentari creatorem quidem fratribus dari iussisse, Christum 
uero omnibus petentibus, ut hoc sit nouum atque diuersum, 
immo unum erit ex his, per quae lex creatoris erit * in 
Christo. non enim aliud Christus in omnes praecepit quam 

10 quod creator in fratres. nam etsi maior est bonitas, quae 
operator in extraneos, sed non prior ea, quae ante debetur in 
proximos. quis enim poterit diligere extraneos, ***?.quodsi 
secundus gradus bonitatis est in extraneos, qui in proximos 
primus est, eiusdem erit secundus gradus, cuius et primus, 

15 facilius quam ut eius sit secundus, cuius non extitit primus, 
ita creator et secundum naturae ordinem primum in proximos 
docuit benignitatem, emissurus earn postea et in extraneos, 
et secundum rationem dispositionis suae primo in ludaeos, 
postea et in omne hominum genus, ideoque quamdiu intra 

20 Israhelem erat sacramentum, merito in solos fratres miseri- 
cordiam mandabat, at ubi Christo dedit gentes .hereditatem 
et possessionem terminos terrae et coepit expungi quod dic 
tum est per Osee: non populus meus populus meus, 
et non miser icordiam consecuta miser icordiam 

25 consecuta, natio scilicet, exinde Christus in omnes legem 
paternae benignitatis extendit, neminem excipiens in misera- 

21] cf. Ps. 2, 8. 23J Rom. 9, 25. cf. Os. 2, 23; 2, 1. 

1 ex J/, e Ruulgo auertens M (corr. m. 1) 2 fratre tuo M, fratre R 
3 illi E (alt. loco], ilium M 4 desiderarit M, desiderat R 5 de 
fenore R*, dato fenore MR 1 8 et his R l lacunam signaui: adimpleta 
siue suppleta intercidisse puto 9 aliut M 11 debetur Jlf, deberet R 
uulgo 12 lacunam signaui: nisi qui ante dilexerit proximos intercidisse 
puto, quis enim <(non diligens proximos)> poterit Urs 13 secundus R, 
secundum MF 15 extitit MF, existit R 17 emisurus M et in M, 
in R 25 legem (m ex s a m. 1) M 



472 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tione, sicut in uocatione. ita et si quid ampiius docuit, hoc 
quoque in hereditatem gentium accepit. Et sicut uo- 
bis fieri uultis ab ho mi nib us, ita et uos fa cite 
illis. in isto praecepto utique alia pars eius subauditur: et 
sicut uobis fieri non uultis ab hominibus, ita et uos 5 
ne faciatis illis. hoc si nouus deus et ignotus retro et 
noridum plane editus praecepit, qui me nulia antehac iristi- 
tutione fonnauerit, qua prius scirem, quid deberem mihi uelle 
uel nolle atque ita et aliis facere quae et mihi uellem, non 
facere quae et mihi nollem, passiuitatem sententiae meae per- 10 
misit nee adstrinxit me ad conuenientiam uoluntatis et facti, 
ut id aliis faciam, quod mihi uelim, et id nee aliis faciam, 
quod mihi nolim. non enim definiit, quid mihi atque aliis 
debeam uelle uel nolle, ut ad legem uoluntatis parern factum, 
et possum {iam) alii noil praestare quod ab alio mihi uelim is 
praestitum, amorem obsequium solatium praesidium et eius- 
modi bona, proinde et alii facere quod ab alio fieri mihi 
nolim, uim iniuriam contumeliam fraudem et eiusmodi mala, 
denique- hac inconuenientia uoluntatis et facti agunt ethnici 
nondum a deo instructi. nam etsi natura bonum et malum 20 
notum est, non tamen dei disciplina, qua cognita tune demum 
conuenientia uoluntatis et facti ex fide, ut sub metu del, agi- 
tur. itaque deus Marcionis cum maxime reuelatus, si tamen 
reuelatus, non potuit huius praecepti, de quo agitur, tarn 
strict um et obscurum et caecum adhuc et facilius pro meo 25 
potius arbitrio interpretandum compendium emittere, cuius 
nullam praestruxerat distinctionem. at enim creator meus olirn 
et ubique praecepit indigentes pauperes et pupillos et uiduas 

2] Luc. 6, 31. 20] cf. Rom. 2, 14. 

5 fieri noil uultis M, non uultis fieri R uulgo 9 quae et R 3 , et 
quae MR 1 , quae Rig 14 uoluntatis parem R 3 , uoluntati sperem MR 1 
15 possum <iara> scripsi: possim MR alii R, aliis M 17 fieri mihi 
M, mihi fieri R uulgo 20 a dee M, ab eo R 21 qua Lat: a qua MR 
23 reuelatus, si tamen scripsi: reuelatus sit, tamen MR 27 praestruxe 
rat jR 3 , praestrinxerat MR 1 <et> olim Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1617. 473 

protegi iuuari refrigerari. sicut et per Esaiam: infringito 
pan em tuum mendicis, et qui sine tecto suiit in 
do mum tuam in duel to, et nudum si uideris, tegito; 
item per Ezecbielem de uiro iusto: pan em suum dabit 
5 esurienti e t nudum c o n t e g e t. satis ergo iam tune me 
docuit ea facere aliis, quae mini uelim fieri, proinde denun- 
tians: non occides, non adulterabis, non furaberis, 
non falsuin testimonium dices, docuit, ne faciam aliis 
quae fieri mihi nolim. et ideo ipsius erit praeceptum in euan- 

10 gelio, qui illud retro et praestruxit et distinxit et ad arbitrium 
disciplinae suae disposuit et merito iam compendio substrinxit, 
quoniam et alias recisum sermonem facturus in terris dominus, 
id est Christus, praedicabatur. 

17. Hie nunc de fenore, cum interponit: et si feneraue- 

15 ritis a quibus s per at is uos recepturos, quae gratia 
est u obis? percurre sequentia Ezechielis de eodem uiro iusto: 
pecuniam, inquit, suam fenore non dedet et quod 
abundauerit non sumet, fenoris scilicet redundantiam, 
quod est usura. prius igitur fuit* ut fructum fenoris eradicaret, 

20 quo facilius adsuefaceret hominem ipsi quoque f enori, si forte, 
perdendo, cuius fructum didicisset amittere. hanc etenim dici- 
mus operam legis fuisse procurantis euangelio: quorundam 
tune fidem paulatim ad perfectum disciplinae Christianae 
nitorem primis quibusque praeceptis balbutientis adhuc beni- 

25 gnitatis informabat. nam et supra: et pignus. inquit, reddet 
debenti, utique si non sit soluendo, quia solutori [utique] 
pignus restituendum esse utrmn homo scriberet? - - multo 

1] Es. 58, 7. 4] Ez. 18, 7. 7] Exod. 20, 1316. 12j cf. Es. 
10, 23. 14] Luc. 6, 34. 17] Ez. 18, 8. 25] Ez. 18, 7. 

1 infringito <esurienti> panem tuum et mendicos qui Pam 17 fenore 
MR, fenori Pam 17 dedet scripsi: dedit ME, dederit Eng 22 quarun- 
dem M 25 reddet debenti scripsi (Ive^opaojiov o-fstXovto? [debitoribus 
Vulg.] ajioSuiaec): reddes beati MR 1 , reddes R*, reddes dati Oehlerus 
26 soluendo J? 3 , soluendum MR 1 solutori M (so in lit.), soluturo Ciac- 
conius 26 utique sechisi 27 utrum homo scriberet MR (= num 
quisquam scriberet; utrum etiam in interroyatione non disiimctiua liaud 
raro occurrit), utcunque non scriberet Oehlerus 



474 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

manifestius in . Deuteronomio: non dormies super pignus 
eius, redditione reddes illi pallium circa solis 
occasurn, et dormietin pallio suo; adhuc clarius supra: 
dimittes omne debitum, quod tibi proximus debet, 
et fratrem tuum non reposces, quoniam remissio 5 
domini dei tui inuocata est. porro cum debitum dimitti 
iubet, utique non exsoluturo, plus enim esset, si exsoluturo 
- cum reposci uetat, quid aliud docet quam: non exsoluturo 
feneremus, qui tantum detrimentum fenori indixit? Et 
eritis filii dei. nihil impudentius. si ille nos sibi filios 10 
faciet, qui nobis filios facere non permisit auferendo conubium. 
quomodo in id nomen adlecturus est suos, quod iam erasit? 
filius spadonis esse, non possum, maxime qui patrem habeam 
eundem, quern et omnia. nam tarn pater omnium qui conditor 
uniuersitatis quam spado qui nullius substantiae conditor. et-is 
si marem ac feminam non miscuisset creator, et si non uni- 
uersis quoque animalibus filios concessisset, hoc eram eius 
ante paradisum, ante delictum, ante exilium, ante duos unum 
denuo factos: filius fui, statim cum me manibus enixus est, 
cum de suo halitu mouit. ille nunc me rursus filium nuncupat, 20 
iam non in animam sed in spiritum pariens. qui a ipse, 
inquit, suauis est aduersus ingratos et malos. euge, 
Marcion, satis ingeniose detraxisti illi pluuias et soles, ne 
creator uideretur. sed quis iste suauis, qui ne cognitus qui- 
dem usque adbuc? quomodo suauis, a quo nulla beneficia 25 
praecesserant hoc genus suauitatis, qua soles et imbres, qui 
(non) fenerauerat non recepturus ab humano genere, ut creator, 
qui pro tanta elementoriim liberalitate facilius idolis quam 

1] Dent. 24, 1213. 4] Dent. 15, 2. 10] Luc. 6, 35. 18] cf. 
Gen. 2, "24. 21] Luc. 6, 35. 23] cf. Matth. 5, 45. 

7 parenthesin indicaui plus = zu viel (Eng] esset, si Eng: est, 
et si MR exsoluturo Rig: exsoluturos MR 9 tantum Priories: tarn 
MR 11 connubium Ruulgo auferendo conubium cf. 451, 11 13 
13 qui M, cum Ruulgo 18 antduos M unum denuo factos scripsi: 
unum. denuo factus MR 20 halitu R, habitu MF nunc me M, me 
nunc R Mgo 26 praecesserunt Lat qua .R, quae M 27 non addidi 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 17. 475 

sibi debitum gratiae referentes homines usque adhuc sustinet, 
uere suauis etiam spiritalibus commodis: eloquia enim 
domini dulciora super mel et fauos? ille igitur et 
ingratos suggillauit, qui gratos experiri merebatur, cuius soles 
5 et imbres tu quoque, Marcion, ingratus habuisti. ceterum tuns 
non poterat iam queri ingratos, qui nondum parauerat gratos. Mi- 
sericordiam quoque praecipiens: estote, inquit, miseri- 
cordes, sicut pater u ester misertus estuestri. hoc 
erit: panem infringito esurient!, et (qui) sine tecto 

10 in domum tuam inducito, et nudum si uideris, tegito, 
et: indicate pupillo et iustificate uiduam, agnosco 
ueterem doctrinam eius, qui mauult misericordiam quam sacri- 
ficium. ant si alius nunc misericordiam praecepit. quia et ipse 
misericors sit, curtanto aeuo misericors mihi non fuit? No lite 

is iudicare, ne iudicemini; nolite condemnare, ne con- 
demnemini; dimittite et dimittemini; date et dabi- 
tur uobis. mensuram bonam, pressam ac fluentem 
dab unt in sinum ue strum, eadem, quamensieritis 
men sura, remetietur uobis. ut opinor, haec retributionem 

20 pro raeritis prouocatam sonant, a quo ergo retributio? si ab 
hominibus tantum, ergo humanam docet disciplinam et mer- 
cedem, et in totum hominibus oboediemus; si a creatore, ut 
a iudice et dispunctore meritorum, ergo illi nostrum impellit 
obsequium, apud quern constituit retributionem captandam 

25 uel timendam, prout quisque iudicauerit aut condemnauerit 
aut dimiserit aut mensus fuerit; si ab ipso, ergo et ille iam 
iudicat, quod Marcion negat. eligant itaque Marcionitae, ne 

2] Ps. 18, 10. 11. 7] Luc. 6, 36. 9] Es. 58, 7. 11] Es. 1, 17. 
12] cf. Os. 6, 6. 14] Luc. 6, 3738. 

1 sustinet. uere uulgo 4 soles M, solem .R, sol F 5 ingratus .R 3 
(ohne dankbar zu seiri), ingratos MR 1 tuns <deus) susp. Eng 6 non 
dum M, non E uulgo 8 pater uester M, pater E 9 <qui> sine Leo- 
poldus: sine ME, <si> sine Oelderus 12 ueterem doctrinam eius If, 
doctrinam eius ueterem E uulgo 13 alius JR 3 , aliud ME 1 20 prome- 

e 

ritis E l sonant ME*, sonat E 1 23 moritorum M (corr. m. 1) 



476 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

tanti sit de magistri regula excidere, quanti Christum aut 
hominibus aut creator! docentem habere. sed caecus caecum 
ducit in foueam. Corrigunt aliqui Marcionem. sed non est 
discipulus super ma gist rum. hoc meminisse debuerat 
Appelles, Marcionis de discipulo emendator. eximat et de oculo 5 
suo trabem haereticus, tune in oculo Christiani si quam putat 
stipulam reuincat. proinde ut arbor bona non proferat malum 
fructum. quia nee ueritas haeresim. nee mala bonum, quia 
nee haeresis ueritatem, sic nee Marcion aliqui d boni de thesauro 
Cerdonis malo protulit nee Appelles de Marcionis. multo enim 10 
haec congruentius in ipsos interpretabimur, quae Christus in 
homines allegorizauit, non in duos deos secundum scandalum 
Marcionis. Puto me non temere huic usque adhuc lineae insi- 
stere, qua definio nusquam omnino alium deum a Christo reue- 
latum in hoc solo adulterium Marcionis manus stupuisse miror, 15 
nisi quod etiam latrones timent; nullum maleficium nee (sine) 
formidine est, quia nee sine conscientia sui : tamdiu ergo et 
ludaei non alium deum norant quam praeter quern neminem 
adhuc norant, nee alium dominum appellabant quam quern 
solum norant. si ita est, quis uidebitur dixisse: quid uocatis 20 
(me) do mine, do mine ? utrumne qui numquam hoc fuerat 
uocatus, ut nusquam adhuc editus, an ille, qui semper domi- 
nus habebatur, ut a primordio cognitus, deus scilicet ludae- 
orum? quis item adiecisse potuisset: et non facitis quae 

2] cf. Luc. 6, 39. 3] Luc. 6, 40. 5] cf. Luc. 6, 4142. 7] cf. 
Luc. 6, 4345. 20] Luc. 6, 46. 24] ib. 

1 quanti Lat: quam MR 2 hominibus aut creatori cf. 475, 21: bu 
rn anam docet disciplinary Eng supplendum putat: creatori <(oboediendum)> 
docentem habere 3 corrigunt scripsi: credunt MR marcionem MF, 
Marcioni R uulgo 5 appelles M, Apelles R uulgo 6 putat stipulam jR, 
putasti pularn MF 7 ut Eng: et MR 8 haeresi M 9 ueritatem, sic Eng: 
ueritatem. sic uulgo 10 appelles M, Apelles Ruulgo IShmcscripsi.-lincMR 
15 parenthesinindicaui: quae eniminfraproferuntur:t&mdiiu. ergo arctissime 
cohaerent cum eis, quae hie leguntur: qua definio sqq. in hoc solo scil. in 
negotiointerpolandiaUcubiineuangelioaliumdsum 16nec <(sine)> formidine 
scripsi: nee formidine MF, sine formidineJ? 19 dominum scripsi : deum MR 

8 

20 uocatis Pam: uocas MR 21 me add. Eng 22 nuniquam M (con. m. T) 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1718. 477 

dico? utrumne qui cum maxime edocere temptabat an qui 
a primordio ad illos et legis et prophetarum eloquia manda- 
uerat? qui et inobaudientiam illis exprobrare posset etiam, 
si numquam alias exprobrasset? porro qui ante Christum: 
5populus iste me labiis diligit, cor a u tern eorum 
longe absistit a me contionatus est, ueterem utique illis 
contumaciam imputabat. alioquin quam absurdum, utnouus deus, 
nouus Christus, nouae tantum quodreligionis inluminator contu- 
maces et inobsequentes pronuntiaret quos non potuisset experiri? 

10 18. Proinde extollenda fide centurionis incredibile, si is 
professus est talem se fidem nee in Israhele inuenisse, ad quern 
non pertinebat fides Israhelis. sed nee exinde pertinere pote- 
rat: adhuc cruda ut probaretur uel compararetur, ne dixerim 
adhuc nulla? sed cur non licuerit ilH alienae<fidei exemplo 

15 uti ? quoniam si ita esset, <dixisset) talem fidem nee in Israhele 
umquam fuisse. ceterum diceris talem fidem debuisse <se) 
inuenire in Israhele, #** quique ad hoc uenisset, uti earn inue- 
niret, deus scilicet et Christus Israhelis. quarn non suggillasset 
nisi exactor et sectator eius, aemulus uero etiam maluisset 

20 earn talem inuentam, ad quam infirmandam et destruendam 
magis uenerat, non ad comprobandam. Resuscitauit et mor- 
tuum filium uiduae. non nouum documentum. hoc et prophetae 
creatoris ediderant, quanto magis filius? adeo autem in illud 

5] Matth. 15, 8. Marc. 7, 6. cf. Es. 29, 13. 10] cf. Luc. 7, 110. 
21] cf. Luc. 7, 1115. 

1 qui a,R,q\iia,MF 3 qui = quomodo et etiam cf. et quoque 420,28; 
453, 25 et saepius posset, etiam si uulgo 6 continatus M 1 ut R, et M 
8 tantum quo dM(cf. tantum quod lucescentem 577, ^et 520, 6), tante quodJP, 
tantaeque R uulgo 10 <in> extollenda Mefort. 11 Israele R, israhelem M 
12 Israelis It, israhel M uerba sed nee adhuc nulla/ortf. spuria pote- 
rat hdtte konnen poterat adhuc uulgo 14 nulla. sed uulgo 15 di- 
xisset add. R 3 , om. MR 1 Israele umquam fuisse R, israhel eum quam 
fuit M fuisse, ceterum uulgo se add. Oelilerus 17 inuenire MR\ 
inueniri J2 3 uulgo lacunam signaui: eum se probauit, ad quern per- 
tineret fides Israhelis uel similia interciderunt quique MR, qui quidem 

r 

Oehlerus uti If, ut R uulgo inuenisset M (corr. m. 1} 18 Israelis, 
quarn uulgo 19 eius. aemulus uulgo 



478 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

usque moment! nuUum alium deum Christus intulerat, ut 
omnes illic creator! gloriam retulerint dicentes: ma gnus 
pro phetes prodiit in nobis, et respexit deus popu- 
lum suum. quis deus? utique cuius populus et a quo pro- 
phetae. quodsi illi quidem creatorem glorificabant, Christus 5 
uero et audiens et sciens non corrigebat, et quidem in tanto 
documento mortui resuscitati creatorem adhuc orantes. sine 
dubio aut non alium circumferebat deum quam quern in suis 
beneficiis atque uirtutibus honorari sustinebat, aut quale est, 
ut illos tarn diu errantes sustineret, ad hoc uenieus, ut error! 10 
eorum mederetur? Sed ( scandalizatur lohannes audit-is uirtu 
tibus Christi, ut alterius . at ego rationem scandal! prius expe- 
diam, quo facilius haeretici scandalum explodam. ipso iam 
domino uirtutum, sermone et spiritu patris, operante in terris 
et praedicante necesse erat portionem spiritus sancti, quae ex is 
forma prophetici moduli in lohanne egerat praeparaturam 
uiarum dominicarum, abscedere iam ab lohanne, redactam 
scilicet in dominum ut in massalem suam summam. itaque 
lohannes, communis iam homo et unus de turba, scandali- 
zabatur quidem, sed qua homo, non qua alium Christum spe- 20 
rans uel intellegen-s, qui neque (haberet.) unde speraret, ut 
nihil noui docentem uel operantem. nemo haesitabit de aliquo, 
quern dum scit non esse nee sperat nee intellegit; lohannes 
autem certus erat neminem deum praeter creatorem, uel qua 
Iudaeus,(ne dicam) etiam prophetes. plane facilius quis haesitabit 25 
de eo, quern cum sciat esse, an ipse sit, nesciat. hoc igitur metu 
et lohannes: tu es, inquit, qui uenis, an alium expec- 
tamus? simpliciter inquirens, an ipse uenisset, quern expectabat. 

2] Luc. 7, 16. 11] cf. Luc. 7, 20. 16] cf. Mai. 3, 1. 27] Luc. 7, 19. 

1 deum scripsi: dominus MR 12 at ego rationem J? 3 , addecorationem 
MR 1 prius om. M 15 quae ex MGR? t quae et F, qui et R l 18 do 
minum .K 3 , domino MR*- 19 unus <(iam)> de Pam scandalizabatur R, 
scandalizabant M 20 quidem, sed qua homo, non scripsi: quidem qua 
homo, sed non MR 21 haberet addidi unde MR, eundem Lot 25 ne 
dicam addidi (ne dicam etiam cf.. 3S4, 13; 557, 23.) quis haesitabit 
scripsi: quasi haesitauit MR 27 expectamus M, speramus R 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 18. 479 

[tu es, qui uenis? id est: qui uenturus es; an alium 
expectamus? id est: an alius est quern expectamus. si non 
tu es quern uenturum expectamus?] sperabat enira, sicut omnes 
opinabantur, ex similitudine documentorum potuisse et pro- 

5 phetam interim missum esse, a quo alius esset, id est maior, 
qui uenturus expectabatur, ipse scilicet dominus. atque adeo 
hoc erat lohannis scandalum, quod dubitabat ipsum uenisse 
quern expectabant, quem ex praedicatis operationibus agnouisse 
debuerat. (aut) ut dominus per easdem operationes agnoscendum 

10 se nuntiauerit lohanni? quae cum constent praedicata in Chri 
stum creatoris, sicut ad singula ostendimus, satis peruersum, 
ut Christum non creatoris per ea renuntiarit intellegendum, 
per quae magis Christum creatoris agnosci compellebat. multo 
peruersius, si et testimonium lohanni perhibet non lohannis 

is Christus, propheten eum confirmans, irnmo et supra, utangelum, 
ingerens etiam scriptum super illo: ecce ego mitto ange- 
lum meum ante faciem tuam, qui praeparet uiam 
tuam, eleganter ad superiorem sensum scandalizati lohannis 
commemorans prophetiam, ut confirmans praecursorem lohannem 

20 iam aduenisse extingueret scrupulum interrogationis illius: tu 
es, qui uenis, an alium expectamus? praecursore enim 
iam functo officium, praeparata uia domini, ipse erat intelle- 
gendus, cui praecursor ministrauerat. maior is quidem omnibus 

1] Luc. 7, 19. 4] cf. Luc. 9, 7. 13] cf. Luc. 7, 2728. 15] cf. 
Luc. 7, 26. 16] Luc. 7, 27. 20] Luc. 7, 19. 22] cf. Luc. 3, 4; cf. 
Es. 40, 3. 23] cf. Luc. 7, 28. 

1 tu es expectamus seclusi: Tertulliani enim eo minus crediderim 
esse lioc interpretamentum, quia quod sequitur enim aperte respicit ad 
uerba simpliciter inquirens sqq. 6 qui uenturus expectabatur, ipse sci 
licet dominus scripsi: ipse scilicet dominus, qui uenturus expectabatur 
MR 8 ex scripsi: et MR 9 debuerat scripsi: debuerant MR aut 

n 

addidi 10 lohanni. quae uulgo constent R. constet M (corr, m. 1} 
12 Christum R, Christus MF ea R, eas MF 14 lohanni R, io- 
hannes MF 15 immo et supra, cf. Luc. 7, 26 vat v.a\ itsptaootepov 
rcpocpTjToo 17 praeparet R, praepararet M, praeparabit Pam N 22 iam 
bis M 23 ministrauerat. maior is smpsi: ministrauerat maiori M, mini 
strauerat, maior R 



480 Quinti Septimi FJorentis Tertuliianj 

natis mulierum, sed non ideo subiectus ei, qui minor 
fuerit in regno del, quasi alteriu? sit dei regnum, in quo 
modicus quis maior erit lohanne, alterius Johannes, qui omni 
bus natis mulierum maior sit sine enim de quocumque dicit 
modico sine de semetipso per humilitatem, quia minor lohanne 5 
habebatur, omnibus scilicet in. solitudinem concnrrentibus ad 
lohannem potius quam ad Christum, quid existis uidere 
in solitudinem? - tantundem est: creatori competit e.t 
lohannem ipsius esse, maiorern natis mulierum, et Christum uel 
quem(cum)que modicum, qui maior lohanne futurus sit in regno 10 
(dei.) aeque creatoris et qui sit maior tanto propheta, quia 
non fuerit scandalizatus in Christum, quod tune lohannem mi- 
nuit. Diximus de remissa peccatoruni. illius autem peccatricis 
feminae argumentum eo pertinebit, ut cum pedes domini osculis 
figeret, lacrimis inundaret, crinibus detergeret, unguento per- 15 
duceret, solidi corporis ueritatem, non phantasma inane trac- 
tauerit, et ut peccatricis paeniteritia secundum creatorem me- 
ruerit ueniam, praeponere solitum sacrificio. sed et si paeni- 
tentiae stimulus ex fide acciderat, per paenitentiam ex fide 
iustificata ab eo audiit: fides tua te saluam fecit, qui 20 
per Abacuc pronuntiarat: iustus ex fide sua uiuet. 

19. Quod diuites Christo mulieres adhaerebant, quae et de 
facultatibus suis miriistrabant ei, inter quas et uxor regis pro- 
curatoris, de prophetia est, has enim uocabat per Esaiam: 
mulieres diuites, exsurgite et an elite uocem me am, 25 
ut discipulas primo, dehinc ut operarias et rninistras osten- 



7] Luc. ?, 24. 13] cf. Luc. 7, 3650. 14-15] of. Luc. 7, 38. 18] cf. 
Os. 6, 6. 20] Luc. 7, 50. 21] Hab. 2, 4. 22] cf. Luc. 8, 2. 25] Es. 32, 9. 

1 non ideo coniunge cum quasi I 2 subiectus Leopoldus: subiecto 
MR 5 siue de semetipso per humilitatem scripsi: per humilitatem 
siue de semetipso MR 8 tantundem est: creatori scripsi: tantundem et 
creatori MR 10 quemcumque scripsi: quemque MR 11 dei addidi ae 
que creatoris in parenthesi posui quia lun: qui MR reliqui 13 remis- 
sione R l 14 arcurnentum M 20 iustificata scripsi: iustificatam MR 
21 uiuet M, uiuit R 24 uocabant M (corr. m. 1) 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 1819. 481 

deret: fill ae in spe, audit e sermon es {me os.) diei anni 

mementote cum labore in spe; cum labore enim pro- 
sequebantur et ob spem ministrabant. Aeque de parabolis 
semel sufficiat probatum hoc genus eloquii a creatore promis- 

5 sum. at mine ilia quoque pronuntiatio eius ad populum: aure 
audietis et non audietis dedit Christo frequenter incul- 
care: qui habet aures audiat, non quasi ex diuersitate 
auditum permitteret Christus, quern ademisset creator, sed 
quia comminationem exhortatio sequebatur. [primo: aure audi- 

10 etis et non audietis, dehinc: qui habet aures audiat.] 
non enim audiebant ultro qui aures habebant, sed ostendebant 
aures cordis necessarias, quibus illos audituros negarat creator, 
et ideo per Christum adicit: uidete, quomodo audiatis, 
id est: ne aure audiatis et non audiatis, non corde scilicet 

15 audientes, sed aure. si dignum sensum pronuntiationi accom- 
modes pro sensu eius, qui auditui suscitabat, etiam dicendo: 
uidete, quomodo audiatis non audituris minabatur. sane 
non minatur mitissimus deus, quia nee iudicat nee irascitur. 
hoc probat etiam subiacens sensus: ei, qui habet, dabitur, 

20 ab eo autem, qui non habet, etiam quod habere se 
putat auferetur ei. quid dabitur? adiectio fidei uel intel- 
lectus uel salus ipsa. quid auferetur? utique quod dabitur. a 
quo dabitur auferetur? si a creatore auferetur, ab eo et 
dabitur; si a deo Marcionis dabitur, ab eo et auferetur. quo- 

25 quo tamen nomine comminatur ablationem, non erit eius dei, 
qui nescit comminari, qui non nouit israci. miror autem, cum 
lucernam negat abscondi solere qui se tanto saeculo abscon- 
derat, maius et necessarius lumen, cum omnia de occulto in 

1] Es. 32, 910. 4] cf. Ps. 48, 45. 5] Es. 6, 9. 7] Luc. 
8, 8. 13] Luc. 8, 18. 19] ib. 26] cf. Luc. 8, 16. 28] cf, Luc. 8, 17. 

1 meos add. Pam diei scripsi (ijjxepas LXX): dei MR, die Oehle- 
rus, dies Pam 2 prosequebantur lun: quo sequebantur MR 6 non 
(s. u. a m. 1) M 9 primo audiat seclusit Eng 11 ostendebant scripsi: 
ostendebat MR 12 audituros R, auditurus MF 14 id est: ne aure 
audiatis M, om. R et reliqui omnes 18 non minatur scripsi (cf. I. 26): 
nominatur MR, minatur Oehlerus 

XXXXVII. Tert. III. 31 



482 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

apertum repromittit qui deum suum usque adhuc obumbrat, 
expectans, opinor, nasci Marcionem. Venimus ad constantis- 
simum argumentum omnium, qui domini natiuitatem in contro- 
uersiam deferunt. ipse, inquiunt, contestatur se non esse natum 
dicendo: quae mini mater et qui mini fratres ? ita sem. 5 
per haeretici aut nudas et simplices uoces coniecturis quo uolunt 
rapiunt aut rursus condicionales et rationales simplicitatis con- 
dicione dissoluunt, ut hoc in loco, nos contrario dicimus primo 
non potuisse illi adnuntiari, quod mater et fratres eius foris 
starent quaerentes uidere eum, si nulla illi mater et fratres nulli 10 
fuissent, quos utique norat qui adnuntiarat, uel retro notos uel 
tune ibidem compertos, dum eum uidere desiderant uel dum 
ipsi nuntium mandant. ad hanc primam propositionem nostram 
solet ex diuerso responded : quid enim, si temptandi gratia nun- 
tiatum est eP? sed hoc scriptura non dicit, quae quanto signi- IB 
ficare solet ex temptatione quid factum , ecce legis doctor 
adsurrexit temp tans eum, et de tributi consultatione: et 
a-ccesserunt ad eum Pharisaei temptantes eum 
tanto, ubi non facit temptationis mentionem, non admittit temp- 
tationis interpretationem. et tamen ex abundanti causas tempta- 20 
tionis expostulo, cui rei temptauerint ilium per nominationem 
matris et fratrum. si, ut scirent, natusne esset an non, quando 
de hoc fuit quaestio, quam ex ist temptatione discuterent? quis 
autem dubitaret natum quern uideret hominem? quern audisset 
filium se hominis professum? quem de conspectu omnis hu- 2 & 
manae qualitatis dubitaret deum aut filium dei credere, pro- 
pheten facilius existimans, licet magnum aliquem, utique tamen 
natum? etiam si in explorationem natiuitatis temptandus fuisset, 
quodcumque aliud argumentum temptationi competisset, quam 

5] Matth. 12, 48. cf. Luc. 8, 21. 9] cf. Luc. .8, 20. 16] Luc. 
10, 25. 17] Matth. 16, 1. 27] cf. Matth. 21, 46. 

1 obumbrarat susp. Eng 2 uenimus R, uenimus enim MF, uenimus 
nunc Eng 4 deferunt JB 3 , defuerunt MR 1 5 mater R, pater M 6 quo 
R, quod MF 11 adnuntiaret fort. 27 existimans scripsi: existimantes 
MR, defendit Eng, qui supra I. 26 legi mauult: dubitarent 28 ex 
plorationem scripsi (cf. I. 23}: exploratione MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 19. 483 

per earum personarum mentionem, quas potuit etiam natus 
non habere. die mihi, omnibus natis mater aduiuit? omnibus 
natis adgenerantur et fratres? non licet patres magis et sorores 
habere uel et neminem? sed et census constat actos sub 

5 Augusto tune in ludaea per Sentium Saturninum, apud quos 
genus eius inquirere potuissent. adeo nullo modo consistit 
ratio temptationis istius, et uere mater et fratres eius foris 
stabant, et superest dispicere sensum non simpliciter pro- 
nuntiantis: quae mihi mater aut fratres ? quasi ad generis 

10 et natiuitatis negationem, sed [et] ex causae necessitate et con- 
dicione rationali. tarn proximas enim personas foris stare, extra- 
neis intus defixis ad sermones eius, amplius et auocare eum 
a sollemni opere f quaerentes merito indignatus est non tarn 
negauit quam abdicauit. atque adeo cum praemisiss et : q u i s m i h i 

15 mater et qui mihi fratresPsubiungens: nisi quiaudiunt 
uerbameaetfaciuntea, transtulit sauguinis nomina in alios, 
quos magis proximos prae fide iudicaret. nemo autem transfert 
quid, nisi [ab eo] qui habet id, quod transfert. si ergo matrem et 
fratres eos fecit, qui non erant, quomodo negauit eos, qui erant? 

20 ceterum ex hoc magis matrem et fratres confitebatur, quod illos 
nolebat agnoscere, meritorum scilicet condicione, non ex pro- 
ximorum negatione, in semet ipso docens qui patrem aut matrem 
aut fratres praeponeret uerbo dei non esse dignum discipulum. 
quod alios adoptabat, confirmabat quos ex offensa negauit, 

25 quibus non ut ueriores substituit, sed ut digniores. denique 
nihil magnum, si fidem sanguini praeposuit, quern non habebat. 

11] cf. Luc. 8, 20. 12] cf. Marc. 3, 31. 13] cf. ib. 14] Hatth. 
12, 48; cf. Luc. 8, 21. 22] cf. Matth. 10, 37; Luc. 14, 26. 

1 quam earum personarum mentio, quas per<inde> potuit fort. 5 tune 
lun: nunc MR ludaea Lat: iudaeam MR 6 consistit scripsi: constitit 
MR, constiterit Eng 1 at uere Urs 8 superest et Pam dispicere M, 
inspicere Ruulgo 10 et seclusi 13 indignatus, eas non Eng, ego 
malim deleri quaerentes et est 14 abnegauit^Pam quis MR, qua PamN 
17 prae M(cf. 444, 10), pro jR uulgo 18 ab eo seclusi 20 uerba ceterum ex 
hoc agnoscere, quae in MR paulo infra post dignum discipulum leguntur, 
hue transtuli 22 in F unius folii iactura perierunt uerba in semetipso 
inhumanitatem qui (488, 8) 24 quod<si> fart. 26 quern MR, quam lun 

31* 



484 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

20. Quis autem iste est, qui uentis et mari imperat? nimi- 
rum nouus dominator atque possessor elementorum subacti 
iam et exclusi creatoris. non ita est. sed agnorant substantiae 
auctorem suum, quae famulis quoque eius obaudire consuei 
uerant. inspice Exodum, Marcion aspice mari rubro, uastior- 5 
super omnia stagna ludaeae, uirgam Moysi imperantem, ut fun- 
ditus proscissum et pari utrimque stupore discriminis fixum sicco 
populum pede intestino itinere transmitter et, rursusque sub 
eiusdem uirgae nutu redeunte natura Aegyptium exercitum uuda- 
rum concordia obrueret. in quod opus et austri seruierunt. lege et 10 
f sorte familiae dirimendae in transitu eius lordanis machaeram 
fuisse, cuius impetum atque decursum plane et lesus docuerat 
prophetis transmeantibus stare, quid ad haec ? si tuus Chri- 
stus est, non erit potentior famulis creatoris. sed his solis 
exemplis usus essem, si non etiam praedicatio marinae istius is 
expeditionis Christum antecessisset. nam cum transfretat, 
psalmus expungitur: do minus, inquit, super aquas mul- 
tas; cum undas freti discutit, Abacuc adimpletur: di spar- 
gens, inquit, aquas itinere; cum ad minas eius eliditur 
mare, Naum quoque absoluitur: comminans, inquit, mari 20 
et arefaciens illud, utique cum uentis, quibus inquieta- 
batur. unde uis meum uindicem Christum? de exemplis an 
de prophetis creatoris? Age nunc, qui militarem et armatum 

1] cf. Luc. 8, 2225. 6] cf. Exod. 14, 16. 21. 7] cf. Exod. 14, 22. 
8] cf. Exod. 14, 27. 10] cf. Exod. 14, 21. 11] cf. IIII Eeg. 2, 14. 
12] cf. los. 3, 1517. 17] Ps. 28, 3. 18] Hab. 3, 10. 20] Na. 1, 4. 
23] cf. Luc. 8, 26-39. cf. Es. 8, 4. 

1 uentis MR 1 , et uentis FB* uulgo 5 exhodum M 6 iudeae M 
7 utrumque M 11 et sorte MB, extorri Oehlerus (quod ego non intel- 
lego): aperte corrupta sunt haec uerba; mentionem facer e uidetur auctor 
eorum, quae IIII Beg. 3, 14 sqq. narrantur, unde uelim restitui: lege 
et, sodes, pallium Eliae, Eng. sic restitui uult: lege et pellem 
ouillam Eliae dirimendae <undae> Eng, quod ego probo transitu 
B, transitum M lordani lun 18 discutit B, discutet M adim 
pletur B, adimpletus M dispergens B 21 inquiebatur M 23 mili 
tarem et armatum nescio an praedicatiua intellegenda sint 



VII. Aduersus llarcionem lib. IIII 20. 485 

bellatorem praedicari putas, non figurate nee allegorice, qui 
bellum spiritale aduersus spiritales liostes spiritali militia et 
spiritalibus armis spiritaliter debellaturus esset, cum inuenis 
in uno homine multitudinem daemonum legionem se professam, 
5 utique spiritalem, disce et Christum expugnatorem spiritalium 
hostium, spiritaliter annatum et spiritaliter bellicosum intel- 
legendum, atque ita ipsum esse, qui cum legione quoque 
daemonum erat dimicaturus, ut et de hoc bello psalmus possit 
uideri pronuntiasse: dominus ualidus, do in in us potens 

10 in bello. nam cum ultimo hoste, morte. proeliaturus per tro- 
paeum crucis triumphauit. cuius autem dei filium lesum legio 
testatus est? sine dubio cuius tormenta et abyssum nouerant 
et timebant. nee enim uidentur posse ignorasse adhuc quod 
noui et ignoti dei uirtus operaretur in tern, quia uerisimile 

15 non est c v eatorem ignorasse. si enim alium supra se deum 
ignorauerat aliquando, tarn en iam infra caelum suum agentem 
utique compererat. quod autem dominus comperisset, iam et 
uniuersae familiae innotuisse #* in eodem mundo et intra 
eundein ambitum caeli, quo peregrina diuinitas, conuersaretur. 

20 in quantum ergo et creator scisset earn et substantiae eius, 
si fuisset, in tantum nulla fuit, quia non alium daemones 
sciebant quam dei sui Christum, non enim depeterent, ab 
alio quod meminissent petendum sibi, a creature, ueniam scilicet 
abyssi creatoris. denique impetrauerunt. quo merito? quia 

25 mentiti erant, quia saeui dei filium eum fecerant? et quails 

erit qui merititos iuuabat, qui infamantes sustinebat? sed enim 

quia mentiti non erant, quia deum abyssi et suum cognouerant, 

4] cf. Luc. 8, 30. 9] Ps. 23, 8. 10] cf. I Cor. 15, 26. 12] cf. 

Luc. 8, 31. 23] cf. ib. 24] cf. Luc. 8, 3233. 

1 <(proprie)> praedicari fort. praedicare M 8 ut et R, et ut M 
10 praeliaturus M, proeliatus R tropheum MR 1 12 testatus ME 1 
(legio = 6 Xsysow), testata Wuulgo 13 uidentur W, uidebant MR 1 
15 supra se R 3 , superesse MB 1 18 innotuisse MF, innotuisset R uulgo 
lacunam signaui: debuisset, ut quae inter cidisse puto 21 nulla fuit, 
quia scripsi: quia nulla fuit MR 22 enim om. M depeterent (= de- 
precarentur), ab alio scripsi: depetunt ab alio MR, peterent ab alio Urs 
23 sibi a creators uulgo 27 cognouerant jR 3 , cognouerunt 



486 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ita eum se et ipse eonfirmauit, quern aclcognouerunt daemones, 
lesum, iudicis et ultoris del filium. Bcce aliquid et de illis 
pusillitatibus et infirmitatibus creatoris in Christo ignorantiam 
enim et ego adscribere ei uolo; permittite mihi aduersus 
haereticum : tangitur a femina, quae sanguine fluitabat, et 5 
nesciuit a qua. quis nie, inquit, tetigit? etiam exeusantibus 
discipulis perseuerat in ignorantiae uoce: tetigit me ali- 
quis, idque de argumento adfirmat: sensi enim uirtutem 
ex me profectam. quid dicit haereticus? sciebatne perso- 
nam? et cur quasi ignorans loquebatur? ut confessionem certe 10 
prouocaret, ut timorem (re)probaret. sic et Adam aliquando 
quaesierat (creator) quasi ignorans: Adam ubi es? habes et 
creatorem cum Christo excusatum et Christum creatori adae- 
quatum. ( sed et hoc, qua aduersarius legis, ut, quia lex a 
contactu sanguinantis feminae sumrnouet, idcirco gestierit non is 
tantum contactum eius admittere, sed etiam sanitatem donare*. 
o deum non natura beneficum, sed aemulatione! at enim, si 
fidem mulieris inuenimus ita meruisse, cum dixit: fides tua 
te saluam fecit, quis es, ut aemulationem legis interpreters 
in isto facto, quod ipse dominus ex fidei remuneratione editum 20 
ostendit? sed hanc uis mulieris fidem constituere, qua con- 
tempserat legem. et cui credibile, ut mulier nullius adhuc 
(noui) dei conscia, nullius adhuc nouae legis initiata, legem 
inrumperet earn, cui adhuc tenebatur? qua denique fide inrupit? 
in quern deum credens? cui spernens creatorem? certe enim 25 
ex fide tetigit. si ex fide creatoris, quae alium deum ignorabat, 
quomodo legem eius inrupit? tarn enim inrupit, si inrupit. 

5] cf. Luc. 8, 4348. 6] Luc. 8, 45. 79] Luc. 8, 46. 

12] Gen. 3, 9. 15] cf. Leu. 15, 1924. 18] Luc. 8, 48. 

1 *confirmauit M adcognouerunt M, cognouertmt R 2 iudicis scripsi: 
iudicem MR 3 parenthesin indicauit Eng 11 reprobaret scripsi: pro- 
baret MR 12 creator addidi (cf. 1. 3 et 13} 14 qua Eng: qui MR, quia 
Leopoldus 15 sanguinantis feminae M, feminae sanguinantis R 16 sani 
tatem JR, sanitate M (e in ras.}, sanitate ^earn) fort. 23 noui addidi, Eng 
mauult supra supplere: nullius <alius> (cf. 1. 26) 25 cui (= wem zu 
Liebe) spernens creatorem M, quern spernens? creatorem R uulgo 27 quo 
modo scripsi: et quomodo MR, ecquomodo Oehlerus tarn R, tamen M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2021. 487 

quam ex fide creatoris. quomodo autem utrumque conueniet, 
ut et inruperit et ex fide earn inruperit, propter quam inru- 
pisse non debuit? dicam. fides haec fuit primo, qua deum 
suum confidebat misericordiam malle quam ipsum sacrificium, 

5 qua eum deum certa erat operari in Christo. qua si eum tetigit, 
non ut hominem sanctum nee ut prophetam, quern contamina- 
bilem pro humana substantia sciret, sed ut ipsum deum, quern 
nulla spurcitia pollui posse praesumpserat. itaque non ternem 
interpretata est sibi legem, ea contaminari significantem, quae 

10 essent contaminabilia, non deum, quern in Christo confidebat. 
sed et illud recogitauit, ordinarium et sollemnem menstrui uel 
partualis sanguinis tiuxum in lege taxari, qui ueniat ex officio 
naturae, non ex uitio ualitudinis; ille autem ex uitio ualitu- 
dinis redundabat, cui non modum temporis, sed diuinae miseri- 

15 cordiae auxilium necessarium sciebat. atque ita potest uideri 
legem non inrupisse, sed distinxisse. haec erit fides, quae con- 
tulerat etiam intellectum: nisi credideritis, inquit, non 
intellegetis. hanc fidem probans Christus eius feminae, 
quae solum credebat creatorem, eius fidei se deum respondit. 

20 quam probauit. nee illud omittam, quod, dum tangitur uesti- 
mentum eius, utique corpori, non phantasmati inditum, corpus 
quoque demonstrabatur; non quasi iam de hoc retractemus, 
sed quia ad praesentem conspirat quaestionem. si enim non 
erat ueritas corporis, phantasma utique contaminari, qua res 

25 uacua, non posset, qui ergo non potest contaminari prae inani- 
tate substantiae, quomodo uoluisset ut aemulus legis? mentie- 
batur, qui non uere polluebatur. 

21. Dimittit discipulos ad praedicandum dei regnum. nura- 

4] cf. 08. 6, 6; Prou. 21, 3. 11] cf. Leu. 12, 46. 17] Es. 
7, 9. 20] cf. Luc. 8, 44. 28] cf. Luc. 9, 16. 

1 autem scripsi: enim MR 5 certa jR, certe M Christo. qua si scrlpsi: 
Christo, quasi M, Christo, qua sic R 6 non ut hominem sanctum .scil: 
tetigit 11 sollempne M 13 ille (soil, sanguinis fiuxus) scripsi: ilia JOT 1 
15 uideri om. R l 17 inlectum M (tel in mg. add. m. 1) 18 intel- 
legitis M 20 probaui M (t s. u. add. m. 1} omittam It, omittat M, 
omittatur fort. 26 uoluisset? ut uulgo legis mentiebatur uulgo 



488 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quid uel hie editit, cuius? prohibet eos uictui aut uestitui 
quid in uiam ferre. quis hoc mandasset, nisi qui et coruos 
alit et flores agri uestit, qui boui quoque terenti libertatem 
oris ad ueniam pabuli ex opere summouendi ante praecepit, quia 
dignus operarius mercede sua? haee Marcion deleat, dum sensui 5 
salua sint. at cum iubet puluerem excutere de pedibus in eos, 
a quibus excepti non fuissent, et hoc in testiraonium mandat 
fieri, nemo testatur quod non iudicio destinatur: inhumani- 
tatem qui in testationem redigi iubet iudicem comminatur. 
nullum deum nouum a Christo probatum ilia etiam opinio 10 
omnium declarauit, qua Christum lesum alii lohannem alii 
Heliam alii unum aliquem ex ueteribus prophetis Herodi adse- 
uerabant. ex quibus quicumque fuisset, non utique hoc esset 
suscitatus, ut alium deum post resurrectiouem praedicaret. Pa- 
scit populum in solitudine, de pristine scilicet more, aut si 15 
non eadem est maiestas, ergo iam minor est creatore, qui 
non uno die, sed annis quadraginta, nee de inferioribus mate- 
riis panis et piscis, sed de manna caelesti, nee quinque cir- 
citer, sed sexcenta milia hominum protelauit. adeo autem 
ea(dem) fuit maiestas, ut et pabuli exiguitatem non tantum 20 
sufficere, uerum etiam exuberare de pristino uoluerit exemplo. 
sic e-nim et in tempore famis sub Helia uiduae Sareptensis 
modica et suprema alimenta ex prophetae benedictione per 
totum famis tempus redundauerant. habes tertiam Basiliarum. 
si et quartam reuoluas, inuenies totum hunc ordinem Christi 25 
circa ilium dei hominem, qui oblatos sibi decem ordiacios 

1] cf. Luc. 9, 3. 2] cf. Ps. 146, 9; Hiob 38, 41. 3] cf. Luc. 
12, 27. cf. Deut. 25, 4. 5] cf. Luc. 10, 7. 6] cf. Luc. 9, 5. 7] cf. ib. 
11] cf. Luc. 9, 79. 15J cf. Luc. 9, 1017. 17] cf. Exod. 16, 35. 
18] cf. Exod. 12, 37. 20] cf. Exod. 9, 17. 22] cf. Ill Reg. 17, 716. 
261 cf- nil Keg. 4, 4245. 

4 summouendi MR, sumendi Urs 9 a uerbis in testationem pergit F 
10 prolatum fort. 11 qua Eng: quia MR 13 hoc (= propterea) MF, 
\ob)> hoc R uulgo esset scripsi: est MR 16 est (priore loco) scripsi: 
etMR 20 eadem scripsi (cf. I 16): ea MR 22 sareptensis M, Sarep- 
tensi R uulgo 23 supprema M 25 reuoluas Urs: resoluas MR 
reliqui Christi R 3 , Christum MR 1 26 ordiacios M, hordeaceos R 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 21. 489 

panes cum populo distribui iussisset et minister eius proinde 
comparata multitudine et pabuli mediocritaterespondisset: quid 
ergoPhoc dem in(con)spectu centum[milibus]hominum? 
d a inquit, et manducabunt, quoniamhaec dicit domi- 

5 nus: manducabunt et Delinquent reliquias secun- 
dum dictum domini. o Chritum et in nouis ueterem ! Haec 
itaque qui uiderat Petrus et cum pristinis compararat et non 
tantum retro facta sed et in futurum iam tune prophetantia 
recognouerat, interroganti domino, quisnam illis uideretur, 

10 cum pro omnibus responderet: tu es Christus, non potest 
non eum sensisse Christum, [nisi] quern nouerat in scripturis. 
quern iam recensebat in factis. hoc et ipse confirmat usque 
adhuc patiens, immo et silentium indicens. si enim Petrus 
quidem non poterat alium eum confiteri quam creatoris, ille 

15 autem praecepit, ne cui hoc dicerent, utique id noluit prouul- 
gari, quod Petrus senserat. immo*, inquis, *quia non recte sen- 
serat, noluit mendacium disseminari . sed aliam silentii causam 
edixit, quia oporteret filium hominis multa pati et reprobari 
a presbyteris et scribis et sacerdotibus et interfici et post 

20 tertium diem resurgere. qua cum praedicata sunt et ipsa in 
Christum creatoris, sicut suis locis implebimus, sic quoque 
ipsum se ostendit esse, in quern praedicabantur. certe et si 
non essent praedicata, earn causam indicti silentii protulit, 
quae non Petri errorem demonstraret: obeundarum passionum 

25 necessitatem. Qui u oluerit, inquit, animam suam saluam 
facere perdet illam, et qui perdiderit earn propter 
me saluam faciet earn, certe films hominis hanc sententiam 
emisit. perspice igitur et tu cum rege Babylonio fornacem 

1] cf. IIII Keg. 4, 43; Luc. 9, 13. 2] IIII Keg. 4, 43. 6] cf. 
Luc. 9, 1822. 9] cf. Luc. 9, 20. 10] Marc. 8, 29. cf. Matth. 16, 16. 
Luc. 9, 20. 13] cf. Luc. 9, 21. 15] cf. Luc. 9, 21. 17] cf. Luc. 9, 
22. 25] Luc. 9, 24. 28] cf. Dan. 3, 92. 

3 ergo MR 1 , ego R 3 uulgo deni R z , idem MR 1 in conspectu Rig: 
inspectu M, inspectum R milibus seel. Pam 4 haec M, hoc R 

1 qui R 3 , quae MR i 11 nisi sedusit Lat: receperunt reliqui 15 di 
cerent R, diceret M 20 sunt-M", sint Ruulgo 24 <sed> obeundarum J? :i 



490 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eius ardentem et inuenies illic tamquam filium hominis non- 
dum enim uere erat, nondum scilicet natus ex homine iam 
tune istos exitus constituentem. saluas facit animas trium 
fratrum, qui eas pro deo perdere conspirauerant, Chaldaeorum 
uero perdidit, quas illi per idolatriam saluas facere rnalue- 5 
rant, quae est ista noua doctrina, cuius uetera documeiita 
sunt? quamquam et praedicationes martyriorum tarn futurorum 
quam a deo mercedem relaturorum decucurrerunt: uide, inquit 
Esaias, quomodoperiitiustus, etnemo excipit corde, 
et uiri iusti auferuntur, et nemo considerat. quando 10 
magis hoc fit quam in persecutione? *** sanctorum eius, 
utique non simplex, nee de naturae lege communis, sed ilia 
insignis et pro fide rftilitaris, in qua qui animarn suam propter 
deum perdit seruat illam. ut et hie tamen iudicem adcogno- 
scas, qui malum animae lucrum perditione eius et bonum 15 
animae detrimentum salute eius remuneraturus sit, et zeloten 
deum mihi exhibet, malum malo reddentem: qui confusus, 
inquit, mei fuerit, et ego confundar eius, *** quando 
nee confusionis materia conueniat nisi meo Christo, cuius ordo 
magis pudendus, ut etiam haereticorum conuiciis pateat, omnem 20 
natuitatis et educationis foeditatem et ipsius etiam carnis 
indignitatem, quanta amaritudine possunt, perorantibus. ceterum 
quomodo ille erit obnoxius confusionis, qui earn non capit? 
non uulua, licet uirginis tamen feminae, ** coagulatus, et si 

8] Es. 57, 1. 11] Ps. 115, 6. 15] cf. Luc. 9, 24. 17J Luc. 9, 26. 

u 

3 facit (a y. e m. 1) M 4 caldaeorum M 5 perdit/0r. 8 relatororum M 
(corr. m. 1} 9 periit M, perit It uulgo 11 lacunam signaui: <(sed et 
honorabilis, inquit Dauid, mors> supplendum puto (cf. quae sequun- 
tur et supra I. 8: quam a deo mercedem relaturorum) 12 sed E, et MF 
14 illam, ut uulgo adcognoscas M, cognoscas R uulgo 16 saluted, 
salutis MF remuneraturus sit et Eng: remuneraturus. sed et MR 1 , 
remuneratur. sed et R 3 uulgo 18 mei Rig: me MR lacunam signaui: 
<sic quoque meus Christus)> supplendum puto 24 lacunam signaui: pro- 
latus, non (siue iaculatus, non Eng [cf. Euagrius Alt. Sim. et Theoph. 
p. 8, 11 ed. Braike: iaculatus uuluae intaminataej) intercidisse uide- 
tur coagulatus _R 3 , coagulatum MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIIl 2122. 491 

non ex semine, tamen lege substantiae corporalis ex sanguine et 
humore, non caro habitus ante formam, non pecus dictus post 
figuram, non decem mensium cruciatu deliberatus, non subita 
dolorum concussione cum tanti temporis caeno per corporis 

5 cloacam effusus ad terram, nee statim lucem lacrimis auspicatus 
ex primo retinaculi sui uulnere, nee multum ablutus, nee sale ac 
melle medicatus, nee pannis iam sepulturae inuolucrum initiatus, 
nee exinde per inmunditias inter sinus uolutatus, molestus uberi- 
bus, diu infans, uix puer, tarde homo, sed de caelo expositus, 

10 semel grandis, semel totus, statim Christus, spiritus et uirtus et 
deus tantum; ceterum, (ut) non uerus, quinon uidebatur, itanec 
de crucis maledicto erubescendus, cuius carebat ueritate carens 
corpore. nonpoteratitaquedixisse: quimeiconfususfuerit. 
noster hoc debuit pronuntiasse, minoratus a patre rnodico 

i& citra angelos, uermis et non homo, ignominia ho- 
minis et nullificamen populi, quatenus ita uoluit, ut 
liuore eius sanaremur, ut dedecore eius salus nostra constaret. et 
merito se pro suo homine deposuit, pro imagine et similitudine 
sua, non aliena, [tune] ut, quoniam homo (non) erubuerat lapidem 

20 et lignum adorans, eadem constantia non confusua de Christo 

pro impudentia idolatriae satis deo faceret per impudentiam 

fidei. quid horum Christo tuo competit, Marcion, ad meritum 

confusionis? plane pudere te debet, quod ilium ipse finxisti. 

22. Iam et hoc uel maxime erubescere debuisti, quod ilium 

25 cum Moyse et Helia in secessu mentis conspici pateris quorum 
destructor aduenerat. hoc scilicet intellegi uoluit uox ilia de 
caelo: hie est filius meus dil^ctus, hunc audite, id 
est non Moysen iam et Heliam. ergo sufficiebat uox sola sine 
ostentatione Moysei et Heliae. definiendo enim, quern audirent, 

ll]cf.Gal.3,13. 13] Luc. 9, 26. 14]Ps.8,6. l5]Ps.21,7. 16] cf. Es. 
53,5. if] of. Gen. 1,26. 19]cf.Ez.20,32. 24] cf. Luc. 9, 28 36. 27]Luc.9,35. 

1 ex semine, tamen scripsi: semine, tamen ex MR sanguine et scripsi (cf. 
de carne Christi 4: humoris et sanguinis foeda coagula) : semine et MS 1 , fe- 
minae R^uulgo (probat Eng} 3 delibratus Lat 6 ex scripsi: et ME ac 
MF, QtR 8 molestius M 9 tarde M, tardus R 1 1 ut add. R z , om. MR 1 
171iquoreM 19tuncsecZ. R 3 nonadd.P^om.MR 1 Zlizrti scripsi :nam MR 



492 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

quoscumque alios uetuisset audiri. aut numquid Esaiam et 
Hieremiam ceterosque, quos non ostendit^ permisit audiri, si 
uetuit quos ostendit? nunc et si praesentia illorum fuit neces- 
saria, non utique in conloquio ostenderentur, quod familiaritati- 
indicium est, nee in consortio claritatis, quod dignationis et 5 
gratiae exemplum est, sed in sordibus aliquibus, quod destruc- 
tionis argumentum est, inimo in tenebris cfeatoris, quibus dis- 
cutiendis erat missus, longe etiam discreti a claritate Christi, 
qui uoces et litteras ipsas eorum ab euangelio suo erat separa- 
turus. sicin alienos demonstrat illos, dum secum habet? sic 10 
relinquendos decet quos sibi iungit? sic destruit quos de radiis 
suis exstruit? quid faceret Christus ipsorum? credo, secundum 
peruersitatem tales eos reuelasset, quales Christus Marci- 
onis debuisset, aut quoscumque alios secum (ostendisset) quam 
prophetas suos. sed quid tarn Christi creatoris quam secum 15 
ostendere praedicatores suos? cum illis uideri, quibus in reue- 
lationibus erat uisus? cum illis loqui, qui eum fuerant locuti? 
cum eis gloriam suam communicare, a quibus dominus glo- 
riae nuncupabatur? cum principalibus suis, quorum alter populi 
informator aliquando alter reformator quandoque, alter ini- 20 
tiator ueteris testamenti alter consummator noui. igitur etPetrus, 
meritum contubernium Christi sui agnoscens, (in) indiuiduitatem 
eius suggerit consilium: b o num est hie nos esse, bonum 
plane, ubi Moyses scilicet et Helias et faciamus hie 
tria tabernacula, unum tibi et Moysi unum et He- 25 
liaeunum. sednesciens, quid diceret. quomodonesciens? 
utrumne simplici errore an ratione, qua defendimus in causa 
nouae prophetiae gratiae exstasin, id est amentiam, conuenire? 

4] cf. Luc. 9, 30. 5] cf. Luc. 9, 31. 20] cf. Mai. 4, 56. 

.23] Luc. 9, 33. 26] cf. ib. 

1 isaiam M 2 ieremiam M 6 sed et R 10 sicin scripsi: sic 
in MR, siccin ed. Mign. habet. sic uulgo 11 iunget M iungit. 
sic uulgo 12 exstruit. quid uulgo 14 ostendisset addidi (cf. I. 16) 
15 Christi scripsi: Christus MR 22 meritum MR, merito Pam <(in)> 
indiuiduitatem scripsi; indiuiduitate M. R, indiuiduitati Eng 23 hie nos M, 
nos hie R uulgo 27 errore M in ras. qua lun: quam MR causae M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 22. 493 

in spiritu enim homo constitute, praesertim cum gloriam dei 
conspicit uel cum per ipsum deus loquitur, necesse est excidat 
sensu, obumbratus scilicet uirtute diuina. de quo cum inter 
nos et psychicos quaestio est, interim facile est amentiam 
5 Petri probare. quomodo enim Moysen et Heliam cognouisset, 
[nisi in spiritu?] nee enim imagines eorum uel statuas populus 
habuit nee similitudines, lege prohibente nisi quia in spiritu 
uiderat? et ita quod dixit, scilicet in spiritu non in sensu consti- 
tutus, scire non poterat. ceterum, si sic nesciit quasi errans, eo 

10 quod putaret illorum esse Christum, ergo iam constat et supra 
Petrum interrogatum a Christo. quern se existimarent, ut de 
creatoris dixisse: tu es Christus, quia, si tune alterius dei 
ilium cognouisset, hie quoque non errasset. quodsi ideo et hie 
errauit quia et supra, ergo certus es in ilium diem quoque 

15 nullam nouam diuinitatem a Christo reuelatam et usque adhuc 
non errasse Petrum, Christo usque adhuc nihil eiusmodi reue- 
lante, et tamdiu non alterius deputandum Christum quam 
creatoris, cuius omnem et hie ordinem expressit. tres de di- 
scentibus arbitros futurae uisionis et uocis adsumit. et hoc 

20 creatoris est: in tribus, inquit, testibus stabit omne 
uerbum. in montem secedit. agnosco formam loci, nam et 
pristinum populum apud montem et uisione et uoce sua 
creator initiarat. oportebat in eo suggestu consign ari nouum 
testamentum, in quo conscriptum uetus fuerat, sub eodem etiam 

25 ambitu nubis, quern nemo dubitabit de ae re creatoris conglo- 
batum, nisi (si) et nubes suas ille deduxerat - - quia et 

7] cf. Exod. 20, 4. 12] Marc. 8, 29. cf. Matth. 16, 16. Luc. 9, 20. 
18] cf. Luc. 9, 28. 20] Deut. 19, 15. 22] cf. Exod. 19, 16-20. 25 cf. 
Exod. 19, 16. Luc. 9, 34. 

1 spiritu Pam: spiritum ME 3 diuina. de quo cum inter scripsi: 
diuina de quo cum inter Jf, diuina, de quo inter E uulgo, diuina. de quo, 
(soil, agemus) cum inter Eng 6 nisi in spiritu seclusi (cf. 1. 7) 1 habuit 
nec.E n^.-habuisset.M.R 8 quod dixit, scilicetscrtpst: quod dixissetM-B,quid 
dixisset Eng 9 nesciit scripsi: nescit MR 12 quia si R 3 , quasi MR 1 
19 arbitros R, arbitror MF 25 quern MF, quam R dubitabit Oelilerus: 
dubitauit3R conglobatum^M^r: conglobataM(a ex nm.l)R 26paren- 
ihesin indicaui: conglobatam. nisi uulgo si addidi ille Eng: illo MR 



494 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ipse per caelum creatoris uiam ruperat. aut proinde et nubilo 
creatoris precario usus est? itaque nee mine muta nubes fuit, 
sed uox solita de caelo et patris nouum testimonium super 
filio, ad quern in secundo psalmo: fill us me us es tu, ego 
hodie genui te, de quo et per Esaiam: quis deum 5 
metuens? audiat uocem filii eius. itaque iam reprae- 
sentans eum hicestfiliusmeus utique subaudit: quern 
repromisi. si enim repromisit aliquando et postea dicit: hie 
est, eius est exhibentis uoce uti in demonstratione promissi, 
qui aliquando promisit, non eius, cui possit responderi: ipse 10 
enim tu quis es qui dicas: hie est filius meus, de quo 
non magis praemisisti quam te ipsum, quod prius eras, reuelasti ? 
hunc igitur audite! quern? (nisi quern) ab initio edixerat 
audiendum in nomine prophetae quoniam et prophetes existi- 
mari habebat a populo: prophetam, inquit Moyses, susci- is 
tabit uobis deus ex filiis uestris, secundum carnalem 
scilicet censum, tamquam me audietis ilium, ornnis 
autem qui ilium non audierit, exterminabitur 
anima eius de populo suo. sic et Esaias: quis in uobis 
metuens (deum?) exaudiat uocem filii eius, quam et 20 
ipse pater commendaturus erat: sistens enim, inquit, uerba 
filii sui, dicendo scilicet: hie est filius meus dilectus, 
hunc audite. itaque et si facta translatio sit auditionis a 
Moyse et Helia in Christum, sed non ut ab alio deo nee ad 
aliurn Christum, sed a creatore in Christum eius, secundum 25 
decessionem ueteris et successionem noui testamenti: non 
legatus, inquit Esaias, nee nuntius, sed ipse deus sal- 

4] Ps. 2, 7. 5] Es. 50, 10. 7] Luc. 9, 35. 11] ib. 13] ib. 
15] Deut. 18, 15. Act. 3, 22. 17] Act. 3, 23. cf. Deut. 18, 19. 19] Es. 
50, 10. 21] Es. 44, 26. 26] Es. 63, 9. 

2 usus est. itaque uulgo 4 ad quern scripsi: atque ME, ut qui Oehlerus, 
aeque lun in secundo Pam: in primo MR 1 subaudit scripsi: sub- 
auditur MR 8 repromisit R l 9 promissi R 3 , promisit MR 1 12 eras 
Vrs: erat MR 13 nisi quern addidi 17 sensum Gel 20 deum ad- 

didi fili M (i s. u. a m. 1) 24 Christum Urs: Christo MR 
reliqut aliquo M 26 decensionem M 27 deus MR, dominus Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 22. 495 

uos eos faciet, ipse iam praedicans et implens legem et 
prophetas. traditit igitur pater filio discipulos nouos, ostensis 
prius cum illo Moyse et Helia in claritatis praerogatiua atque 
ita dimissis, quasi iam et officio et honore dispunctis, ut hoc 

5 ipsum confirmaretur propter Marcionem. societatem esse etiam 
claritatis Christi cum Moyse et Helia. totum autem habitum 
uisionis istius habemus etiam apud Abacuc. ubi spiritus ex 
persona interdum apostolorum: domine, audiui auditum 
tuum et extimui quern magis quam uocis caelestis illius: 

10 hie est filius meus dilectus, hunc audite? consideraui 
operam tuam (et) excidi mente quando magis quam cum 
uisa claritate eius nesciit quid diceret Petrus? in medio 
duorum animalium cognosceris, Moysi et Heliae, de 
quibus et Zacharias uidit in figura duarum olearum et duorum 

15 ramulorum oleae. nam hi sunt, de quibus dictum est illi: 
duo filii opimitatis adsistunt domino uniuersae terrae. 
et rursus idem Abacuc: operuit caelos uirtus, utique nubilo 
illo, et splendor eius ut lux erit, utique qua etiam uestitus 
eius refulsit. et si commemoremur promissionis Moysi, hie 

20 inuenietur expuncta. cum enim desiderasset conspectum domini 
Moyses dicens: si ergo inueni gratiam coram te, mani- 
festa mihi te, ut cognoscenter uideam te, eum conspec 
tum desiderans, in quo hominem esset acturus, quod propheta 
sciebat, -- ceterum dei faciem, iam audierat, nemo homo 

as uidebit et uiuet et hunc, inquit, sermonem, quern 
dixisti, faciam tibi. et rursus Moyses: ostende mihi 

1] cf. Matth. 5, 17. 813] Hab. 3, 12. 10] Luc. 9, 35. 14] cf. 
Zach. 4, 3._ 16] Zach. 4, 14. 17] Hab. 3, 34. 21] Exod. 33, 13. 
24] Exod. 33, 20. 25] Exod. 33, 17. 26] Exod. 33, 18. 

1 faciet ME, fecit Pam 9 quern R*, quam MR 1 uocis R, uoces 
MF 11 operam tuam MR, opera tua Pam <et> excidi Rig: excidi 
R, excedi M 17 rursus M, rursum Ruulgo 21 ergo om. R* 22 mihi 
te MF, te mihi Ruulgo 24 parenthesin indicaui: sciebat. ceterum 

uulgo <de> dei facie Oehlerus faciem iam uulgo 25 uidebit M, 
uidebit me R reliqui praeter Rig inquit scil. deus 



496 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

gloriam tuam. et dominus similiter de future: ego prae- 
cedam gloria mea, et reliqua. et in nouissimo: et tune 
uidebis posteriora mea, non lumbos nee suras, sed quam 
desiderauerat gloriam in posterioribus temporibus reuelandam. 
in qua facie ad faciem uisibilem se ei repromiserat, etiam ad 5 
Aaronem dicens: et si fuerit prophetes in uobis, in 
uisione cognoscar illi et in uisione loquar ad eum, 
non quomodo ad Moysen; os ad os loquar ad eum, in 
specie utique hominis, quam erat gestaturus non in 
aenigmate. nam et si Marcion noiuit eum conloquentem 10 
domino ostensum, sed stantem, tamen et stans os ad os stabat et 
faeiem ad faciem, cum illo, inquit, non extra ilium 1 in 
gloria ipsius, nedum in conspectu. de qua gloria non aliter 
inlustratus discessit a Christo quam solebat a creatore, proinde 
tune oculos percutiens filiorum Israhelis, quemadmodum et 15 
nunc excaecati Marcionis, qui hoc quoque argumentum aduersus 
se facere non uidit. 

23. Suscipio in me personam Israhelis. stet Christus Mar 
cionis et exclamet: o genitura incredula, quousque ero 
apud uos? quousque sustinebo uos? statim a me audire 20 
debebit: quisquis es, o oeconome, prius ede, qui sis et a 
quo uenias et quod in nobis tibi ius? usque adhuc creatoris 
est totum apud te. plane, si ab illo uenis et illi agis, admit- 
timus increpationem. si uero ab alio, dicas uelim: quid nobis 
umquam de tuo commisisti, quod credere debuissemus, ut 25 
exprobres incredulitatem qui nee te ipsum aliquando nobis 
reuelasti? quam olim apud nos agere coepisti, ut tempus que 
ll Exod. 33, 19. 2] Exod. 33, 23. 6] Num. 12, 68. 10] cf. Luc. 9. 
3031. 12] Luc. 9, 32. 1415] cf. Exod. 34, 2930. 19] Luc. 9, 41. 

2 gloria mea (r]j 8dfl jxou) MF, <in> gloria Ruulgo 5 repromittit 
Pam 6 aronem M 7 uisionem J? 1 loquar R, loquor M 8 ad eum 
om. R l 9 utique R 3 , itaque MR* 12 parenthesin indicauit Eng 
13 gloria scripsi: gloriam MR conspectum Pam 15 percutiens Urs: 
percutere MR 20 quousque sustinebo uos om. R l 21 o oeconome 
scripsi (cf. Luc. 12, 24): o echonome Jf, eperchomene F, o !rcepxofj.eve R 
uulgo qui M, quis Ruulgo 23 apud te om. R l 26 exprobes M 



VII. Adue rsus Marc ion em lib,. IIII 22-23. 497 

raris? in quibus nos sustinuisti, ut patientiam imputes? asinus 
de Aesopi puteo modo uenis et iam exclamas . [suscipio adhuc 
et personam discipulorum, in quos insiliit: o natio incredula, 
quaiudiu ero uobiscum, quamdiu uos sustinebo? hanc 
5 eruptionem eius utique hoc modo iustissime repercuterem : 
quisquis es, o oeconome, prius ede, qui sis, a quo uenias, 
quod tibi ius sit in uobis? usque adhuc, puto, creatoris es, 
et ideo secuti sunms, recognoscentes omnia illius in te. quodsi 
ab illo uenis, admittimus inerepationem. si uero alii agis, oro 

10 te, dicas: quid nobis aliquando (commisisti,) dumtaxat de tuo, 
quod iam credidisse debuissemus, ut exprobres incredulitatem, 
qui nee auctorem tuum usque adhuc edis? quam olim autem 
apud nos agere coepisti, ut tempus quoque opponas? in qui 
bus autem nos sustinuisti, ut et patientiam iactes? asinus de 

15 Aesopi puteo modo hue apparuit et iam exclamat.] quis non 
ita iniustitiam increpationis retudisset, si eius eum credidisset, 
qui nondum queri debuisset? nisi quod nee ille eos insilisset, 
si non olim apud illos in lege, in proplietis, in uirtutibus et 
beneficiis deuersatus incredulos semper fuisset expertus. Sed 

20 ( ecce Christus diligit paruulos, tales docens esse debere qui 
semper maiores uelint esse, creator autem ursos pueris inmisit, 
ulciscens Heliseum propheten conuicia ab eis passum . satis 
impudens antithesis, cum tarn diuersa committit, paruulos et 
pueros, innocentem adhuc aetatem et iudicii iam capacem, 

25 quae conuiciari poterat, ne dicarn blasphemare. qua ergo iustus 
deus, nee pueris impiis parsit, exigens maiori aetati honorem, 

3] [Luc. 9, 41.] 19] cf. Luc. 9, 46-48. 21 1 cf. IIII Keg. 2, 2324. 
1 patientiam Eng(uide infra 1.14): paenitentiam M R ut imputes (scil. tibi) 
= dafidu dir zum Verdienst anrechnest 2 suscipio exclarnat (L15)seclusi: 
sunt interpolatoris , qui secundum euangelium Marci 9, 19 :o oe arcoy.p .xkl; 
aoiol - Xsyst increpationem illam non in Israhelem sed in discipulos factam 
putauit 5 iustissime JR 3 , iusticiae M R l , iustitia (= iure)fort. 6 o oeconome 
scripsi: oechomene M, eperchomene F, STrsoyojjLsvs Huulgo 10 commisisti 
add. Gel (cf. 496, 25} 11 exprobes M 12 auctorem E \ auditor em M. R l 
15 non ita .R 3 , nouit MR 1 16 e am susp. Eng credisset M (di s. u. a m. 2) 
l&\n(alt.)om.I$ 20 docens esse M, esse docens J3 25blasphemare^ 3 ,blas- 
phemariM.?? 1 qn&MR 1 , quia IP 26 parsit scripsi: psitM, pepercit R uulgo 

XXXXVII. Tert. III. 32 



498 Quinti Septi.mi Florentis Tertulliani 

et utique magis a minore; qua uero bonus, adeo diligit par- 
uulos, ut apud Aegypfrim benefecerit obstetricibus protegen- 
tibus partus Hebraeos periclitantes edicto Pharaonis. ita et 
haec adfectio Christ! cum creatoris est. iam nunc deus Marci- 
onis, qui conubium aduersatur, quomodo uideri potest paruu- 5 
lorum dilector, quorum tota causa conubium est? qui semen 
odit, fructum quoque exsecretur necesse est. ne ille saeuior 
liabendus Aegyptio rege. nam Pharao educari non sinebat 
infantes, iste nee nasoi, auferens uitam illis etiam decem men- 
sium in utero. at eriim quanto credibilius, ut eius deputetur 10 
adfectio in paruulos,, qui benedicendo conubium in propaga- 
tionem generis hurriani ipsum quoque fructum conubii bene- 
dicendum promisit, qui de infantia primus! Kepraesentat 
creator ignium plagam Helia postulante in illo pseudopropheta . 
agnosco iudicis seaeritatem, e contrario Christi {lenitatem in- is 
crepantis) eandem animaduersionem destinantes discipulos 
super ilium uiculum Samaritarum: agnoscat et haereticus ab 
eodem seuerissimo iudice promitti hanc Christi lenitatem: non 
contendet, in quit, nee (clamabit nee) uox eius in platea 
audietur: harundinem quassatam non comminuet et 20 
linum fumigans non extinguet talis utique multo magis 
homines non erat crematurus. nam et tune ad Heliam: non 
in igni, inquit, dominus, sed in spiritu miti. At enim 
humanissimus dominus cur recusat eum, qui se tarn indiuiduum 

2] cf. Exod. 1, 20. cf. Exod. 1, 17. 3] cf. Exod. 1, 1516. 11] cf. 
Gen. 1, 28. 13] cf. IIII Keg. 1, 10. 15] cf. Luc. 9, 5156. 18] Matth. 12, 
1920. Es. 42, 2. 22] III Eeg. 19, 12. 23] cf. Luc. 9, 5758 

4 creatovis ling: creator MR*, creatore jR 3 5 aduersatur M, auersatur R 
6 diloctor M (e s. o a m. T) 1 ne scripsi: nee MR 1 , nae J? 3 uulgo 

8 desinebat 7jf (corr. m. 1) 10 utoro M (corr. m. 1} 12 benedicendum 

m 

(per Christiim uidelicet) scripsi: benedicendo MR 13 prius M (m. s. u. 
add. m. 1) , primus est JR, primus <est status) Eng (qui probat benedi 
cendo) qui de infantia primus = qui incipit ab infantia, ut uidetur 
15 seuerifcatem. e contrario uulgo lenitatem, increpantis add. Pam: 
<(in) eandem Oehlerus (non recipiens quod suppleuit Pam) 16 destinantes 
Pam: destinantis MR 19 clamabit nee addidi (cf, p. 5, 14 et adu. lud. 
cap. 9) in platea M (in ras.) 24 dominus scripsi: deus MR se om. M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2324. 499 

ill! comitem offert? si quia superbe uel ex hypocrisi dixerat: 
sequar te quocumque ieris, ergo aut superbiam aut hypo- 
crisin recusandam iudicando iudicem gessit. et utique damnauit 
quern recusauit, non consecuturum scilicet salutem. nam sicut 
5 ad salutem uocat quern non recusat uel etiam quern ultro 
uocat, ita in perditionem damnat quern recusat. illi autem 
causato patris sepulturam cum respondet: sine mortui sepe- 
liant mortuos suos, tu autem uade et adnuntia regnum 
dei, utramque legem creatoris manifesto confirmauit: et de 

10 sacerdotio in Leuitico, prohibentem sacerdotes supremis etiam 
parentum interesse super omnem, inquit, animam 

defunctam sacerdos non introibit, et super patrem 
suum (et super matrem suam) non contaminabitur , 
et de deuotione in Arithmis; nam et illi, qui se deo uouerit, 

15 inter cetera iubet, ne super ullam animam introeat defunc 
tam, ne super patris quidem aut matris aut fratris. puto autem, 
et deuotioni et sacerdotio destinabat quern praedicando regno 
dei imbuerat. aut si non ita est, satis impius pronuntiandus 
qui nulla ratione legis intercedente sepulturas parentum de- 

20 spici a filiis imperabat. cum uero et tertium ilium prius suis 

ualedicere parantem prohibet retro respectare, sectam creatoris 

exequitur: hoc et ille noluerat fecisse quos ex Sodomis liberarat. 

24. Adlegit et alios septuaginta apostolos super duodecim. 

quo enim duodecim secundum totidem fontes in Elim, si non et 

25 septuaginta secundum totidem arbusta palmarum? Antithesis 
plurimum causarum diuersitas fecit, non potestatum. sed qui 
diuersitatem causarum non respexit, facile earn potestatum 
existimauit. f profectionem filiorum Israhelis creator etiam illis 
spoliis aureorum et argenteorum uasculorum et uestium praeter 

2] Luc. 9,57. 7J cf. Luc. 9, 59. Luc. 9, 60. 11] Leu. 21, 11. 14] cf. 
Num.6,6 7. 20] cf. Luc. 9,61 62. 22] cf. Gen. 19, 17. 23] cf. Luc. 10,1. 
24] cf. Exod. 15, 27. Num. 33, 9. 28500, 1] cf. Exod. 12, 3435. 

4 consecuturum Jlf, secuturum R 5 recusat M (a ex u corr. m. 1) 
1 sepeliant R, sepeliam M 12 patrem MR, parentem Rig 13 et super 
matrem suam addidi (cf. de monoy. 7) 14 illi scripsi (cf. 246, 24. 25.}: 
illic MR, illic <illi> Eng 18 deo M 

32* 



500 Quinti Septimi Florentis Tertuliiani 

oneribus consparsionum offarcinatam educit ex Aegypto, Chri- 
stus autem nee uirgam discipulis in uiam ferre praescripsit 1 . 
illi enim in solitudinem promouebantur, hi autera in ciuitates 
mittebantur. considera causarum offerentiam, et intelleges 
unam et eandem potestatem, quae secundum penuriam et 5 
eopiam expeditionem suorum disposuit, proinde per ciuitates 
abundaturam circumcidens, sicut et egituram per solitudinem 
struxerat. etiam calciamenta portare uetuit illos. ipse enim 
orat, sub quo nee in solitudme" per tot annos popultis calcia- 
menta detriuerat. neminem, inquit, in uia salutaueritis. 10 
o Christum destructorem prophetarum, a quibus hoc quoque 
accepit! Heliseus, cum Gezin puerum suurn mitteret in uiam 
ad filium Sunarmtidis resuscitandum de morte, puto, sic ei 
praecepit: accinge lumbos tuos et sume bac ilium meum 
in manum et uade: quemcuraque conueneris in uia, 15 
ne benedixeris eum. id est ne salutaueris, et qui te bene- 
dixerit, ne responderis ei, id est ne resalutaueris. quae 
est enim inter uias benedictio nisi ex occursu mutua salutatio? 
sic et domini istud: in quam introissent dornum, pacem ei dice- 
re(nt, de) exemplo eodem,est. mandauit enim et hoc Heliseus: 20 
cum introisset ad Sunamitin, diceret ei: pax uiro tuo, pax 
filio tuo. haec erunt nostrae potius antithesis, quae compa- 
rant, non quae separant Christum, dignus autem operarius 
mercede sua quis magis pronuntiarit quam deus index? 
quia et hoc ipsum iudicare est, dignum facere mercede opera- 25 
rium. nulla retributio non ex iudicatione constitit. iam nunc 
et hie lex consignatur creatoris, etiam boues operantes dignos 

2] cf. Matth. 10, 10. Luc. 10, 4. 3] cf. Luc. 10, 1. 8] cf. Luc. 
10, 4. 10] Luc. 10, 4. 14] 1III Reg. 4, 29. 19] cf. Luc. 10, 5. 
21] IIII Keg. 4, 26. 23] Luc. 10, 7. 

1 eduxitPam 2 uirgam MR, person Pam 4differentiam/or. (cf. 499,26} 
7 circumcidens Lat; circumiensJf.B 8 <in>struxerat/ort 9 in uia MR, per 
uiamPam 12helisasJf gezmMM^GiezinM^uulgo 15cumuenerisM(corr. 
m.l] 18 occursu utuaJif 19 domini istud scraps? : do minus utMR, dominus 
Pam 20dicere<nt,de> exemplo ^^:dicere.exemploMB 21sunamitin JfR 3 , 
SunamitenE 1 22tuoom.R l nostrae potiusM". potius nostY&eRuulgo 2%di- 
gmisMR, dignus est N Pam 26 retributio JB, retrlbu*ione M, retributioneJ? 1 



VII. Aduersus Mar ci on em lib. IIII 2-i. 501 

operarios mercede iudicantis: boui, inquit, terenti os non 
colligabis. quis tarn praestans in homines nisi qui et in 
pecudes? quodsi et Ohristus dignos mercede pronuntiat ope 
rarios, excusauit praeceptum illud creatoris de uasis aureis et 
5 argenteis Aegyptiorum auferendis. qui enim uillas et urbes 
operati fuerant Aegyptiis, digni utique operarii mercede, non 
ad fraudem sunt instincti, sed ad mercedis compensationem, 
quam alias a dominatoribus exigere non poterant. Eegrium del 
iieque nouum neque inauditurn sic quoque confirmauit, dum 

10 illud iubet adnuntiari adpropinquasse. quod enim longe fuerit 
aliquando, id potest dici adpropinquasse. si autera numquam 
retro fuisset, antequam adpropinquasset. nee dici potuisset 
adpropinquasse, quod numquam longe fuisset. omne quod nouum 
et incognitum est. subitum est. omne quod subitum est, cum 

35 adnuntiatur, tune primum speciem inducens tune primum 
accipit tempus. ceterum nee retro tardasse potuerit, quam- 
diu non adnuntiabatur, nee, ex quo adnuntiari coeperit, adpro 
pinquasse. etiam adicit, ut eis. qui illos non recepissent, 
dicerent: scitote tamen adpropinquasse regnum dei. si 

20 hoc non et comminationis gratia mandat, uanissime mandat. 
quid enim ad illos, si adpropinquaret regnum, nisi quia cum 
iudicio adpropinquat? in salutem scilicet eorum, qui adnun- 
tiationem eius recepissent, ***. quo modo, si comminatio non 
potest sine executione, habes deum executorem in comminatore 

25 et iudicem in utroque. sic et puluerem iubet exeuti in illos, 
in testificationem eieratae etiam terrae eorum, nedum coin- 
1] Deut. 25, 4. 4] cf. Exod. 12, 3435. 10] cf. Luc. 10, 9. 
19] Luc. 10, 11. 25] cf. Luc. 10. 11. 

3 mercede pronuntiat M. pronuntiat mercede It uulgo 6 fuerant Rig: 
fuerint MR 1 instincti MR, instructi Urs 10 fuerat Oehlcrus 
15 speciem Parn: spern MR 16 accipit Rig: accepit MR potuerit 
Eng: poterit MR, ego olim rescribi uolui: poterit <(dici> 23 lacunam 
siynaui; et in perditionem eorum, qui non recepissent interciderunt non 
potest scil. esse, secundum usum auttoris: iniuria Oehlerus deleuit non 
25 utroque? sic uulgo 26 eieratae etiam scripsi (cf. 438, 5): ei; heret 
etiam M, et haeret etiam 7^, et haerentia Oehlerus (quod ego quidem non 
intcllego), ad horrentiam Ring 



502 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

municationis reliquae. si enim inhumanitas et inhospitalitas 
nullam ab eo relaturae sunt ultionem, cui rei praemittit testi- 
ficationern, minas utique portendentem? porro cum etiam 
creator in Deuteronomio Ammonitas et Moabitas prohibeat 
recipi in ecelesiam, quod populum Aegypto profectum inhumane 5 
et inhospitaliter copiis defrandassent, ergo in Christum inde 
manasse constabit communicationis interdictum, ubi habet 
formam. qui uos spernet, me spernet. hoc et Moysi creator: 
non te contempserunt, sed me. tarn enim apostolus Moyses 
quam et apostoli prophetae. aequanda erat auctoritas utriusque 10 
officii ab uno eodemque domino apostolorurn et propheta- 
rum. Quis nunc dabit potestatem calcandi super colubros et 
scorpios? utrumne omnium animalium dominus an nee unius 
lacertae deus? sed bene, quod creator hanc potestatem etiam 
paruulis pueris per Esaiam repromisit, conicere manum in 15 
cauernam aspidum et in cubile natorum aspidum nee omnino 
laedi. et utique scimus - - salua simplicitate scripturae, nam 
nee et ipsae bestiae nocere poterunt. ubi fides fuerit figu- 
rate scorpios et colubros portendi spiritalia malitiae, quorum 
ipse quoque princeps in serpentis et draconis et eminentissimae 20 
cuiusque bestiae nomine deputetur penes creatorem, largitum 
hanc potestatem priori Christo suo, sicut nonagesimus psalmus 
ad eum: super aspidem et basiliscum incedes et con- 
culcabis leonem et draconem, sicut etiam Esaias: ilia 
die superducet dominus deus machaeram sanctam, 25 
magnam et for tern, Christum scilicet suum, in draconem 
ilium, colubrum magnum et tortuosum, et interficiet 
eum ilia die. sed et cum idem: uia munda et uia sancta 

41 cf. Dent. 23, 3. 8] Luc. 10, 16. 9] I Reg. 8, 7. 12] cf. 
Luc. 10, 19. 15] cf. Es. 11, 89. 23] Ps. 90, 13. 24] Es. 27, 1. 
23] Es. 35, 89. 

4 ammanitas M (a alt. ex o a m. 1) 6 defraudassent E, defraudasset 
MF 8 spernet M (6w), spernit Euulgo (bis) 10 erat Eng: erit ME 
14 lacertae om. E l 15 paruulis pueris M, paruulis puerulis E, pue- 
rulis F 17 scimus E, sciemus MF, sciamus Eng 18 poterunt Eng: 
potuerunt ME 20 immanissimae Ciacconius, imminentissimae Eng 
28 sed et M, sed E idem <dicit> susp. Eng 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2425. 503 

uocabitur et non transibit illic inmundum nee erit 
illic uia inmunda; qui aut<3in dispersi erunt uadent 
in ea et non errabunt, et non erit iam illic leo nee ex 
bestiis pessimis quicquam ascendet in earn nee inue- 

5 nietur illic. cum uiam fidem demonstret, per quam ad deurn 
perueniemus, iam tune eidem uiae, id est fidei, hanc euacua- 
tionem et subiectionem bestiarum pollicetur. denique et tem 
pera promissionis congruere inuenias, si quae antecedunt legas: 
inualescite, manus dimissae et genua resolute: tune 

10 patefient oculi caecorum et aures exaudient surdo- 
rum; tune saliet claudus u.t ceruus et clara f;rit lin 
gua mutorum. igitur ubi medicinarum edidit benefi.cia, tune 
et scorpios et serpentes sanctis suis subdidit, ille sc ilicet. qui 
hanc potestatem, ut et aliis pntestaret, prior acceperat a patre 

is et secundum ordinem praedicat.ionis exhibui*. 

25. Quis dominus caeli inuocabitur. qui non }>nus factor 
ostenditur? gratias enim, inquit, ago et confiteor, domine 
caeli, quod ea, quae erant abscondita sapientibus et 
prudentibus, reuelaueris paruulis. quae ista? et cuius? 

20 et a quo abscondita? et a quo reuelata? si a deo Marcionis 
abscondita et reuelata, qui omnino nihil praemiserat, in quo 
aliquid absconditum esse potuisset, non prophetias, non para 
bolas, non uisiones. non ulla rerum nut uerborum aut nominum 
argumenta per allegorias et iimmi* uel aenigmatum nebulas 

25 obumbrata? sed ( ipsam magnitudinem sui absconderat, quam 
cum maxime per Christum reuelabat . satis inique. quid enim 
deliquerant sapientes et prudentes, ut absconderetur illis 
deus, ad quern cognoscendum non suffecerat sapientia atque 
prudentia illorum, nulla uia data ab ipso per aliquam operum 

9] Es. 35, 3. 5-6. 17] Luc. 10, 21. 

5 uiam fidem M, uiam fides R, uia fidem Rig, uiam fidei lun 6 eua- 
cuationem MR, erogationem Lat 19 reuelaueris R, reuelauerit MF 
20 et a quo reuelata abscondita in M bis comparent 21 qui = quare?, 
Eng rescribendum censet: si a deo Marcionis, abscondit et reuelauit qui 
omnino nihil praemiserat 25 obumbrata. sed uulgo (Eng) 27 delique 
rant R, delinquerint M delinquerant F 29 illorum? nulla uulgo 



504 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

praedicationem uel uestigia, per quae sapientes atque prudentes 
deducerentur? quamquam et si in aliquo deliquissent erga 
deum ignotum pone, mine notum, non tamen zeloten eum 
experiri debuissent, qui dissimilis creatoris inducitur. igitur si 
nee materias praemiserat, in quibus aliquid occultasset. nee 5 
reos habuerat, a quibus occultasset, nee debuerat oecultasse, 
etiam si habuisset, iam nee reuelator ipse erit, qui absconditor 
non fuit, ita nee dominus caeli nee pater Christi 

sed ille, in quern competunt omnia. nam et abscondit prae- 
misso obscuritatis propheticae instrumento, cuius intellectum 10 
fides mereretur nisi enim credideritis, non intel- 

legetis et reos habuit sapientes atque prudentes ex ipsis 
operibus tot ac tantis intellegibilem deum non requirentes 
uel perperam in ilium philosophantes et ingenia haereticis 
sumministrantes, et nouissime zelotes est. denique olim hoc is 
per Esaiam contionabatur, quod Christus gratulatur: per dam 
sapientiam sapientium et prudentiain prudentium 
celabo, sicut et alibi tam abscondisse <se) quam reuelaturum 
esse significat: et dabo illis thesauros absconditos, inui- 
sibiles aperiam illis, et rursus: quis alius disiciet 20 
signa uentriloquorum et diuinationes ex corde, 
auertens in posteriora sapientes et cogitationes 
eorum infatuans? si autem et Christum suum inluminatorem 
nationum designauit: posui te in lucem nationum, quas 
interpretamur in nomine paruulorum, sensu scilicet retro 25 
paruulos et imprudentia infantes, iam uero et humilitate fidei 
pusillas, facilius utique credemus eundem etiam paruulis reue- 
lasse per Christum, qui et retro absconderit et per Christum 
reuelationem repromiserit. aut si deus Marcionis ea, quae a 

11] Es. 7, 9. 121 cf. Rom. 1, 20. 15] cf. Deut. 5, 24. 16] Es. 
29, 14. 19] Es. 45, 3. 20] Es. 44, 25. 24] Es. 49, 6. 

2 deducerentur, quamquam uulgo 3 ignotum pone (= retro), nunc 
scripsi: ignotum, pone nunc MR, ignotum, pone tune Rig 6 reuelator 
R, reuelatur MF 1 absconditor JR, absconditu M, absconditur F 11 in- 
tellegitis M 18 se addidi 20 dissiciet M 26 paruulos scripsi: par- 
uos MR, paruas _R 3 , paruo siue pueros Eng 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 25. 505 

creatore abscondita retro fuerant, patefecit, ergo iam creator! 
negotium gessit, res eius edisserens. sed in destructionem, 
inquis, uti traduceret eas. ergo illis traduxisse debuerat, quibus 
creator abscondidit. sapientibus et prudentibus. si enim beni- 
5 gnitate faciebat, illis erat adgnitio praestanda, quibus. fuerat 
negata, non paruulis, quibus nihil creator inuiderat. et tamen 
usque adhuc, puto, probamus extructionem potius legis et 
prophetarum inueuiri in Christo quam destructionem. Omnia 
sibi tradita dicit a patre. credas, si creatoris est Cbristus, 

10 cuius omnia, et quia non minori se tradidit omnia filio creator 
quae per eum condidit, per sermonem suum scilicet, ceterum 
si oeconotnus ille, quae sunt omnia , quae illi a patre sunt 
tradita? quae sunt creatoris? ergo bona sunt quae pater filio 
tradidit, et bonus iarn creator, cuius omnia bona sunt, et ille 

15 iam non bonus, qui in aliena bona inuasit, ut filio traderet, 
docens alieno abstinere. certe mendicissimus qui nee filium 
unde ditaret habuit nisi de alieno. aut si nihil de creatoris 
traditum est ei a patre, [et] quomodo hominem creatoris sibi 
uindicat? aut si solus homo ei traditus est, omnia homo non 

20 est. scriptura autem omnium edicit traditionem filio factam. 
sed et si omnia ad hominum genera, id est ad omnes nationes, 
interpretaberis, et has filio tradidisse creatoris est: dabo tibi 
gentes hereditatem tuam et possessionem tuam ter- 
minos terrae. aut si habebat et ipse aliqua sua omnia , quae 

20 filio traderet paritercum homine creatoris, ostendeunum aliquod 
ex omnibus* in fidem, in exemplum, ne tarn merito non credam 
eius esse omnia , cuius nihil uideo. quam merito credam etiam 
quae non uideo eius esse, cuius sunt uniuersa, quae uideo. 

8] cf. Luc. 10, 22. 22] Ps. 2, 8. 

5 adgnitio M, agnitio R 10 et quia MR, qui Gel reliqui minori se 
.R 3 , minorura si MR 1 12 oeconomus scripsi (cf. 496, 21. 497, 6): 
eperchomenus MR 1 , ercsp/dfAEvoi; R 3 uulgo ille scil. Christus dei Mar- 
cionis 17 si interpolatum putat Eng, scruans infra 1. 18 et ante quo 
modo (sed cf. supra I, 13: quae sunt creatoris?) 18 quomodo scripsi: et 
quomodo MR, ecquomodo Oehlerus 24 omnia, quae scripsi: quae omnia 
MR habebat scripsi: habet MR 25 aliquod Ciacconius: aliquem MR 



506 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sed nemo scit, qui sit pater, nisi filius, et qui sit 
filius, nisi pater, [nemo enim scit patrem nisi filius et 
filium nisi pater] et cuicumque filius reuelauerit, atque 
ita Christus ignotum deum praedicauit*. hinc enim et alii 
haeretici fulciuntur, opponentes creatorem omnibus notum, et 5 
Israheli secundum familiaritatem et nationibus secundum 
naturam. et quomodo ipse testatur nee Israheli cognitum se 
Israhel alitem me non cognouit et populus me 
non intellexit nee nationibus? ecce enim nee de natio 
nibus, in quit, nemo, propter quod et illas stillicidium situlae 10 
deputauit et Sionem tamquam speculam in uinea derelictam. 
uide ergo, an confirmatio sit propheticae uocis exprobrantis 
ignorantiain in deum humanam, quae fuerit ad filium usque, 
nam et ideo subtexuit ab eo cognosci patrem, cui filius reue 
lauerit, quoniam ipse erat, qui positus a patre in lumen is 
nationum adnuntiabatur, utique de deo inluminandarurn, etiam 
Israhelis, utique per agnitionem dei pleniorem. ita non profi 
cient argumenta in fidem dei alterius, quae creatori competere 
possunt, quia quae non competent creatori, haec poterunt in 
fidem proficere dei alterius. Si et sequentia inspicias: beati 20 
oculi, qui indent quae uidetis: dico enim uobis, quia 
prophetae non uiderunt quae uos uidetis, de superiore 
sensu descendunt adeo: neminem, ut decuit, deum cognouisse, 
quando nee prophetae uidissent quae sub Christo uidebantur. 
nam si non meus esset Christus, nee prophetarum hoc in loco 25 
mentionem conlocasset. quid enim miruin, si non uiderant res 

1] Luc. 10, 22. 2] [Matth. 11, 27.] 6] cf. Rom. 1, 1920. 8] Es. 
1, 3. 9] Es. 5.5, 5 (?) 10J cf. Es. 40, 15. 11] cf. Es. 1, 8. 14 ] cf. 
Luc. 10, 22. 15] cf. Es. 49, 6. 20] Luc. 10, 2324. 

2 nemo enim scit patrem nisi filius et filium nisi pater deleuit Gel 
1 naturam Gel: naturalem ME, naturalem <agnitionem>/or. 8 paren- 
thesin indicaui 9 nationibus JfJR 3 , nationis F, nationes jR 1 12 confir 
matio R, conformatio MF uocis M, uocis et R 15 in lumen nationum 
(= eis od>? l&v&v cf. 424, 2} scripsi: inluminatio nationum MR, inlumi- 
nationi nationum Eng 17 Israelis jR, israhelem MF 19 non om. 
M competent Jf, competunt Ruulgo 22 superiore M, superior! 
R uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 25. 507 

del ignoti et tanto post aeuo reuelati, si non erant consecuti 
repraesentationem eorum, quae numquam praedicarant? quae 
autem fuisset felicitas eorum, qui tune uidebant, [quae alii 
merito uidisse non poterant] nisi quoniam qui poterant ui- 
5 disse qui(dem) dei sui res, quas etiam praedicauerant, non 
tamen uiderant? haec enim felicitas erit illorum, quia uidebant 
quae alii tantum praedicauerant. denique ostendemus et iam 
ostendimus, ea uisa in Christo, quae fuerant praedicata, abscon- 
dita tamen et ab ipsis prophetis, ut absconderentur et a sapienti- 

10 bus atque prudentibus saeculi. In euangelio ueritatis legis doctor 
dominum adgressus: quid faciens, inquit, uitam aeternam 
consequar? in haeretico uita solummodo posita est, sine 
aeternae mentione, ut doctor de ea uita uideatur consuluisse, 
quae in lege promittitur a creatore longaeua, et dominus ideo 

15 illi secundum legem responsum dedisse: diliges dominum 
deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et 
totis uiribus tuiSj quoniam de legis uita sciscitabatur. 
sed sciebat utique legis doctor, quo pacto uitam legalem con- 
sequi posset, ut non de ea interrogasset, cuius regulas etiam 

20 docebat, sed quia et mortui iam suscitabantur a Christo, et 

suscitatus ad spem aeternae uitae per exempla recidiuae ** 

ne plus aliquid obseruationis exigeret sublimior spes, ideirco 

9J cf. Es. 29, 14. 11] Luc. 10, 25. 14] cf. Exod. 20, 12. 15] Luc. 

10, 27. cf. Deut. 6, 5. 

1 uerba si non praedicarant, quae in MRpaulo infra post merito uidisse 
non poterant leguntur, hue transtuli 3 quid hie sibi uelint uerba quae 
alii merito uidisse non poterant, non uideo; siibstituta haec puto a sciolo 
quodani pro uerbis quae numquam praedicarant, in quibus iure offendit, 
postquam genuimis ordo uerbomm erat turbatus 4 qui ei, qui; olim uolui 
supplere: quoniam (eranfxqui 5 qui<dem)> scripsi: qui MR, aeque Oehlerus 
6 enim scripsi: autem MR illorum Eng: aliorum MR quia scripsi: qui 
MR (intellego autem: darin ndmlich wird eben ihr Gliick (ihr Vorzug) 

bestehen,dajtsieetc. 7denique = waw 8&M(corr.m.l} quae^R, quamlfF 
10 atque M, et&Ruulgo, etF 12inR, itsiMF haeretico scil. euangelio 
14 longaeua R, longaeua aeterna M 15 dedisse MR 3 , dedit R l 17 legis 
uita scripsi: lege uitae MR, lege uitam Eng 20 et suscitatus MF, ex- 
suscitatus Ruulgo 21 lacunam signaui: et incertus intcrcidisse puto 
22 aliquid obseruationis aliquid M spes Lat: spei MR, spe Oehlerus 



508 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

consuluit de aeternae uitae consecutione. itaque dominus, ut 
nee ipse alius nee aliud nouum inferens praeceptum, quam 
quod principaliter ad omnem salutem et utramque uitarn facit, 
ipsum caput ei legis opponit, omnifariam diligendi dominum 
deum suum. denique si de nita longaeua et ille consuluit et 5 
Christus respondit, quae sit penes creatorem, non de aeterna, 
quae sit penes Marcionis deum, quomodo consequetur aeter- 
nam? non utique eodem modo, quo et lougaeuam. pro 
differentia enim mercedum operarum quoque credenda di- 
stantia est. ergo non ex dilectione dei sui consequentur uitam 10 
aeternam Marcionitae, sicut lougaeuam dilector creatoris. sed 
quale est, ut non magis diligendus sit qui aeternam polli- 
cetur, si diligendus est qui longaeuam repromittit? ergo 
eiusdem erit utraque uita, cum eadem est utrique uitae 
captandae disciplina, quod creator docet, idem Christo opus 15 
est, diligi ut praestet, interueniente et hie ilia praescriptione, 
qua facilius apud eum debeant credi maiora, apud quern minora 
praecedunt, quam apud eum, cui nullam de raaioribus fidem 
aliqua minora praeparauerunt. uiderit mine, si aeternam* nostri 
addiderunt: hoc mini satis est, quod Christus, ille aeternae. 20 
non longae(uae) uitae inuitator, de longaeua consultus, quam 
destruebat, non (ad) aeternam potius exhortatus est hominem, 
quam inferebat. quid, oro te, fecisset Christus creatoris, si crea 
tor! diligendo aedificauerat hominem qui non erat creatoris? 
credo, negasset diligendum creatorem. 25 

26. Cum in, quodam loco orasset ad patrem ilium superi- 
orem, satis impudentibus et temerariis oculis suspiciens ad 
caelum creatoris, a quo tarn aspero et saeuo et grandine et 

26] cf. Luc. 11, l. 

7 consequetur scripsi: consequitur MR 10 sui scripsi: tui MR con- 
sequentur M, consequetur R uulgo 11 Marcionitae scripsi: Marcipnites 
MR uulgo 15 captandae scripsi: captanda MR parenthesin indicauit 
Eng, sed nescio an haec omnino sint delenda idem scripsi: id e M, 
id et R uulgo 20 haec R l 21 loDgae<uae> scripsi: longae MR 22 de 
struebat, non MFRi, destruebat R l ad add. R\ om. MR 1 23 si 
scripsi: si qui MR 24 qui non scripsi: non MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2526. 509 

fulmine potuisset elidi. sicut et (ad) Hierusalem suffigi ab eo 
potuit adgressus eum ex discipulis qnidam: domine, inquit, 
doce HOS orare, sicut et Johannes discipulos suos 
docuit, scilicet quia alium deum aliter existimaret orandum . 

5 hoc qui praesumpserit, prius est, probet alium deum editum 
a Christo. nemo enim ante uoluisset orare nosse, quam didi- 
cisset quern oraret. igitur si didicerat, proba. si nusquam 
usque adhuc probas, scito ilium in creatorem forraam orationis 
postulasse, in quern etiam discipuli lohannis orabant. sed quia 

10 et Johannes nouum aliquem ordinem orationis induxerat. ideo 
hoc et a Christo discipulus eius expostularidum non inmerito 
praesumpserat, ut et illi de proprio magistri sui instituto non 
alium, sed aliter deum orarent. proinde nee Christus ante 
orationis notitiam discipulo contulisset quam dei ipsius. ita 

15 et ipse in eum docuit orationem, quern discipulus usque adhuc 
nouerat. denique sensus orationis, quem deum sapiarit, reco- 
gnosce. cui dicam pater ? e\, qui me omnino lion fecit, a quo 
originem non traho, an ei, qui me faciundo et instruendo 
generauit? a quo spiritum sanctum postulera? a quo nee 

20 mundialis spiritus praestatur an a quo Hunt etiam angeli 
spiritus, cuius et in primordio spiritus super aquas ferebatur? 
eius regnum optabo uenire, quem numquam regem gloriae 
audiui, an in cuius manu etiam corda sunt regum? quis mihi 
dabit panem eottidianum? qui nee milium mihi condit an qui 

25 etiam de caelo panem angelorum cottidianum populo suo prae- 
stitit? quis mihi delicta dimittet? qui ea non iudicando non 
retinet an qui, si non dimiserit, retinebit, ut iudicet? quis 
non sinet nos cleduci in temptationem? quem poterit temptator 
non timere an qui a priuordio temptatorem angelum prae- 

2] Luc. 11,1. 17]cf.Luc. 11,2. 19] of. ib. 20] cf. I Cor. 2, 12. cf. 
Ps. 103,4. 21] cf. Gen. 1,2. 22] cf.Luc.11,2. 23] cf. Prou. 21,1. cf.Luc. 
11,3. 25] cf. Sap. 16, 20. 26] cf. Luc. 11, 4. 27] cf. ib. 29] cf. Gen. 3, 14. 

1 ad addidi iherusalem M suffigi R*, suffugi MR 1 3 et om. R* 
5 praesumpserit Urs: praesumpserat MRuulgo 8 probas<ti> fort. 
11 postulandum N Pam 20 angeli R, angelis MF 22 (Jbtabo M 
23 mihi dabit Jf, dabit mihi Ruulgo 21 ut iudicet R, et iudicet MF 



510 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

damnauit? hoc ordine qui alii deo supplicat et non creatori, 
non orat ilium, sed infamat. proinde a quo petam, ut acci- 
piam? apud quern quaeram, ut inueniam? ad quern pulsabo, 
ut aperiatur mihi? quis habet petenti dare, nisi cuius omnia, 
cuius sum etiam ipse, qui peto? quid autem perdidi apud s 
deum ilium, ut apud eum quaeram et inueniam? si sapientiam 
atque prudentiam, has creator abscondidit. apud eum ergo 
quaeram. si salutem et uitam, et has apud creatorem. nihil 
alibi quaeretur, ut inueniatur, quam ubi latuit, ut appareat. 
sic nee aliorsum pulsabo, quam unde sum fugatus. denique 10 
si accipere et inuenire et admitti laboris et instantiae fmctus 
est illi, qui petiit et quaesiuit et pulsauit, intellege haec 
a creatore mandari et repromitti. ille enim deus optimus, 
ultro ueniens ad praestandum non suo homini, nullum 
illi laborem nee instantiam indixisset. iam enim non optimus, is 
si non ultro daret (non) petenti et inuenire praestaret non 
quaerenti et aperiret non pulsanti. creator autem potuit indi- 
cere ista per Christum, ut, quia delinquendo homo offenderat 
deum suum, labore et instantia petendi acciperet et quaerendi 
inueniret et pulsandi introiret. Sic et praemissa similitudo 20 
nocturnum panis petitorem amicum facit, non alienum, et ad 
amicum pulsantem, non ad ignotum. amicus autem, etiam si 
offendit ; magis creatoris est homo quam dei Marcionis. itaque 
ad eum pulsat, ad quern ius illi erat, cuius ianuam norat, 
quem habere panes sciebat, cubantem iam cum infantibus, 25 
quos nasci uoluerat. etiam quod sero pulsatur, creatoris est: 
tempus illius et serum, cuius saeculum et saeculi occasus; 



24] cf. Luc. 11,9. 4] cf. Luc. 11, 10. 6] cf. Es. 29, 14. Hiob 
17, 4. 20] cf. Luc. 11, 5-8. 25] cf. Luc. 11, 7. 26] cf. Luc. 11, 5. 

5 stint M (corr. m. 1} 9 appareat R, apparuit MF 10 fugatus U 3 , 
functus MR 1 11 si J? 3 , sic MR i 12 petiit jR 3 , petit ME 1 U prae- 
stare alicui = rcpootaTsTv TIVO?, sicut 557, 27 praestantia = irpoata- 
oia praestandu M (u ex a) suo R 3 , sui MR 1 15 indixisset R 3 , 
induxisset MR 1 16 non add. .R 3 , om. MR 1 19 labore Eng: laboraret 
MR 21 amicum jR 3 , amid MR 1 26 est tempus. illius uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 26. 5H 

ad deum autem nouum nemo sero pulsasset tantum quod 
lucescentem. creatoris est et ianua, qui olira nationibus clu- 
serat quae olim (non) pulsabatur. o deus iste! exsurgit et dat, 
etsi iam non quasi amico, non tamen quasi extraneo homini. 

5 sed quasi molesto, inquit. molestum autem tarn cito deus 
recens neminem pati potuit. Agnosce igitur et patrem, quern 
etiam appellas, creatorem. ipse est, qui scit, quid filii postulent. 
nam et panem petentibus de caelo dedit manna et carnem 
desiderantibus emisit ortygometram, non serpentem pro pisce 

10 nee scorpium pro ouo. illius autem erit non dare malum pro 
bono, cuius utrumque sit. ceterum deus Marcionis, non habens 
scorpium, non poterat id se dicere non daturum, quod non 
habebat, sed ille qui, habens et scorpium, non dat. ita et spiri- 
tum sanctum is dabit, apud quern est et non sanctus. Cum 

is surdum daemonium expulisset, ut et in ista specie cura- 
tionis Esaiae occurrisset, in Belzebule dictus eicere daemonia: 
si ego, inquit, in Belzebule eicio daemonia, filii uestri 
in quo eiciunt? hac uoce quid magis portendit quam in eo 
se eicere, in quo et filii eorum, in uirtute scilicet creatoris? 

20 nam si putas sic accipiendum: si ego in Belzebule, filii 
uestri in quo? quasi illos suggillaret in Belzebule eicientes T 
resistet tibi prior sensus, non posse satanan diuidi aduersus 
semetipsum. adeo nee illi in Belzebule eiciebant, sed, ut dixi- 
mus, in uirtute creatoris, quam ut intellegi faceret, subiungit: 

25 quodsi ego in digito dei expello daemonia, ergone 
adpropinquauit in uos regnum dei? apud Pharaonem 

6] cf. Luc. 11, 11-13. 9] cf. Exod. 16, 31. Num. 11, 31-32. cf. 
Luc. 11, 11. 10J cf. Luc. 11, 12. 13] cf. Luc. 11, 13. 15] cf. Luc. 
11, 1420. 16] cf. Es. 29, 18. 17] Luc. 11, 19. 20] ib. 22] cf. 
Luc. 11, 18. 25] Luc. 11, 20. 

1 tantum quod = kaum dafi, eben erst cf. 511, 1; 520, 6 2 lucescentem JS 3 , 
lu ces centum M (u s.eam. 1} R 1 creatoris est et ianua, qui scripsi: creator 
est, qui et ianuam MR cluserat Urs: cluserit MF, clauseritE reliqui 3 non 
addidi o deus iste MR 1 , ludaeis, is et R* uulgo, a ludaeis Eng 4 et si iam 
R, et suam M homini, sed uulgo 1 appellas creatorem uulgo 9 pisce R, 
spiceJf ISitzMFjit&qneR uulgo 16 Beelzebub Oehlerus (ubique) 19 se 
eicere 3/, eicere se R uulgo 26 adpropinquauit MFR J , adpropinquabit R l 



512 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim uenefici illi, adhibiti aduersus Moysen, uirtutem creatoris 
digitum del appellauerunt, digitus del est hoc -- quod 
significant etiam modicum ualidissimum tarn en. hoc et Christus 
ostendens, commemorator, non obliterator uetustatum, scilicet 
suarum, uirtutem dei digitum dei dixit, non alterius Intel- 5 
legendam quain eius, apud quern hoc erat appellata. ergo et 
regnum ipsius adpropinquauerat, cuius et uirtus digitus uoca- 
batur. Merito igitur adplicuit ad parabolam fortis illius 
armati, quern ualidior alius oppressit, principem daernoniorum, 
quern Belzebulem et satanan supra dixerat, significant *digito 10 
dei oppressum, non creatorem ab alio deo subactum. ceterum 
quomodo adhuc staret regnum eius in suis terminis et legibus 
et ofh ciis, quern, licet integro mundo, uel sic potuisset uideri 
superasse ualidior ille deus Marcionis, si non secundum legem 
eius etiam Marcionitae morerentur in terrain defluendo, saepe is 
et a scorpio docti non esse superatum creatorem? Exclamat 
muiier de turba beatum uterum, qui ilium portasset, et ubera, 
quae ilium educassent, et dominus: immo beati qui ser 
mon em dei audiunt et faciunt*. quidni? et retro sic reiecerat 
matrem, ut et fratres. dum auditores et obsecutores dei praefert; 20 
nam nee hie mater adsistebat illi. adeo nee retro negauerat 
natum, cum, id rursus habiturus, proinde felicitatem ab 
utero et uberibus matris suae transtulit in discipulos, a qua 
non transtulisset, si earn non haberet. 

27. Alibi malo purgare quae reprehendunt Marcionitae in 25 

2] Exod. 8, 19. 8] cf. Luc. 11, 2122. 15] cf. Gen. 3, 19; 
3, 14. 16] cf. Luc. 11, 27. 18] Luc. 11, 28. 19] cf. Luc. 

8, 21; Matth. 12, 4850. 

2 parenthesin indicaui: appellauerunt. digitus dei est hoc, quod signi 
ficaret uulgo 5 intellegendam MR, intellegendum Gel reliqui praeter 
lun 8 adplicuit = er wendete sich zu . ., nisi malueris suppler e: ad 
<haec> parabolam 10 belzebulem MF, Beelzebub Oehlems digito 
M (o ex u a m. 1) 16 exclamabat Rig 19 quidni? scripsi: quia MR 
20 ut et scripsi: aut MR 22 natum. cum id uulgo natum = na- 
scentiam habiturus (soil, negare: da er, wo er das zum ziveiten Male 
hdtte tun mussen, . , .) MR 1 , audiit rursus E 3 uulgo 23 transtulit R 3 , 
et transtulit MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2627. 513 

creatore. hie enim sufficit, si et in Christo repperiuntur. 
ecce inaequalis et ipse, inconstans leuis aliud docens aliud 
faciens: iubet omni petenti dare, et ipse signum petentibus 
non dat; tanto aeuo lucem suam ab hominibus abscondit, et 
5 negat lucernam abstrudendam, sed confirmat super candelabrum 
proponendam, ut omnibus luceat; uetat remaledicere, multo 
magis utique maledicere, et uae ingerit Pharisaeis et doctori- 
bus legis. quis (is) est tam similis dei mei Christus nisi ipsi- 
us? Saepe iam fiximus nullo rnodo potuisse ilium destructorem 
10 legis denotari, si alium deum prouulgasset. ideo et tune Phari- 
saeus, qui ilium uocarat ad prandium, retractabat penes se, 
cur non prius tinctus esset quam recubuisset secundum legem 
qui deum legis circumferret. lesus autem etiam interpretatus 
est ei legem, dicens illos calicis et catini exteriora emundare, 
15 interiora autem ipsorum plena esse rapina et iniquitate, ut 
significaret uasculorum mundit ias hominum esse intellegendas 
apud deum; (et) quia et Pharisaeus de nomine, non de calice 
inloto apud se tractauerat, ideo exteriora, inquit, calicis 
lauatis, id est carnem, interiora autem uestra non emundastis, 
20 id est animam, adiciens: nonne qui exteriora fecit, id est 
carnem, et interiora fecit, id est animam? quo dicto aperte 
demonstrauit ad eundem deum pertinere munditias hominis 
exterioris et interioris, cuius uterque sit, praeponentis miseri- 
cordiam non modo lauacro hominis sed etiam sacrificio. sub- 
as iungit enim: date quae habetis elemosynam, et omnia 
munda erunt uobis. quodsi et alius potest deus misericor- 
diam mandasse, non tamen ante quam cognitus. porro et hie 
3] cf. Luc. 6, 30. cf. Luc. 11, 29. 5] cf. Luc. 11, 33. 6] cf. Luc. 
6, 28. 7] cf. Luc. 11, 42. 46.. 1018] cf. Luc. 11, 3741. 18] Luc. 11, 39. 
20] Luc. 11, 40. 23] cf. Os. 6, 6. Prou. 21, 3. 25] Luc. 11, 41. 

1 et Eng: ea MR repperiuntur M, reperiuntur R uulgo 5 abstru 
dendam scripsi: abstruendam MR pro sed malim: iramo et 7 male 
dicere JR, benedicere M 8 is addidi 9 fiximus Lat: finximus .jM72 
10 prouulgasset MR 1 , promulgasset-R 3 uulgo 11 uocaret Rig 17 et addidi 
18 inlato M (in mg. o a m. 1) tractauerat. ideo uulgo 19 emundastis M 
(s s. u. a m. 1} F, emundatis R uulgo 21 quo dicto jR 3 , quod digito M.R 1 
25 ekemosynam R uulgo 26 et (s. u. a m. 1) M 
XXXXVII. Tert. III. 33 



514 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

apparet illos non de deo increpitos, sed de eius disciplina, a 
quo illis et figurate uasculorum munditiae et manifeste miseri- 
cordiarum opera imperabantur. Sic et holuscula decimantes, 
uocationera autem et dilectionem del praetereuntes obiurgat. 
cuius del uocationem et dilectionem, nisi cuius et rutam et 5 
mentam ex forma legis ex decimis offerebant? totum enim 
exprobrationis hoc erat, quod modica curabant, ei utique, cui 
maiora non exhibebant, dicenti: diliges dominum deum 
tuum ex toto corde (tuo) et ex tota anima tua et ex 
totis uiribus tuis, qui t uocauit ex Aegypto. ceterum 10 
nee tempus admisisset, ut Chris tus tarn praecocam, immo 
tam acerbam adhuc dilectionem expostularet nouo et recenti 
deo, ne dixerim nondum palam facto. Primatum quoque cap- 
tantes locorum et honorem salutationum cum incusat, sectam 
creatoris administrat, eiusmodi principes Sodomorum archontas is 
appellantis, prohibentis etiam confidere in praepositos, immo 
et in totum miserriraum hominem pronuntiantis, qui spem 
habet in homine. quodsi propterea quis adfectat principatum, 
ut de officiis aliorum glorietur, qui officia uetuit eiusmodi (inter- 
dictione) sperandi et confidendi in hominem, idem et adfectatores 20 
principatuum increpuit. Inuehitur et in doctores ipsos legis, 
quod onerarent alios importabilibus oneribus, quae ipsi ne digito 
quidem adgredi auderent, non legis onera suggillans quasi 
detestator eius. quomodo enim detestator, qui cum maxime 
potiora legis praetereuntes incusabat, elemosynam et uoca- 25 

3] cf. Luc. 11, 42. 8] Deut. 6, 5. 12. 13] cf. Luc. 11, 43. 15] cf. 
Es. 1, 10. 16] cf. Ps. 117, 9. 17] cf. Hier. 17, 5. 21] cf. Luc. 11, 46. 

5 rutam et mentam M 6 ex decimis M, et decimis R l , de decimis E 3 uulgo 
offerebant E 3 , offerebat MR 1 , offerebatur F 9 tuo add. Pam 11 prae 
cocam M, praecoquara R uulgo 12 aceruam M nouo -R 3 , nouam 
MR 1 16 appellantis MR 3 , appellantes F, appellans R l prohibentis 
It 3 , prohibentes MF, prohibens R l 19 qui MR, quia Oehlerus inter- 
dictione addidi (cf. adu. Marc. V, 19: interdictio quorundam edulium): 
Mng sperandi et intellegendi gen. epexeg. intellegit uerborum officia eius 
modi 21 increpait M, increpauit fort. 24 detestatur M 25 eleemo- 
synam R uulgo uacationem M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 27. 515 

tionem et dilectionem del, ne haec quidem grauia, nedum 
decimas rutarum et munditias catinorum? ceterum excusandos 
potius censuisset, si importabilia portare non possent. sed 
quae onera iaxat? quae ipsi de suo exaggerabant, docentes 

5 doctrinas praecepta hominum commodorum suorum causa, 
iungentes domuni ad domum, ut quae proximi sunt auferrent, 
calcantes populum, amantes munera, sectantes retributionem, 
diripientes iudicata pauperum, uti esset illis uidua in rapinam 
et pupillus in praedam. de quibus idem Esaias: uae qui 

10 ualent in Israhele, et rursus: qui uos postulant domi- 
nantur uestri. qui magis quam doctores legis? hi si et 
Christo displicebant, ut sui displicebant. alienae enira legis 
doctores non omnino pulsasset. Cur autem ( uae audiunt etiam, 
quod aedificarent prophetis monimenta interemptis a patribus 

15 eorum, laude potius digni, qui ex isto opere pietatis testa- 
bantur se non consentire factis patrum, si non erat zelotes, 
qualem arguunt Marcionitae, delicta patrum de filiis exigentem 
usque in quartam natiuitatem? Quam uero clauem habebant 
legis doctores nisi interpretationem legis? ad cuius intellectum 

20 neque ipsi adibant, non credentes scilicet, nisi enim 
credideritis, non intellegetis neque alios admittebant, 
uti qui docebant praecepta potius et doctrinas hominum. qui 
ergo nee ipsos introeuntes nee aliis aditum praestantes incre- 
pabat, obtrectator habendus est legis an fautor? si obtrectator, 

25 placere debebant ei praeclusores legis, si fautor, iam non et 
aemulus legis. sed haec omnia ad infuscandum creatorem 

1] cf. I loh. 5, 3. 4] Matth. 15, 9. cf. Es. 29, 13. 6] cf. Es. 5, 8. 
7] cf. Es. 3, 15. 8] cf. Es. 10, 2. 9] Am. 6, 1. 10J Es. 3, 12. 13] cf. 
Luc. 11, 47-51. 17] cf. Exod. 20, 5. 18] cf. Luc. 11, 52. 20] Es. 
7, 9. 22] cf. Col. 2, 22 et Es. 29, 13. 

5 doctrinas praecepta scripsi: praecepta doctrinas MR 6 auferrent .R 3 , 
auferent MR 1 1 calcantes scripsi (alludit auctor ad Es. 3, 15: quare 
atteritis [= IfcOir) id est deculcatis] populum meum): clamantes MR 
10 israhele MR, Hierusalera Paw 11 doctores legis M, legis doctores R 
uulgo hi si JR, hii si F, in si M 22 uti qui scripsi: utique MR, utique 
<qui>15<ji docebant MR 1 , docentes R 3 uulgo 23 increpabat M (p ex 
b a m. 1} 25 ei scripsi: et MR non est mauult Eng 

33* 



516 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

ingerebat, ut saeuum, erga quern delinquentes uae* habituri 
essent. et quis saeuum non potius timeret prouocare deficiendo 
ab eo? tanto magis ergo demerendum docebat quern timendum 
ingerebat. sic oportebat Christum creatoris. 

28. Merito itaque non placet illi hypocrisis Pharisaeorum, 5 
labiis scilicet amantium deum, non corde. cauete, inquit dis- 
cipulis, a fermento Pharisaeorum, quod est hypocrisis, 
non praedicatio creatoris. odit contumaces patris films, non 
uult suos tales existere in ilium, non in alium - - in quem 
hypocrisis fuit et admissa, cuius exemplum a discipulis caue- 10 
retur. ita Pharisaeorum (cum) prohibet exemplum, in eum pro- 
hibebat illud admitti, in quem admittebant Pharisaei. igitur 
quoniam hypocrisin eorum taxarat, utique celantem occulta 
cordis et incredulitatis secreta superficialibus officiis obum- 
brantem, quae clauem agnitionis habens nee [in] ipsa introiret nee is 
alios sineret, ideo adicit: nihil autem opertum, quod non 
patefiet, et nihil absconditum, quod non dinoscetur, ne 
quis existimet ilium dei ignoti retro et occulti reuelationem et 
adagnitionem intentare, cum subiciat etiam, quae intra se mussita- 
rent uel inter se tractarent scilicet super ipso dicentes: hie 20 
non expellit daemonia nisi in Belzebule in apertum 
processura et in ore hominum futura, ex euangelii promulga- 
tione. Deinde conuersus ad discipulos: dico autem, inquit, 
uobis amicis: nolite terreri ab eis, qui uos solummodo 
occidere possunt nee post hoc ullam in uobis habent 25 
potestatem; - - sed his erit Esaias praedicens: uide, quo- 

61 cf. Es. 29, 13. Luc. 12, 1. 15] cf. Luc. 11, 52. 16] Luc. 12, 2. 
1923] cf. Luc. 12, 3. 20] Matth. 12, 24. 23] Luc. 12, 4. 26] Es. 57, 1. 
2 quis R, quia MF deficiendo R, despiciendo MF, desciscendo fort. 
5 placet M, placebat Ruulgo 10 fuit et scripsi: fuisset MR cuius 
scil. hypocriseos 11 cum addidi prohibet MF, perhibet R exemplum. 
in uulgo 14 superficialibus R 3 , superficii talibus MR 1 15 ipsa lun: 
in ipsa MR 17 dinoscetur R, dinosceretur MF 19 intemptare M intra 
IKng: inter MR musitarent M 20 inter se tractarent M, tractarent R 
utefyjo 21 Belzebule R, belzebulem Jf, Beelzebub Oehlerus 22 ex 
MGJP, et R 1 23 deinde M, dehinc Ruulgo 24 amicis meis N Pam 
26 parentliesin indicaui his M, hiis R, iis Gel reliqui 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2728. 517 

modo iustus aufertur, et nemo aduertit demonstrabo 
autem uobis quern timeatis: timete eum, qui post- 
quam occiderit potestatem liabet mittendi in gehen- 
nam creatorem utique significans ; itaque dico uobis: 
5 hunc timete. et hoc in loco sufficeret mihi sic: quern timeri 
iubet offendi uetat, et quern offendi uetat demereri iubet. et 
qui haec mandat ipsius est, cui timendo et non offendendo 
et demerendo procurat. sed habeo et de sequentibus sumere: 
dico enim uobis: omnis qui confitebitur (in) me coram 

10 hominibus, confitebor in illo coram deo, qui confite- 
buntur autem in Christo coram hominibus occidi habebunt, 
nihil utique amplius passuri post occisionem ab illis. hi ergo 
erunt, quos supra praemonet, ne timeant tantummodo occidi. 
ideo praemittens non timendam occisionem, ut subiungeret 

15 sustinendam confessionem et omnis, quinegauit me coram 
hominibus, denegabitur coram deo, ab eo utique, qui 
ilium confitentem confessurus fuisset. si enim confessorem 
confitebitur, ipse est, qui et negatorem negabit. porro si con 
fessor est, cui nihil timendum est post occisionem, negator 

20 erit, cui timendum est etiam post mortem, itaque cum crea- 
toris sit quod timendum est post mortem, gehennae scilicet 
poena, et negator ergo creatoris est. si autem negator, et con 
fessor, qui post occisionem nihil ab homine passurus est, a 
deo plane passurus, si negaret. atque ita Christus creatoris 

25 est qui ostendit negatores suos creatoris gehennam timere 
debere. Post deterritam itaque negationem sequitur et blas- 
phemiae formidandae admonitio: quidixeritin filium horni- 
nis, remittetur illi, qui autem dixerit in spiritum 
sanctum, non remittetur ei. quodsi iam et remissio et 

1] Luc. 12, 5. 9] Luc. 12, 8. 13] cf. Luc. 12, 4. 15] Luc. 12, 9. 
27] Luc. 12, 10. 

4 significans om. R l 5 mihi sic: quern scripsi: mihi, si quern MR 1 cui 
J?, cuius MF 9 <(in)>rne JR 3 , me MjR 1 coram hominibus, occidi habebunt 
scripsi: occidi habebunt coram hominibus MR 10 parenthesin indicaui 
12 hi R, hic.M" 15 substruendam Pam 27 dixerint M 28 qui autem 
Rig: autem qui MR 29 ei. quodsi iam et remissio R*, ei remissio. 
quodsi iam et MR 1 et retentio M (bis) 



518 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

retentio delicti iudicem deum sapiunt, huius erit (et) spiritus 
sanctus non blasphemandus, non remissuri scilicet blasphetniam, 
sicut et supra non negandus, occisuri scilicet etiam in gehen- 
nam. quodsi et blasphemiam a creatore Christus auertit, quo- 
modo aduersarius ei uenerit, non scio. aut si et per haec 5 
seueritatem eius infuscat, non remissuri blasphemiam et occisuri 
etiam in gehennam, superest, ut et illius diuersi dei impune 
et spiritus blasphemetur et Christus negetur et nihil intersit de 
cultu eius deue coutemptu et, sicut de contemptu nulla poena, 
ita et de cultu nulla speranda sit merces. Perductos ad pote- 10 
states prohibet ad interrogationem cogitare de responsione. 
sanctus enim, inquit, spiritus docebit uos ipsa hora, 
quid eloqui debeatis. si eiusmodi documentum creatoris 
est, eius erit et praeceptum, cuius praecessit exemplum. Balaam 
prophetes in Arithmis arcessitus a rege Balac ad maledicendum 15 
Israhelem, cum quo proelium inibat, simul spiritu implebatur, 
non ad quam uenerat maledictionem, sed quam illi ipsa hora 
spiritus suggerebat benedictionem pronuntiabat, ante professus 
apud nuntios regis, mox etiam apud ipsum, id se pronuntiaturum, 
quod deus ori eius indidisset. hae sunt nouae doctrinae noui 20 
Christi, quas olim famuli creatoris initiauerunt. Ecce plane 
diuersum exemplum Moysi et Christi: Moyses rixantibus 
fratribus ultro intercedit et iniuriosum increpat: quid pro- 
ximum tuum percutis? et reicitur ab illo: quis te con- 
stituit magistrum aut iudicem super nos? Christus uero 25 
postulatus a quodam, ut inter ilium et fratrem ipsius (de) diui- 
denda hereditate componeret, operam suam, et quidem tarn 
probae causae, denegauit. iam ergo melior Moyses meus Christo 

10] cf. Luc. 12, 1112. 12J Luc. 12, 12. 14] cf. Num. cap. 2224. 
15] cf. Num. 22, 6. 18] cf. Num. 23, 510. cf. Num. 22, 18-19. 
19] cf. Num. 22, 38. 2325] Exod. 2, 1314. 25] cf. Luc. 12, 1314. 

1 huius R 3 , cuius MR^ et addidi 4 a creatore Christus M, Christus 
a creatore Ruulgo 5 aduersarius (d s. u. a m. 1) M 1 etfort. delendum 
13 quid loquamini NPam 15 balac Jf, Balach Euulgo 16 spu M 
(u ex o m. T) 17 ipsa <(ea)> hora fort. 18 professus jR, professum MF 
26 de add. Pam diuidunda Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 2329. 519 

tuo, fratrum paci studens, iniuriae occurrens. sed enim optimi 
et non iudicis del Christus: quis me, inquit, iu die era con- 
stituit super uos ? aliam uocem excusationis inuenire non 
potuit, ne ea uteretur, qua improbus uir et impius frater 
s adsertorem probitatis atque pietatis excusserat? denique pro- 
bauit malam uocem utendo ea et malum factum pads inter 
fratres componendae declinatione. aut numquid indigne tulerit 
hoc dicto fugatum Moysen ideoque in causa pari disceptantium 
fratrum uoluit illos commer oratione eiusdem dicti confudisse? 

10 plane ita sit. ipse enim tune fuerat in Moyse, qui talia audierat, 
spiritus scilicet creatoris. Puto iam alibi satis commendasse 
nos diuitiarum gloriam damnari a deo nostro, ipsos dynastas 
detrahente de solio et pauperes adleuante de sterquilinio. ab 
eo ergo erit et parabola diuitis blandientis sibi de prouentu 

15 agrorum snorum, cui dens dicit: stulte, hac nocte animam 
tuam reposcent; quae autem parasti cuius erunt? sic 
denique rex (Ezechias) de gazis et apothecis deliciarum suarum 
apud Persas gloriatus per Esaiam male audiuit. 

29. Quis nollet curam nos agere animae de uictu et corpori 

20 de uestitu, nisi qui ista homini ante prospexit et exinde prae- 
stans merito curam eorum tamquam aeinulam liberalitatis suae 
prohibet, qui et substantiam ipsius animae accommodauit 
potiorem esca et materiam ipsius corporis figurauit potiorem 
tunica, cuius et corui non serunt nee metunt nee in apothecas 

25 condunt et tamen aluntur ab ipso, cuius et lilia et foenum 
non texunt nee neunt et tamen uestiuntur ab ipso, cuius et 
Salomon gloriosissimus nee ullo tamen flosculo cultior? ceterum 
nihil tarn abruptum, quam ut alius praestet alius de praestantia 

2] Luc. 12, 14. 11] cf. Luc. 12, 1521. 12] cf. Ps. 112, 7. 
15] Luc. 12, 20. 17] cf. Es. 39, 2. 5-7. 19] cf. Luc. 12, 22-31. 
22] cf. Luc. 12, 23. 24] cf. Luc. 12, 24. 25] cf. Luc. 12, 27. 

5 excusserat. denique uulgo denique = nam 1 declinatione jR 3 , 
declinationem MR 1 10 sit. ipse Eny: si ipse 3/jR 1 , si deleuit R 3 13 de 
trahente adleuante J?, detrahentes adleuantes MF sterquilio M 
17 Ezechias addidi 19 nolet fort. 26 neunt M (u eras.), nent R mdyo 
27 nel ullo M 



520 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eius secures agere mandet, et quidem derogator ipsius. denique, 
si quasi derogator creatoris non uult de eiusmodi friuolis 
cogitari, de quibus nee corui nee lilia laborent. ultro scilicet 
pro sua uilitate subiectis, paulo post parebit. interim cur 
illos modicae fidei incusat, id est cuius fidei? eiusne, quam 5 
nondum poterant perfectam exhibere deo tantum quod (re)uelato, 
cum maxime discentes eum, an quam hoc ipso titulo debebant 
creatori, uti crederent haec ilium ultro generi humano sum- 
ministrare nee de eis cogitarent? nam et cum subicit: haec 
enim nationes mundi quaerunt, non credendo scilicet in 10 
deum conditorem omnium et praebitorem, quos pares gentium 
nolebat in eundem deum medicos fidei increpabat, in quern 
gentes incredulas notabat. porro cum et adicit: scit autem 
pater opus esse haec uobis, prius quaeram, quern patrem 
intellegi uelit Christus. si ipsorum, creatorem demonstrat et 15 
bonum confirm at qui scit, quid filiis opus sit; (si) suum ilium 
alium deum, quomodo scit necessarium esse homini uictum 
atque uestitum, quorum nihil praestitit? si enim scisset, prae- 
stitisset. ceterum si sciit quae sunt homini necessaria nee 
tamen praestitit, aut malignitate aut infirmitate non praestitit. 20 
professus autem necessaria haec homini, utique bona confir- 
mauit, nihil enim mali necessarium - - et non erit iam 
depretiator operum et indulgentiarum creatoris, ut quod supra 
distuli expunxerim. porro, si quae necessaria scit homini alius 
et prospexit et praestat, quomodo haec ipse promittit? an de 25 
alieno bonus est? quaerite enim, inquit, regnum dei, et 
haec uobis adicientur, utique ab ipso. quodsi ab ipso, 
qualis est, qui aliena praestabit? si a creatore, cuius et sunt, 

5] cf. Luc. 12, 29. 9] Luc. 12, 30. 13] ib. 26] Luc. 12, 31. 

1 secures MR*, secure R^uulgo 6 poterat M tantum quod cf. 
;I/7, 1 reuelato Oehlerus: uela to M (e ex o) R 7 an quam JS 3 , an 
aquam MM 1 11 praebitorem M, probatorem R 13 incredulas If, 
incredulos R 15 si ipsorum creatorem demonstrat et bonum uulgo 16 <si> 
suum scripsi: suum MF, sin R uulgo 18 praestitit R, praestit MF 
19 sciit scripsi: scit MR 20 praestit M 26 alieno (e ex o) M 
28 praesbit M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 29. 521 

quis est, ut aliena promittat? ea si regno accedent secundo 
gradu restituenda, eius est secundus gradus, cuius et primus, 
eius uictus atque uestitus, cuius et regnum. ita tota promissio 
creatoris est. Parabolarum status, similitudinem peraequatio 

5 si nee in aliura spectant, quam cui per omnia pariauerint, et 
sumus serui dominum enim habemus deum , succingere 
debemus lumbos, id est expediti esse ab impediments laciniosae 
uitae et implicitae, item lucernas ardentes habere, id est 
mentes a fide accensas et operibus ueritatis relucentes, atque 

10 ita expectare dominum, id est Christum, unde redeuntem? si 
a nuptiis, creatoris est, cuius nuptiae; si non creatoris, nee 
ipse Marcion inuitatus ad nuptias isset, deum suum intuens, 
detestatorem nuptiarum. defecit itaque parabola in persona 
domini, si non esset cui nuptiae competunt. In sequent! quo- 

15 que parabola satis errat qui furem ilium, cuius horam si pater 
familiae sciret, non sineret suffodiri domum suam, in personam 
disponit creatoris. fur enim creator quomodo uideri potest, 
dominus totius hominis? nemo sua furatur aut suffodit, sed 
ille potius, qui in aliena descendit et hominem a domino eius 

20 alienat. porro, cum furem nobis diabolum demonstret, cuius 
horam etiam in primordio si homo scisset, numquam ab eo 
suffossus esset, propterea iubet, parati simus, quia qua non 
putamus hora films hominis adueniet, non quasi ipse sit fur, 
sed iudex scilicet eorum, qui se non parauerint nee cauerint 

25 furem. ergo si ipse est filius hominis, iudicem teiieo, et in 
iudice creatoris defendo; si uero Christum creatoris in nomine 



4] cf. Luc. 12, 3538. 6] cf. Luc. 12, 37. 36. cf. Luc. 12, 35. 
8] cf. ib. 11] cf. Luc. 12, 36. 14] cf. Luc. 12, 3940. 22] cf. Luc. 
12, 40. 

1 ut M, qui Euulgo accedent M, accedunt Euulgo 5 pariauerint 
JB 3 , paria uenerint MR 1 et sumus Eng: id sumus MR*, sumus R^uulgo 
6 parenthesin indicauit Eng 12 inuitatus M (u ex p) intuens MR, 
metuens Lat 15 paterfamilias Rig 16 sineret R, sciret M suf 
fodiri M, suffodi Ruulgo 18 suffodi M 22 parati M, ut parati R 
uulgo 26 creatoris (scil. filiwri) scripsi (priore loco] : creatorem MR 



522 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

filii hominis hoc loco ostendit, ut eum furem portendat, qui 
quando uenturus sit ignoremus, habes supra (prae)scriptum 
neminem rei suae furem esse, saluo et illo, quod in quantum 
timendum creatorem ingerit, in tantum illi negotium, agens 
creatoris est. itaque interroganti Petro,.in illos an et in omnes 5 
parabolam diceret, (id) est ad illos et ad uniuersos, qui ecclesiis 
praefuturi essent, proponit actorum similitudinem: quorum qui 
bene traetauent conseruos absentia domini reuerso eo omnibus 
bonis praeponetur, qui uero secus egerit, reuerso domino qua 
die non putauerit, hora qua non scierit, illo scilicet filio 10 
hominis, Christo creatoris, non fure sed iudice, segregabitur 
et pars eius cum infidelibus ponetur. proinde igitur aut et hie 
iudicem dominum opponit, {ut) et illic catechizat, aut si deuin 
optimum, iam et ilium iudicem adfirmat, licet nolit haereticus. 
temperare enim temptant hunc sensum, cum deo eius uindi- 15 
catur, quasi tranquillitatis sit et mansuetudinis segregare 
solummodo et partem eius cum infidelibus ponere, ac si non 
sit uocatus, ut statui suo redditus quasi non et hoc ipsum 
iudicato fiat! stultitia! quis erit exitus segregatorum? nonne 
amissio salutis? siquidem ab eis segregabuntur, qui salutem 20 
consequentur. quis item infidelium status? nonne damnatio? 
aut si nihil patientur segregati et infideles, aeque ex diuerso 
nihil consequentur retenti et fideles. si uero consequentur 
salutem retenti et fideles, hanc amittant necesse est ex diuerso 
segr,egati et infideles. hoc erit iudicium, quod qui intendit 25 
creatoris est. Quern alium intellegam caedentem seruos paucis 
aut multis plagis et, prout commisit illis, ita et exigentem 
ab eis, quam retributorem deum? cui me docet obsequi nisi 

5] cf. Luc. 12, 41. 7 12J cf. Luc. 12, 4246. 26] cf. Luc. 
12, 4748. 

2 praescviptum Oehlerus: scriptnm MR 5 et in MR 1 , in J? 3 reliqui 
practer Oehlerum 6 diceret, <id> est Eng: dicit et MR\ dixisset R* 
uulgo illos M, ipsos JRuulgo 9 praepon*etur M 12 ponet M 
13 <ut> et illic (cf. 521, 25) scripsi: et illic M, et illi R, ut illic Eng 
16 uindicatur. quasi uulyo 18 redditus R, redditos MF 21 item M, 
igitur uulgo 28 docet MF, decet R uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 29. 523 

remuneratori? Proclamat Christustuus:ignem ueni mittere 
in terrain,* ille optimus, nullius gehennae dominus, qui paulo 
ante discipulos, ne ignem postularent inhumanissimo uiculo, 
coercuerat. quando iste Sodomam et Gomorram nimbo igneo 
o exussit, quando <de eo) cantatum est: ignis ante ipsum 
procedet et cremabit inimicos eius, quando per Osee 
comminatus est: ignem emittam in ciuitates ludaeae, 
uel per Esaiam: ignis exarsit ex indignatione mea? [non] 
mentiatur, si non est ille, qui de rubo quoque ardenti uocem 

10 suam emisit. uiderit. quern ignem intellegendum contendas: 
etiam si figura est, hoc ipso, quod de meo elemento argu- 
menta sensui suo sumit. meus est qui de meis utitur. illius 
erit similitude ignis, cuius et ueritas. ipse melius interpreta- 
bitur ignis istius qualitatem adiciens: putatis uenisse me 

15 pacem mittere in terrain? non, dico uobis, sed sepa 
ration em 1 , machaeram quidem scriptum est, sed Marcion 
emendat. quasi non et separatio opus sit machaerae! igitur et 
ignem euersionis intendit qui pacem negauit. quale proelium, 
tale et incendium, qualis machaera, talis et flamma; neutra 

20 congruent domino (tuo.) denique: diuidetur, inquit, pater in 
filium et filius in patrem, et mater in filiam et filia 
in matrem, et nurus in socrum et socrus in nurum. 
hoc proelium inter parentes si in ipsis uerbis tuba cecinit 
prophetae, uereor ne Micheas Christo Marcionis praedicarit. Et 

25 ideo hypocritas pronuntiabat caeli quidem et terrae faciem 
probantes, tempus uero illud non dinoscentes, quo scilicet, 

1] cf. Luc. 12,49-53. Luc. 12, 49. 3] cf. Luc. 9, 54. 4] cf. Gen. 
19, 24. 5] Ps. 96, 3. 7] Os. 8, 14. 8] Hier. 15, 14. 14] Luc. 
12, 51. 16] (cf. Matth. 10, 34.) 20] Luc. 12, 52. 23] cf. Mich. 7, 6. 
24] cf. Luc. 12, 5657. 

2 terram. ille uulgo 4 coercuerat, quando uulgo 5 de eo addidi 
6 per MR, 1 , <(et> per J? 3 uulgo 8 non seclusi 9 mentiatur (soil, esse, si non 
uere est; tune enim fortasse ei credatur) mentiatur. si uulgo 10 emisit, 
uiderit uulgo, emisit. <sed> uiderit Eng 12 qui de meis utitur abun- 
dare mihi uidetur 20 tuo addidi (spuria iudicat uerba neutra congruens 
domino Eng) 24 praedicarit Rig: praedicaret MR 



524 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

adimplens omnia, quae super ipso fuerant praedicata, nee aliter 
docens debuerat agnosci. ceterum quis posset eius tempora 
nosse, cuius per quae probaret non habebat? merito exprobrat 
etiam, quod iustum non a semetipsis iudicarent. olim hoc 
mandat per Ezechielem: iustum iudicium et pacatorium 5 
iudicate, per Hieremiam: facite iudicium et iustitiam, 
per Esaiam: iudicate pupillo et iustificate uiduam, 
imputans etiam uineae Sorech, quod non iudicium fecisset, sed 
clamorem. qui ergo docuerat, ut facerent ex praecepto, is 
exigebat, ut facerent et ex arbitrio. qui seminauerat praeceptum, 10 
ille et redundantiam eius urguebat. iam uero quam absurdum, 
ut ille mandaret iuste iudicare, qui deum iudicem iustum 
destruebat? nam et iudicem, qui mittit in carcerem nee ducit 
inde nisi soluto etiam nouissimo quadrante, in persona crea- 
toris obtrectationis nomine disserunt. ad quod necesse habeo 15 
eodem gradu occurrere. quotienscumque enim seueritas creatoris 
opponitur, totiens illius est Christus, cui per timorem cogit 
obsequium. 

30. Quaestionem rursus de curatione sabbatis facta quomodo 
discussit? unusquisque uestrum sabbatis non soluit 20 
asinum aut bouem suum a praesepi et ducit ad potum? 
ergo secundum condicionem legis operatus legem confirmauit, 
non dissoluit, iubentem nullum opus fieri, nisi quod fieret 
omni animae, quanto potius humanae? Parabolarum congruen- 
tiam ubique recognoscor exigere. simile est regnum dei, 25 
inquit, grano sinapis. quod accepit homo et seminauit 

3] cf. Luc. 12, 57. 5] Zach. 8, 16. 6] Hier. 22, 3. 7] Es. 1, 17, 
8] cf. Es. 5, 7. 12] cf. Luc. 12, 5859. 19] cf. Luc. 13, 1017. 
201 L UC - 13, 15. 23] cf. Exod. 12, 16. 25] Luc. 13, 19. 

1 ipso scripsi: ipsos MR fuerant M E, fuerunt Gel reliqui 3 ex 
probrat .R 3 , ex probat M, et probat R l 5 ezechielem ME, Zachariam 
Pam, quern sequuntur posterior es; sed saepius confundit prophetias Ter* 
tullianus, ut et supra 523, 8 6 iheremiam M 8 uineae E, uineam 

M sorec M 10 serninauerat J? 3 , seminauerit MR 1 19 decurationem 
M sabbatis scripsi: sabbati M, sabbato E 20 soluet M 25 recognoscor 
(cf. 521, 4) ME: recognosco te Lat, te cognosce Eng 



VII. Aduersus Marcionern lib. IIII 2930. 525 

in horto suo. quis in persona hominis intellegendus? utique 
Christus, qui, licet Marcionis, filius hominis est dictus, qui 
accepit a patre semen regni, sermonem scilicet euangelii, et 
seminauit in horto, isto utique in mundo. puta nunc in 
5 homine, sed cum in suo 1 horto dixerit nee mundus autem nee 
homo illius sit, sed creatoris, ergo qui in suum seminarit 
creatoris ostenditur. aut si, ut hunc laqueum euadant, con- 
uerterint hominis personam a Christo in hominem accipientem 
semen regni et seminantem in horto cordis sui, nee ipsa 

10 materia alii conueniet quam creatori. De sequenti plane simili- 
tudine uereor, ne forte alterius dei regnum portendat. fermento 
enim comparauit illud, non azymis, quae familiariora sunt 
creatori. congruit et haec coniectura mendicantibus argumenta. 
itaque et ego uanitatem uanitate depellam, fermentationem 

is quoque congruere dicens regno creatoris, quia post illam cli- 
banus uel furnus gehennae sequatur. quale est enim, ut (sit) 
lenissimi dei regnum quod etiam iudicii feruor lacrimosa 
austeritate subsequitur? Quotiens adhuc se iudicem ostendit 
et in iudice creatorem! quotiens utique reicit et damn at 

20 reiciendo! sicut hie quoque: cum surrexerit, inquit, pater 
familiae quo? nisi quo dixit Esaias: cum surrexerit 
comminuere terram et cluserit ostium utique exclu- 
dendis iniquis, quibus pulsantibus respondebit: nescio unde 
sitis, et rursus, enumerantibus quod coram illo ederint et 

25 biberint et in plateis eorum docuerit [adiciet]: recedite a 
10] cf. Luc. 13, 21. 2022] Luc. 13, 25. 21] Es. 2, 19. 23] Luc. 
13, 25. 2425] cf. Luc. 13, 26. 25] Luc. 13, 27. 

2 qui scripsi (priore loco): quia MR 4 isto ME 1 , suo R^ <suo,> isto 
fort. mundo, puta uulgo 6 creatoris scripsi: creator MR suo susp. Eng 
8 hominis E 3 , homines MR 1 personam a Christo R 3 , personam christi Jf, 
in personam Christi R 1 hominis personam cf. supra 524, 26: quod accepit 
homo 9 ipsa materia stil. seminis regni 11 <de> alterius susp. Eng 
regnum scripsi: regno MR 12 familiora M 16 uerba quale est subsequi 
tur, quae in MRpaulo supra post quam creatori leguntur, hue transtuli sit 
add. Oehlerus 17 iudici M 19 reicit scripsi: eiecit MR 22 paren- 
thesin indicaui 23 iniquis. quibus uulgo 24 ederint R, ediderint MF 
25 adiciet seclusi 



526 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

me o nines, operarii iniquitatis , illic erit fletus et 
dentium frendor, ubi? foris scilicet, ubi erunt exclusi ostio 
cluso; ab eo ergo erit poena, a quo fit exclusio in poe- 
nam cum uidebunt iustos introeuntes in regnum dei, se 
uero detineri foris . a quo? si a creatore, quis ergo erit 5 
intus recipiens iustos in regnum? deus bonus? quid ergo illic 
creator!? ut foris detineat in poenam quos aduersarius eius 
exclusit? suscipiendos a se, si utique, magis in aduersarii 
bilem. sed et ille, exclusurus iniquos, sciat utique creatorem 
illos detenturum in poenam aut non sciat oportet. ergo aut 10 
nolente eo detinebuntur, et minor est illo, qui detinet, cedens 
ei nolens, aut si uult ita fieti, ipse ita faciendum, iudicauit, 
et non erit melior creatore ipse auctor infamiae creatoris. 
haec si nulla ratione consistunt, ut alius punire alius liberare 
credatur, unius erit tarn iudicium quam et regnum, et dum 15 
unius est utrumque, qui et judicat, creatoris est. 

31. Ad pran,dium uel ad cenam quales uocari iubet? quales 
ostenderat per Esaiam: confringe panem tuum esurient!, 
et mendicos et qui sine tecto sunt indue in dornum 
tuam, qui scilicet humanitatis istius uicem retribuere non 20 
possint. hanc si Christus captari uetat, in resurrectione earn 
repromittens, creatoris est forma, cui non placent amantes 
munera, sectantes retributionem. Etiam inuitatoris parabola 
cui magis parti occurrat, expende. homo quidam fecit cenam 
et uocauit multos. utique cenae paratura uitae aeternae 25 
saturitatem figurat. dico primo extraneos et nullius iuris adfines 
inuitari ad cenam non solere, certe facilius solere domesticos 
et familiares. ergo creatoris est inuitasse, ad quern pertinebant 

l]Luc. 13, 28. 4] uerba euangelii Marcionis ex Luc. 13, 28 detorta, 
cf.Epiphan.haer.42schol.40. 17] cf. Luc. 14, 12 14. 18]Es.58,7. 21] cf. 
Luc. 14, 14. 22] cf. Es. 1, 23. 23] cf. Luc. 14, 1624. 24] Luc. 14, 16. 

2 dentium frendor M, frendor dentium E uulgo parenthesin indicaui 
3 cluso; ab eo ergo scrips* : cluso ab eo. ergo uulgo 5 ergo erit MF, erit 
ergo R uulgo 6 illic scripsi: illuc MR 1 creatori, ut uulgo quos R, 
quod M 8 suscipiendos M (cipiendos in ras.) 9 sciat R 3 , scit MR 1 
10 aut ^ 3 , an MR 1 20 humanitatis .R 3 , et humanitatis MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 3031. 527 

qui inuitabantur, et per Adam, qua homines, et (per) patres, 
qua ludaici, non eius, ad quern neque natura pertinebant neque 
praerogatiua. dehinc si is mittit ad conuiuas, qui cenam 
parauit, sic quoque creatoris est cena, qui misit ad conuiuas 
5 admonendos, ante iam uocatos per patres, admonendos autem 
per prophetas, non, qui neminem miserit ad monendum nee 
qui nihil prius egerit ad uocandum, sed ipse descendant subito, 
tantum quod innotescens iam inuitans, tantum quod inuitans 
iam in conuiuium cogens, eandem faciens horam cenandi et 

10 ad cenam inuitandi. excusant se inuitati. si ab alio deo, 
merito, quia subito inuitati; si non merito, ergo nee subito; 
si. autem non subito inuitati, ergo a creatore, a quo olim, 
cuius denique declinauerant uocationem tune, primo dicentes 
ad Aaronem: fac nobis deos, qui praeeant nobis, atque 

15 exinde aure audientes et non audientes, uocationem scilicet 
dei, qui pertinentissime ad hanc parabolam per Hieremiam: 
audite, in quit, uocem meam, et ero uobis in deum 
et uos mihi in populum, et ibitis in omnibus uiis 
meis, quascumque mandauero uobis ecce inuitatio 

20 dei e t non a u d i e r u n t, inquit, et nonaduerterunt a u- 
rem suam, ecce recusatio populi sed abieruntin his, 
quae concupiuerunt corde suo malo: agrum erni et 
boues mercatus sum et uxorem duxi . et adhuc ingerit: et 
emisi omnes ad uos famulos meos, prophetas, hie 

25 erit spiritus sanctus, admonitor conuiuarum -- die et ante 
lucem, et non audiit populus meus et non intendit 
auribus suis et obdurauit collum suum. hoc ut patri 
familiae renuntiatum est, motus tune bene quod et motus; 

3] cf. Luc. 14, 17. 10] cf. Luc. 14, 1820. 14] Exod. 32, 1. 
15] cf. Es. 6, 9. 17] Hier. 7, 23. 20] Hier. 7, 24. 22] cf. Luc. 14, 
1820. 23] Hier. 7, 2526. 28] cf. Luc. 14, 21. 

1 <per> patres Gel: per om. MR 6 non (scil. eius) qui 8 inno 
tescens, iam uulgo inuitans, iam uulgo 13 uocationem, tune primo 
uulgo 17 deum scripsi: dominum MR 19 maudauero M (ue s. u. a m. 1) 
21 his Mj hiis J? 1 , iis R* uulgo 24 omnes ad uos MR, ad uos omnes Pam 
27 suis M (in ras. a m. 1) patrifamilias Rig 



528 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

negat enim Marcion moueri deum suum; ita et hoc meus est - 
mandat de plateis et uicis ciuitatis facere sublectionem. uide- 
amus an eo sensu, quo rursus per Hieremiam: numquid 
solitudo factus sum domui Israhelis aut terra in 
incultum derelicta? -- id est: numquid non habeo quos 5 
adlegam aut unde adlegam? - - quoniam dixit populus 
meus: non u enim us adte. itaque misit ad alios uocandos 
ex eadem adhuc ciuitate. dehinc loco abundante praecepit 
etiam de uiis et sepibus colligi, id est nos iam de extraneis 
gentibus, ilia scilicet aemulatione, qua in Deuteronomio: u> 
auertammeam faciemab eisetmonstrabo, quidillis 
in nouissimis, id est alios possessuros locum eorum 
quoniam genitura peruersa est, filii in quibus 
fides non est. illi obaemulati sunt me in non deo 
et prouoeau erun t me in iram in idolis suis, et ego 15 
obaemulabor eos in non nation e, (in nation e) insi- 
pienti prouocabo eos in iram, in nobis scilicet, quorum 
spem ludaei gemunt, de qua illos gustaturos negat dominus, 
derelicta Sione tamquam specula in uinea et in cucumerario 
casula, posteaquam et nouissimam in Christo inuitationem 20 
recusauit. quid ex hoc ordine, secundum dispositiones et prae- 
dicationes creatoris recensendo, competere potest illi, cuius 
nee ordo habet nee dispositio ad parabolae conspirationem, 
qui totum opus semel fecit? aut quae erit prima uocatio eius, 
et quae secundo actu admonitio? ante debent alii excusare, 25 
postea alii conuenisse. mine autem pariter utramque partem 
inuitare uenit, de ciuitate, de sepibus, aduersus speculum 
parabolae. nee potest iam fastidiosos iudicare quos numquam 
2] cf. Luc. 14, 21. 37] Hier. 2, 31. 7] cf. Luc. 14, 21. 8] cf. Luc. 
14, 23. 1117] Dent. 32, 2021. 18] cf. Luc. 14, 24. 19] cf. Es. 1, 8. 
3 iheremiam M 1 ueniemus/or. 10 deutheronomioM 11 meam faciem 
Jtf, faciem meam Ruulgo 16 in natione add. E 3 , f.w. ME 1 17 nobis .R 3 , 
nouis MR 1 18 spem MR, speciem Lat gemunt Semlerus: gerunt MR 
reliqui 20 Christo MR\ Christum -R 3 uulgo 21 dispositiones If, disposi- 
tionem R 22 illi R 3 , illic MR 1 23 ordo dispositio scripsi: ordinem 
dispositionem MR habet = se habet, secundum usum auctoris ad para 
bolae conspirationem = ita ut conspiret cum parabola 24 primo fort. 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 3133. 529 

retro inuitauit, quos cum maxime adgreditur. aut si de future 
eos iudicat contempturos uocationem, ergo et sublectionem 
loco eorura ex gentibus de future portendit. plane adhuc 
secundo uenturus est: [ut gentibus praedicet. et si] uenturus 
5 est autem, puto, non quasi uocaturus adhuc conuiuas, sed 
iara collocaturus. interea qui cenae istius uocationem in 
caeleste conuiuium interpretaris spiritalis saturitatis et iocun- 
ditatis, memento et terrenas promissiones uini et olei et fru- 
menti et ipsius ciuitatis aeque in spiritalia figurari a creatore. 

10 32, Ouem et drachmam perditam quis requirit? nonne qui 
perdidit? quis autem perdidit? nonne qui habuit? quis uefo 
habuit? nonne cuius fuit? si igitur homo non alterius est res 
quam creatoris, is eum habuit, cuius fuit, is perdidit, qui 
habuit, is requisiuit, qui perdidit, is inuenit, qui quaesiuit, 

15 is exultauit, qui inuenit. ita utriusque parabolae argumentuin 
uacat circa eum, cuius non est ouis neque drachma, id est 
homo, non eriim perdidit, quia non habuit, nee requisiuit, quia 
non perdidit, nee inuenit, quia nee requisiuit, nee exultauit, 
quia non inuenit. atque adeo exultare illius est de paenitentia 

20 peccatoris, id est de perditi recuperatione, qui se professus 
est olim malle peccatoris paenitentiam quam mortem. 

33. Quibus duobus dominis neget posse seruiri, quia alte- 
rum offendi sit necesse alterum defendi, ipse declarat, deuni 
propouens et mamonam. proinde rnamonam quern intellegi 

25 uelit, si interpretem non habes, ab ipso potes discere. admo- 
nens enim nos de saecularibus suifragia nobis prospicere anii- 

10] cf. Luc. 15, 4-7; 811. 21] cf. Ez. 33, 11. 22] cf. Luc. 
16, 13. 25] cf. Luc, 16, 9. 

2 contempturos JR 3 , contempturus MR 1 3 ex i gentibus M adhuc 
scripsi: ad hoc MR 4 ut et si seelusi (uerba et si, quae ego olim 
retinueram, iure deleuit Eng}: interpolates haec esse quae sequuntur 
docent; orta autem est haec interpolatio ex corruptela ad hoc pro adhuc 
9 figurari (syll. fi in ras. a m. 1} M 10 drachmam scripsi: dracmam 
M, dragmam Ruulgo 11 quis uero Gel: qui uero MR 14 requisiuit 
(s-yll. re s. u. a m. T) M 16 drachma M, dragma R 22 quia .R 3 , 
qui MR 1 24 mamonam M (sic fere tibique), mammonam Ruulgo pro 
inde M, deinde R uulgo 25 uelit (t ex s) M 

XXXXVII. Tert. III. 34 



530 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

citiarum secundum serui illius exemplum, qui ab actu sum- 
in otiis dominicos debitores diminutis cautionibus releuat in 
subsidium sibi: et ego, inquit, dico uobis, fa cite uobis 
ami cos de mamona iniustitiae, de nummo scilicet, de 
quo et seruus ille. iniustitiae enim auctorem et dominatorem 5 
totius saeculi imramum scimus omnes. cui famulatam uidens 
Pharisaeorum cupiditatem ammentauit hanc sententiam: non 
potestis deo seruire et mamona e. inridebant denique 
Pharisaei pecuniae cupidi, quod intellexissent scilicet mamonam 
de nummo dictum, ne quis existimet in mamona creatorem 10 
intellegenehim et Christum a creatoris illos seruitute reuocasse. 
quid imnc? potius ex hoc disce iinum a Christo deum osten- 
sum. duos enim dominos nominauit, deum et rnamonam, crea 
torem et nummum: denique non potestis deo seruire, 
utique ei, cui uidebantur seruire, et mamonae, cui magis is 
destinabantur. qtiodsi ipse alium se ageret. non duos dominos, 
sed tres demonstrasset et creator enim dominus, quia dens, 
et utique magis dominus quam mamonas magisque homini obser- 
uandus, qua magis dominus ; quale est enim, ut qui mamo 
nam dominum dixerat et cum domino iunxerat uero, ipsum 20 
dominum taceret, id est deum creatorem? aut nuraquid tacendo 
eo concessit seruiendum ei esse, si solummodo sibi et mamo 
nae negauit posse seruiri? ita cum unum deum ponit, nomi- 
naturus et creatorem, si alius esset ipse, creatorem nominauit 
quern [dominum] sine alio [deo non] posuit. et illud itaque s,-> 
relucebit, quomodo dictum sit: (si) in mamona iniusto 

1] cf. Luc. 16, 19. 3] Luc. 16, 9. 7] Luc. 16, 13. 8] cf. Luc. 
16, 14. 14] Luc. 16, 13. 26] Luc. 16, 11. 

2 diminutis Lat: diminuit ME 9 mammonam MR 10 dictum, rie 
uulgo 12 quid MR, quin Gel 13 dominos 7? 3 , dominus MP* 15 uide 
bantur seruire M, seruire uidebantur R uulgo 17 parenthesin indicaui 
18 homini obseru?.ndus scripsi: non obseruandus MM 1 , obseruandus .R 3 
20 domino iunxerat uero, (id est deo Marcionis) ipsum scripsi: deo iunxerat, 
uere ipsorum MR 21 deum creatorem scripsi: de creatore MF, crea 
torem R uulgo 25 dominum et deo non seclusi (cf. 1. 23: ita cum 
unum deum ponit) 26 sit <si> scripsi: sit MR, si Pain 



VII. Aduersus Marcionem lib IIII 33. 531 

fideles non extitistis, quod uerum est quis uobis 
credet? in nummo scilicet iniusto, non in creatore, quenl et 
Marcion iustum facit, et: si in alieno fi deles inuenti 
non estis, meum quis dabit uobis? alienum enim debet 
5 esse a seruis dei quod iniustum est. creator autem quomodo 
alienus erat Pharisaeis, proprius deus ludaicae geritis? si ergo 
haec non cadunt in creatorem, sed in mamonara, quis uobis 
credet quod uerius est*? et quis uobis dabit quod meum 
est ? non potest quasi ali(eTi)us dixisse de alterius .dei 

10 gratia, tune enim uideretur ita dixisse, si eos in creatorem. 
non in mamonam infideles notando per creatoris mentionem 
distinctione se fecisset dei alterius, non commissuri suam ueri 7 
tatem infidelibus creatoris, f quoniam tune alterius uideri potest, 
si non ad hoc proponatur, ut a re, de qua agitur, soparetur. Si 

15 autem et iustificantes se coram hominibus Pharisaei spem 
mercedis in homine ponebant, illo eos sensu increpabat, quo 
et propheta Hieremias: miser homo, qui spem habet in 
homine. si et adicit: scit autem deus corda uestra, 
illius dei uim commemorabat, (qui) lucernam se pronuntiarat 

20 scrutantem renes et corda. si superbiam tangit: quod elatum 
est apud homines perosum est deo, Esaiam ponit ante 
oculos: dies enim do mini Sabaoth in omnem contu- 
meliosum et superbum, in omnem sublimem et 
elatum, et humiliabuntur. Possum iam colligere, cur 

25 tanto aeuo deus Marcionis fuerit in occulto. expectabat, opinor. 
donee haec omnia disceret a creatore. didicit igitur -usque ad 
lohannis tempora atque ita exinde processit adnuntiare regnum 
3] Luc. 16, 12. 7] cf. Luc. 16, 11. 8] cf. Luc, 16, 12. 15] cf. 
Luc. 16, 15. 17] Hier. 17, 5. 18] Luc. 16, 15. 19] cf. Prou. 20, 27. 
20] cf. Ps. 7, 10. Hier. 11. 20. Apoc. 2, 23. Luc. 16, 15. 22] Es. 2, 12. 
5 autem quomodo 2? 3 , alio modo MR i (in M autem add. in mg. m. 5, quod 
etiam in Ncomparet) 9 alienus scripsi (id est alterius dei Christus) : alius MR 
12 distinctione se scripsi: distinctions MR 13 quoniam MR 1 , quomodo 
autem Eng, quomodo R 3 uulgo; uerba quoniam separetur non liabco quo 
modo intellegam ; mihi quidem corruptela in uerl>is si non ad hoc laterc uidetur 
et uelim rescribi : sinomen adhuc . 19 qui add. Pam pronuntiarat M. 
pronuntiabat R uulgo 23 sublimen M 26 igitur MF, ergo R uulgo 

34* 



532 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

del dicens: lex et prophetae usque ad lohannem; 
ex quo regnum del adnuntiatur. quasi non et DOS limi- 
tem quendam agnoscamus lohannem constitutum inter uetera 
et noua, ad quern desineret ludaismus et a quo inciperet 
Christianismus, non tamen, ut ab alia uirtute facta sit sedatio 5 
legis et prophetarum et initiatio euangelii, in quo est dei 
regnum. [Cbristus ipse.] nam id si probauimus, et uetera transi- 
tura et noua successura praedicari a creatore, si et Johannes 
antecursor et praeparator ostenditur uiarum domini euangelium 
superducturi et regnum dei promulgaturi, et ex hoc iam, quod 10 
Johannes uenit, ipse erit Christus qui lohannem erit subse- 
cutus ut antecursorem; et, si desierunt uetera et coeperunt 
noua interstite lohanne, non erit mirum quod ex dispositione 
est creatoris, ut unde(unde) magis probetur ** quam ex legis 
et prophetarum in lohannem occasu et exinde ortu regni dei. 15 
transeat igitur caelum et terra citius, sicut et lex et 
prophetae, quamunusapexuerbo rum domini uerbum 
enim, inquit Esaias, dei nostri manet in aeuum : nam 
quoniam in Esaia iam tune Christus, sermo scilicet et spiritus 
creatoris, lohannem praedicarat uocem clamantis in deserto: 20 
parate uiam domini - - in hoc uenturum, ut legis et 
prophetarum ordo exinde cessaret, per adimpletionem, non 
per destructionem, et regnum dei a Christo adnuntiaretur, 
ideo subtexuit facilius elementa transitura quam uerba sua, 
confirmans hoc quoque, quod de lohanne dixerat, non prae- * 
terisse. 

34. <Sed Christus diuortium inhibet dicens: qui dimiserit 

1] Luc. 16, 16. 7] cf. Es. 43, 19; 65, 17. cf. II Cor. 5, 17. 9] cf. 
Mai. 3, 1. cf. Matth.. 11, 10. 16] Luc. 16, 17. cf. 21, 33. 17] Es. 
40, 8. 21] Es. 40, 3. 27] Luc. 16, 18. 

7 Christus ipse seclusi: irrepsisse uidetur ex 1. 11 id si scripsi: et si 
MR 11 erit M (alt. loco), erat Ruulgo- subsecutus scripsi: subsecu- 
turus MR 14 undeunde Lat: unde MR, aliunde Rig lacunam 

mgnc,ui: diuinitatum distantia (cf. 538, 22} uel simile aliquid intercidit 
15 regni scripsi: regnum MR 17 parenthesin indicaui 21 parate M, 
parare Ruulgo 27 inhibet Eng: iubet M, prohibet Ruulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 3334. 533 

uxorem suam et aliam duxerit, adulterium commit- 
tet, (et) qui dimissam a uiro duxerit, aeque adulter 
est, ut sic quoque prohibeat diuortium, inlicitum facit repu- 
diatae matrimonium - - Moyses uero permittit repudium in 

5 Deuteronomio : si sumseritquis uxorem ethabitauerit 
cum ea, et euenerit non inuenire earn apud eum 
gratiam, eo quod inuentum sit in ilia impudicum 
negotium, scribet libellum repudii et dabit in 
manu eius et dimittet illam de domo sua. uides 

10 diuersitatem legis et euangelii, Moysi et Christi ? plane, non 
enim recepisti illud quoque euangelium eiusdem ueritatis et 
eiusdem Christi, in quo prohibens diuortium propriam quae- 
stionem eius absoluit: Moyses propter duritiam cordis 
uestri praecepit libellum repudii dare; a primor- 

15 dio autem non fuit sic; quia scilicet qui marem et 
feminam fecerat. erunt duo, dixerat, in carne una; 
quod deus itaque iunxit, homo (non) disiunxerit. hoc 
euim responso et Moysi constitutionem protexit, ut sui, et 
creatoris institutionem direxit, ut Christus ipsius. sed quatenus 

20 ex his reuincendus es, quae recepisti, sic tibi occurram, ac si 
meus Christus (tuus:) nonne et ipse prohibens diuortium et 
parem tamen gestans eius, qui marem et feminam iunxit, 
excusauerit potius quam destruxerit Moysi constitutionem? 
sed ecce sic tuus sit iste Christus contrarium docens Moysi 

25 et creatori, ut, si non contrarium ostendero, meus sit. dico 

5] Deut. 24, 1. 13] Matth. 19, 8. 1517] Matth. 19, 4. 5. 6. 
cf. Gen. 1, 27; 2, 24. 

1 committet ME, committit Oehkrus, commisit Pam 2 et addidi 
3 parenihesin indicauit Eng: est. ut uulgo 5 deutheronomio M 9 manu 
MF, manum It 17 non addidit Eng disiunxerit? hoc uulgo 19 dire 
xit .B, direxerit MF 20 quaerere coepisti R l 21 tuus addidi (cf. infra 
1. 24): Eng sic unit rescribi: sic tibi occurram [ac si]: meus Christus 
nonne etc. 22 parem scripsi (id est aduersariuni) : patrem MR gestans 
MR (cf. angelum, hominem gestare de carne Chr. 14; et ibidem c. 12: 
dominum circumferre sabbati et 499, 3: iudicem gerere): testans Lat 
(prob. Eng} eius scripsi: eum MR 24 ecce sic R, ecce si F, ac si M 



534 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim ilium condicionaliter nunc fecisse diuortii prohibitionem, 
si ideo quis dimittat uxorem, ut aliam ducat: qui dimiserit, 
inquit, uxorem et aliam duxerit, adulterium com- 
misit, et qui a marito dimissam duxerit aeque 
adult er est, ex eadem utique causa dimissam, qua non licet 5 
dimitti, ut alia ducatur; inlicite enim dimissam pro indimissa 
ducens adulter est. manet enim matrimonium quod non rite 
diremptum est; manente (autem) matrimonio nubere adulterium 
est. ita si condicionaliter prohibuit dimittere uxorem. non in 
to turn prohibuit, et quod non prohibuit in totuni. permisit alias, 10 
ubi causa cessat, ob quam prohibuit; et iam non contrarium 
Moysi docet, cuius praeceptum alicubi conseruat, nondum 
dico confirmat. aut si omnino [non] negas perrnitti diuortium a 
Christo, quomodo tu nuptias dirimis, nee coniungens marem 
et feminam nee alibi coniunctos ad sacramentum baptismatis 15 
et eucharistiae admittens, nisi inter se coniurauerint aduersus 
fructum nuptiarum, ut aduersus ipsum creatorem? certe quid 
faciet apud te maritus, si uxor eius commiserit adulterium? 
habebitne illam? sed nee tuum apostolum sinere (scis) con- 
iungi prostitutae membra Christi. habet itaque et Christum 20 
adsertorem iustitia diuortii. iam hinc confirmatur ab illo 
Moyses ex eodem titulo perhibens repudium, quo et Christus: 
si in ue n turn fueritinmulierenegotiumimpudicum. 
nam et in euangelio Mathei: qui dimiserit, inquit, uxo 
rem suam praeter causarn adulterii, facit earn 25 



2] Luc. 16, 18. 19] cf. I Cor. 6, 15. 23] Deut. 24, 1. 24] Matth. 
5, 32. 

2 ut J2 3 , et MR 1 8 autem addidi: deleri uult uerba manente est 
Eng 10 alias ubi Rig: alia subici MJR 1 , aliud est ubi R 3 11 et iam 
scripsi: etiam MR 13 confirmat aut R, coiifirmata ut MF non seel. 
R* 16 eucharisthiae M 18 faciet *Urs: facit MR 19 sed MR, 
scilicet Oehlerus scis suppl. Urs, om. MR religui omnes 21 iam 
hinc confirmatur cf. supra I. 12 22 perhibens scripsi; prohibens MR 
24 Mathei R, matthei M 



VII. Aduersus Marcioiiem lib. IIII 34. 535 

adulterari. atque ita adulter censetur et ille, qui dimissam 
a uiro duxerit. ceterum praeter ex causa adulterii nee creator 
disiungit quod ipse scilicet coniunxit, eodem alibi Moyse con- 
stituente eum, qui ex compressione matrimonium fecerit, non 

o posse dimittere uxorem in omne ternpus. quodsi ex uiolentia 
coactum matrimonium stabit, quanto magis ex conuenientia 
uoluntarium? sicut ex prophetiae auctoritate: uxorem iuuen- 
tutis tuae non dimittes. habes itaque Christum ultro 
uestigia ubique creatoris ineuntem tarn in permittendo repudio 

10 quam in prohibendo; habes etiam nuptiarum, quoquo uelis 
latere, prospectorem, quas nee separari uult prohibendo repu- 
diurn nee cum macula haberi tune permittendo diuortiuin. 
erubesce non coniungens quos tuus quoque Christus iunxit, 
erubesce etiam disiungens sine eo rnerito, quo disiuugi uoluit 

15 et tuus Christus. debeo mine et illud ostendere, unde hanc 
sententiam deduxerit dominus quoue direxerit. ita enim plenius 
constabit eum non ad Moysen destruendum spectasse per 
repudii proposition em subito interpositam, quia nee subito 
interposita est, habens radicem ex eadem lohannis mentione. 

20 Johannes enim, retundens Herodem, quod aduersus legem 

uxorem fratris sui defuncti duxisset habentis filiam ex ilia, 

- non alias hoc permittente, immo et praecipiente lege, 

quam si frater illiberis decesserit, lit a fratre ipsius et 



3] cf. Deut. 22, 2829. 7] Mai. 2, 15. 19] cf. Luc. 16. 16. 
20] cf. Luc. 3, 19. 23J cf. Deut. 25, 5. 

1 atque ita M, atque E 1 , aeque E 3 reliqui praeter Eig 4 fecerit scripsi: 
fecerat MR 5 uiolantia M 7 uerba sicut dimittes cum anlecedentibus 
coniungi nequeunt, ita scilicet compositis, ut addi quicquam omnino non 
sinant. quamobrem, nisi interciderunt aliqua, nescio an haec inter- 
polatori debeantur. Eng sic distingui uult: uoluntarium, sicut <et)> ex 
prophetiae auctoritate uxorem . . non dimittes? ex M, et R 10 quoquo 
E 3 , quoque ME 1 , 12 macula E 3 , nasculo ME 1 13 iunxit M, coniunxit E 
14 quo E, quos M 17 eum non E 3 , eadem ME 1 spectasse E 3 , expec- 
tasse ME 1 19 mentionem M 22 alias E, alia M 23 inliberis .R 3 , 
illecebris ME 1 , sine liberis Oehlerus (in notis) 



536 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ex costa ipsius supparetur semen illi coniectus in carcerem 
fuerat ab eodem Herode, postmodum et occisus. facta igitur 
mentione lohannis doininus, eo utique succensus exitu eius, 
inlicitorum matrimoniorum et adulterii figuras iaculatus est 
in Herodera, adulterum pronuntians etiam qui dimissam a uiro 5 
duxerit, quo magis irnpietatem Herodis oneraret, qui non 
minus repudio quam raorte dimissam a uiro duxerat, et hoc 
fratre habente ex ilia filiam et uel eo nomine inlicite - 
ex libidinis, non ex legis instinctu, ac propterea propheten 
quoque adsertorem legis occiderat. hoc mini disseruisse pro- 10 
iiciet etiam ad subsequens argumentum diuitis apud inferos 
dolentis et pauperis in sinu Abrahae requieseentis. nam et 
illud quantum ad scripturae superficiem subito propositum est, 
quantum ad intentionera sensus et ipsum cohaeret mentioni 
lohannis male tractati et suggillati Herodis male maritati, is 
utriusque exitum deformans, Herodis tormenta et lohannis 
refrigeria, ut iam audiret H erodes: habent illic Moysen 
etprophetas, illos audiant. sed Marcion aliorsum cogit: 
scilicet utramque mercedem creatoris siue torment! siue refri- 
gerii apud inferos determinat, eis positam, qui legi et prophetis 20 
oboedierint, Christ! uero et dei sui caelestem definit sinum 
et portum. respondebimus et <ad) haec, ipsa scriptura reuin- 
cente oculos eius, qui ad inferos discernit Abrahae sinum 
pauperi. aliud enim infer!, ut puto, aliud quoque Abrahae 
sinus, nam et magnum ait intercidere regiones istas profundum 25 

1] cf. Matth. 14, 3. 2] cf. Matth. 14, 10. 4] cf. Luc. 16, 18. 
11] cf. Luc. 16. 1931. 17] Luc. 16, 29. 23] cf. Luc. 16, 26. 

1 supparetur M, suppararetur R 2 Herode om. R 1 3 eo utique 
scripsi: et utique MR, utique et Eng succensus exitu scripsi: succes- 
sus exitus MR uulgo 4 adulterii figuras M , adulteri figura R 7 repudio 
quam morte Eng: morte qaam repudio MR parenthesin indicauit 
Eng S inlicite R 3 , inlicita MR 1 11 ad om. R* 15 suggillatui Rig 
maritati R 3 mg, meritati MR 19 scilicet Pam : scilicet et MF, scilicet 
ut R 20 determinat MF, determinet R eis (i s. o) M 21 Christi 
uero et dei sui scil. mercedi definit MF, definiat R 22 et <ad> 
scripsi: et MR 23 qui Eng: quae MR ad inferos MR, ab inferis 
Pam 25 intercidere MR 1 , intercedere R^ uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 34. 537 

et transitum utrimque prohibere. sed nee adleuasset diues 
oculos et quidem de longinquo, nisi in superiora et de 
altitudinis longinquo per inmensam illam distantiam sublimi- 
tatis et profunditatis. unde apparet sapienti cuique, qui ali- 
5 quando Elysios audierit, esse aliquam localem determinationem, 
quae sinus dicta sit Abrahae, ad recipiendas animas filiorum 
eius, etiam ex nationibus, patris scilicet multarum natio- 
num. in Abrahae censum deputandarum [et] ex eadem fide, 
qua et Abraham deo credidit, nullo sub iugo legis nee 
10 in signo circumcisionis. earn itaque regionem, sinum dico 
Abrahae, etsi non caelestem, sublimiorem tamen inferis, inte 
rim refrigerium praebere animabus iustorum *, donee con- 
summatio rerum resurrectionem omnium plenitudine mercedis 
expungat, tune apparitura caelesti promissione, quam Mar- 
is cion suo (deo) uindicat, quasi non a creatore promulgatam, - 
ad quam ascensum suum Christus aedificat in caelum 
secundum Osee, utique suis, ubi est et locus aeternus, de 
quo Esaias :quis adnuntiabituobis locum aeternnm? 
nisi scilicet Christus, in ce dens iniustitia, loquensuiam 
20 rectam, odio habens iniustitiam et iniquitatem. 
quodsi aeternus locus repromittitur et ascensus in caelum 
aedificatur a creatore, promittente etiam sernen Abrahae uelut 
stellas caeli futurum, utique ob caelestem promissionem, salua 
ea promissione cur non capiat sinum Abrahae dici temporale 
25 aliquod animarum fidelium receptaculum, in quo iam delinietur 
futuri imago ac Candida quaedam utriusque iudicii prospicia- 

7] cf. Gen. 17, 4. cf. Eom. 4, 17. 9] cf. Rom. 4, 3. cf. Rom. 
4, 13. 10] cf. Rom. 4, 11. 16] cf. Am. 9, 6. 18] Es. 33, 14. 
19] Es. 33, 15. 22] cf. Gen. 22, 17. 

1 utrimque R 3 , utrurnque MR 1 8 et seclusi 11 etsi JIB 3 , et E 
12 praebere scripsi: praeterea MR 1 , praebituram R 3 uulgo lacunam 
signaui: contendimus uel tale aliquid desidero 15 deo addidi: 

Christo add. Ciacconius promulgatam. ad uulgo 17 Osee MR, 

Amos Pam 21 repromittitur R*, repromittetur MR 1 26 ac JS, ad 
MF quaedam R, quadam MF 



538 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tur? admonens quoque uos haereticos, dum in uita estis, * 
Moysen et prophetas, unum deum praedicantes creatorem et 
unum Christum praedicantes eius, et utrumque indicium 
poenae et salutis aeternae apud unicum deum positum, qui 
occidat et uiuificet. immo , inquit, c nostri del monella de caelo 5 
non Moysen et prophetas iussit andiri, sed Christum: huuc 
audite . merito. tune enim .apostoli satis iam audierant 
Moysen et prophetas, qui secuti erant Christum credendo 
Moysi et prophetis. nee enim accepisset Petrus dicere: tu es 
Christus, antequam audisset et credidisset Moysi et pro- 10 
phetis, a quibus soils adlinc Christus adnuntiabatur. haec 
igitur fides eorum meruerat, ut etiam uoce caelesti confir- 
maretur, iubente ilium audiri, quern agnouerant euangelizantem 
pacem, euangeiizantem bona, adnuntiantem locum aeternum, 
aedificantem illis ascensum suum in caeluro. apud inferos 15 
autem de eis dictum est: habent illic Moysen et pro 
phetas, illos audiant, qui non credebant omnino uel qui 
nee sic credebant, esse post mortem superbiae diuitiarum et 
gloriae deliciarum supplicia adnuntiata a Moyse et prophetis, 
deereta autem ab eo deo, qui de thronis deponit dynastas et 20 
de sterculinis eleuat inopes. ita cum utriusque pronuntiationis 
diuersitas competat creator!, non erit diuinitatum statuenda 
distantia, sed ipsarum materiarum. 

35. Conuersus ibidem ad discipulos uae dicit auctori scan- 
dalorum: expedisse ei, si natus non fuisset aut si molino 25 
saxo ad collum deligato praecipitatus esset in profundum, 
quam unum ex illis modicis utique discipulis eius scandali- 
zasset. aestima, quale supplicium comminetur ille. nee enim 

1] cf. Luc. 16, 29. 5] cf. I Reg. 2, 6. 6] Luc. 9, 35. 9] Marc. 8, 29. 
cf. Matth. 16, 16. Luc. 9, 20. 13J cf. Es. 52, 7. 14] cf. Es. 33, 14. 15] cf. 
Amos 9, 6. 16] Luc. 16, 29. 20] cf. Ez. 26, 16. 21] cf. Ps. 112, 7; 
I Reg. 2, 8. 24] cf. Luc. 17, 12. 

I lacunam signaui: audire intercidit uel ut audiatis 5 monella MF, 
monela.R 17 illos audiant M, audiant illos Ruulgo omnino uel qui nee 
scripsi: uel qui nee omnino MR 18 sic JR 3 , si ME 1 21 sterculinis MF, 
sterquilinifl R uulgo utriusque scripsi: utrique MR\ utrimque R 3 uulgo 
25 expedisset Big 27 <ut> unum fort. 28 ille Lat: illi ME rcliqui 



VII. Aduersus Marcionem lib. II1I 3435. 539 

alius ulciscetur scandalum discipulorum eius. agnosce igitur 
et iudicem et illo adfectu pronuntiantem de cura suorum, 
quo et creator retro: qui tetigerit uos, ac si pupillain 
oculi mei tan gat. idem sensus eiusdem est. peccantero 

5 fratrem iubet corripi; quod qui non fecerit, utique deliquit, 
aut ex odio uolens fratrem in delicto perseuerare aut ex accep- 
tione personae parcens ei: habes Leuiticum: non odies 
fratrem tuum in animo tuo, traductione traduces 
proximum tuum, utique et fratrem, et non sumes pro- 

lopter ilium delictum. nee mirum, si ita docet qui pecora 
quoque fratris tui. si errantia in uia inueneris, prohibet de- 
spicias, quominus ea reducas fratri, nedum ipsurn sibi. sed et 
ueniam des fratri in te delinquent iubet, etiam septies. parum 
plane, plus est enim apud creatorem, qui nee modum statuit, 

15 in infinitum pronuntians: fratris malitiae mem or ne sis, 
nee petenti earn praestes mandat, sed et non petenti. non 
enim dones offensam uult, sed obliuiscaris. Lex leprosorum 
quantae sit interpretationis erga species ipsius uitii et inspec- 
tationis summi sacerdotis, nostrum erit scire, Marcionis, 

20 morositatem legis opponere, ut et hie Christum aemulum 
eius adh rmet, praeuenientem sollemnia legis etiam in curatione 
decem leprosorum, quos tantummpdo ire iussos, ut se osten- 
derent sacerdotibus, in itinere purgauit, sine tactu iam et 
sine uerbo, tacita potestate et sola uoluntate. quasi necesse 

25 sit, semel remediatore languorum et uitiorum adnuntiato 
Christo et de effectibus probato, de qualitatibus curationum 
retractari aut creatorem in Christo ad legem prouocari, si 
quid aliter, quam lege distinxit, ipse perfecit, cum aliter utique 



3] Zach. 2, 8. 4] cf. Luc. 17, 3. 7] Leu. 19, 17. 10] cf. 
Exod. 23, 4. 12] cf. Luc. 17, 4. 15] Leu. 19, 18. 17] cf. Leu. 
cap. 13 et 14. 21] cf. Luc. 17, 1119. 22] cf. Luc. 17, 14. 23] cf. ib. 

5 deliquerit fort. 1 habes scripsi: habens MR 8 traduces M, non 
traduces .R, traducens Eig 12 fratri <tuo> Gel 13 des MR 3 , del R l 
16 petenti <tantum> fort. 21 praeuenientem R, praeueniente M 27 re- 
tractare prouocare fort. prouocari; si uulgo 



540 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

dominus per semetipsura operetur siue per filium, aliter (per) 
prophetas famulos suos, maxime documenta uirtutis et pote- 
statis, quae ut clariora et ualidiora, qua propria, distare a 
uicariis fas est. sed eiusmodi et alibi iam clicta sunt in docu- 
mento superiore. nunc, etsi praefatus est multos tune fuisse s 
leprosos apud Israhelem in diebus Helisei prophetae et nemi- 
nem eorum purgatum nisi Neman Syrum, non utique et 
numerus faciet ad differentiam deorum, in destructionem crea- 
toris unum remediantis et praelationem eius, qui decem emun- 
darit. quis enim dubitabit plures (potius) potuisse curari ab eo, 10 
qui unum curasset, quam ab illo decem, qui numquam retro 
unum? sed hac cum maxime pronuntiatione diffidentiam Isra- 
helis uel superbiam pulsat, quod cum multi essent illic leprosi 
et prophetes non deesset, etiam edito documento nemo decu- 
currisset ad deum operantem in prophete. igitur quoniam ipse 15 
erat authenticus pontifex dei patris, inspexit illos secundum 
legis arcanum, significantis Christum esse uerum disceptatorem 
et elimatorem human arum macularum. sed et quod in mani 
festo fuit legis praecepit: ite, ostendite uos sacerdoti- 
bus. cur, si illos ante orat emundaturus? an quasi legis inlusor, 20 
ut in itinere curatis ostenderet nihil esse legem cum ipsis sacer- 
dotibus? et utique [uideret] uiderit, si cui tarn opiniosus uidebitur 
Christus. immo digniora sunt interpretanda et h dei iustiora: 
ideo illos remediatos, quia secundum legem iussi abire ad 
sacerdotes obaudierant. neque enim credibile est emeruisse 25 
medicinam a destructore legis obseruatores legis. sed cur 
pristino leproso nihil tale praecepit? quia nee Heliseus Syro 

5] cf. Luc. 4, 27. 19] Luc. 17, 14. 24] cf. Luc. 17, 24. 27] cf. 
Luc. 5, 1213. 

1 <per> prophetas E, prophetas MF 4 sunt R 3 , sint MR 1 1 Neman 
scripsi (cf. 541, 1): Neeman J2 1 , ueaman M, Naamann R* uulgo et (s. u. 
a m. 2) M, om. Rig 10 potius add. Eng 14 edito JR 3 , in edito MR 
15 prophete MF, prophetis R uulgo 17 dispectatorem fort. (cf. 539, 18) 
18 elimatorem ex eliminatorem M (corr. m. 1) 22 sacerdotibus et utique 
rideret? uiderit Eng uideret seel. JR 3 si cui tarn R, sic uitam M 
24 quia M, qua R uulgo 26 obseruatores R^, obsecratores M (in ras.) -R 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 35. 541 

Neman; et tamen non idcirco non erat creatoris. satis re- 
spondi, sed qui credit, id intellegit etiam altius aliquid. disce 
igitur et causas. in Samariae regionibus res agebatur, unde 
erat et unus interim ex leprosis. Samaria autem desciuerat 
5 ab Israhele, habens schisma illud ex nouem tribubus, quas 
auulsas per Achiam prophetam collocauerat apud Samariam 
Hieroboam. sed et alias semper sibi placentes erant Samari 
tan! de montibus et puteis patrum, sicut in euangelio lohannis 
Samaritana ilia in conloquio domini apud puteum: ne tu 

lomaior sis? et cetera; et rursus: patres nostri in isto 
monte adorauerunt, et uos dicitis, quia. Hieroso 
lymis oportet ado rare, itaque [qui] et per Esaiam uae 
qui dixerat eis, qui con fide rent in monte Samariae, iam 
et ipse earn restituere dignatus, de industria iubet ostendere se 

15 sacerdutibus, - - utique qui non erant nisi ubi et templum, 
subiciens Samaritam ludaeo, quoniam ex ludaeis salus, licet 
Israhelitae et Samaritae; tota enim promissio tribui ludae 
[Christus] fuit ut scirent Hierosolymis esse et sacerdotes 
et templum et matricem religionis et fontem, non puteum 

20 salutis. et ideo, ut uidit agnouisse illos legem Hierosolymis 
expungendam, ex fide iam iustificandos sine legis ordine reme- 
diauit. unde et unum illurn solutum ex decem memorem diuinae 
gratiae Samariten miratus non mandat offerre munus ex lege, 
quia satis iam obtulerat gloriarn deo reddens, hoc et domino 

25 uolente interpretari legem. et tamen cui deo gratiam reddidit 
Samarites, quando nee Israhelites alium deum usque adhuc 
didicisset? cui alii quam cui omnes retro remediati a Christo? 
3] cf. Luc. 17, 11. 4] cf. Luc. 17, 16. 47] cf. Ill Keg. 11, 
29-39. 9] loh. 4, 12. 10] loh. 4, 20. 12] cf. Am. 6, 1. 16] cf. 
Ioh.4,22. 17] cf. Gen. 49", 9 10. 23] cf. Luc. 17, 19. 24] cf. Luc. 17, 18. 
lnemanJF,NaamanJBwM^o 2creditid.E w0:crediditMR SscismaJO" 1 
noaemMR, decem Pam 9 ne M R; naePaw 10 sis.etuulgo 11 hierusoly- 
mis M 12 qui seclusi Esaiam MR, Amos Paw uae qui MB 1 , uae R 3 
13 dixeratscnpsKdixeritMB confiderentjLai.-confident MR 14 ipse earn 
scripsi: ipsam MR 16 samaritani M 17 Samaritanae Rig 18 Christus 
seclusi :est interpretamentum uerborumtota. enim promissio hierolysimis M 
20 illos legem M, legem illos R 27 retro remediati M, remediati retro Ruulgo 



542 Q.uinti Septimi Florentis Tertulliani 

et ideo: fides tua te saluum fecit, audiit, quia intel- 
lexerat ueram se deo omnipotent! oblationem, gratiarum scili 
cet actionem, apud uerum templurn et uerum pontificem eius 
Christum facere debere. Sed nee Pharisaei possunt uideri de 
alterius dei regno consuluisse dominum, quando uenturum sit, 5 
quamdiu alms a Christo editus deus non erat, nee ille de 
alterius regno respondisse quara de cuius consulebatur. non 
uenit, inquit, regnum dei cum obseruatione nee 
dicunt: ecce hie. ecce illic; ecce enim regnum dei 
intra uos est. quis non ita interpretabitur intra uos est , 10 
id est in manu, in potestate uestra, si audiatis, si faciatis dei 
praeceptum? quodsi in praecepto est dei regnum, propone 
igitur contra, secundum nostras antithesis, Moysen. et una 
sententia est. praeceptum, inquit, excel sum non est 
nee lojige a te. non in caelo est, ut dicas: quis is 
ascend et in caelum et deponetnobis illud et audi- 
tum illud fact em us? nee ultra mare est, ut dicas: 
quis transfretabit et sumet illud nobis et auditum 
illud faciemus? prope te est uerbum, in ore tuo et 
in covde tuo et in manibus tuis facere illud, 20 
hoc erit: non hie nee illic ; ecce enim intra uos est 
regnum dei. et ne argumentetur audacia Ijaeretica de regno 
creatoris, de quo consulebatur, non de suo respondisse eis 
dominum, sequentia obsistunt. dicens enim filium hominis ante 
multa pati et reprobari oportere ante aduentum suum , in quo 25 
et regnum substantialiter reuelabitur. suum ostendit et regnum, 
de quo responderat, quod passiones et reprobationes ipsius 
expectabat. reprobari autem habens et postea agnosci et adsumi 
et extolli, etiam ipsum uerbum Reprobari inde decerpsit, ubi 
in lapidis aenigmate utraque reuelatio eius apud Dauid cane- 30 



1] Luc. 17, 19. 7] Luc. 17, 2021. 14] Deut. 30, 1114. 
21] cf. Luc. 17, 21. 24] cf. Luc. 17, 25. 

1 et om. Gel 15 iu caelo est MR, est in caelo Pam 16 ascendet 
Pam: ascendit MR 26 reuelabitur JR, reuelabatur M 29 cerpsit M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 3536. 543 

batur, prima recusabilis, secunda honorabilis. lapis, inquit, 
quern reprobauerunt aedi fie antes, iste factus est 
in caput anguli; a domino fa c turn est hoc. uanum 
enim. si credimus deum de contumelia aut gloria silicis ali- 

5 cuius praedicasse, ut non eum portenderet et in lapidis, quern 
et in petrae et in montis figura portenderat. Sed si de suo 
loquitur aduentu, cur eum diebus Noe et Loth comparat tetris 
et atrocibus deus mitis et lenis? cur admonet meminisse uxoris 
Loth, qiiae praeceptum creatoris non impune contempsit, si 

10 non cum iudicio ueniet uindicandorum praeceptorum suorum? 
etiam si uindicat, ut et ille, si iudicat, me non debuit per 
eius documenta formare, quern destruit, ne ille me formare 
uideatur. si uero et hie non de suo loquitur aduentu sed de 
ludaei Christi, expectemus etiamnunc, ne quid de suo praedicet, 

is ill(ius ili)um interim esse credentes, quern omni loco praedicat. 

36. Narn et orandi perseuerantiam et instantiam mandans 

parabolam iudicis ponit coacti audire uiduam instantia et 

perseuerantia interpellation^!! eius. ergo iudicem deum osten- 

dit orandum, non se, si non ipse est index, sed {et) subiunxit 

20 facturum deum uindictam electorum suorum. si ergo ipse erit 
uindex qui et iudex, [si] creatorem ergo meliorem deum probauit, 
quern electorum suorum clamantium ad eum die et nocfce 
uindicem ostendit. et tamen, cum templum creatoris inducit 
et duos adorantes diuersa mente describit, Pharisaeum in 

25 superbia, publicanum in humilitate, ideoque alterum repro- 
batum, alterum iustificatum descendisse, utique docendo. qua 

1] Ps. 117, 22-23. 6] cf. Exod. 17, 6. cf. I Cor. 10, 4. of. Es. 
2, 23; Es. 28, 16. cf. Luc. 17, 2632. 8) cf. Luc. 17, 32. 16] cf. 
Luc. 18, 18. 19] cf. Luc.. 18, 7-8. 22] cf. ib. 23] cf. Luc. 18, 914. 
4 credimus scripsi: credidimus MR silicis scripsi: scilicet MR 5 ut non 
Gel (cf. locum simillimum 591, 12 14): non ut MR et in lapidis, quern 
scripsi: quern et in lapidis MR 6 portenderat MR, portenderet Gel 8 mi 
tis et lenis M, lenis et mitis F, et lenis et mitis R uulgo 10 (cum s. u. a m.J) 
M ueniet Eng: ucmiMR llutom.M iudicat me, non uulgo 15ill<(ius 
iliy\\m scrip si: ilium MR 17instantia.R,instantiam MF 18 perseuerantia R, 
perseuerantiam MF 19 etaddidi 21 uindex quiet iudex scripsi. -index quiet 
5 22acnocte6reZ 23ett&menu.jedenfalls,utuidetur 



544 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

disciplina sit orandum, eum et hie orandum constituit, a quo 
relaturi essent iam orandi disciplinam, siue reprobatricem 
superbiae siue iustificatricem humilitatis. alterius dei nee 
templum nee oratores nee indicium inuenio penes Christum, 
nisi creatoris: ilium iubet adorare in humilitate, ut adleua- 5 
torem humilium, non in superbia, ut destructorem superborum. 
quern alium adorandum mihi ostendit? qua disciplina? qua 
spe? neminem, opinor. nam et quam docuit orationem crea 
tor! probauimus conuenire. aliud est, si etiam adorari, qua 
deus optimus et ultro bonus, non unit. c Sed quis optimus 10 
nisi unus, inquit, deus 1 ? non quasi ex duobus diis unum 
optimum os f enderit, sed unum esse optimum deum solum, qui 
sic unus sit optimus, qua solus deus. et utique optimus qui 
pluit super iustos et iniustos et solem suum oriri 
facit super bonos et males, sustinens et alens et iuuans 15 
etiam Marcionitas. Denique interrogatus ab illo quodam: prae- 
ceptor optime, quid faciens uitam aeternam possi- 
debo? de praeceptis creatoris an ea sciret, id est faceret, 
expostulauit, ad contestandum praeceptis creatoris uitam adquiri 
sempiternam, cumque ille principaliora quaeque adfirmasset 20 
obseruasse se ab adolescentia: unum, inquit, tibi deest: 
omnia, quaecumque habes, uende et da pauperibus, 
et habebis thesaurum in caelo, et ueni, sequere me. 
age, Marcion, omnesque iam commiserones et coodibiles eius 
haeretici, quid audebitis dicere? resciditne Christus priora 25 
praecepta non occidendi non adulterandi non furandi non fal- 
sum testandi diligendi patrem et matrem, an et ilia seruauit 
et quod deerat adiecit, quamquam et hoc praeceptum largi- 

5] cf. Ps. 112, 7; I Reg. 2, 8. 6] cf. Es. 13, 11. 11] Luc. 18, 19. 
13] Matth. 5, 45. 16] Luc. 18, 18. 18] cf. Luc. 18, 20. 21] Luc. 
18, 22. 24] cf. huius libri cap. 9 (440, 25) 26-27] cf. Exod. 20, 1216. 
2 iam MB 1 , earn Wuulgo 3 iustificatricem R*, iustificationem MB 1 
9 qua .R 3 , quam MR 1 13 qua R 3 , quam MR 1 18 praeceptis 12 s , 
praeeeptoris MR 1 20 cumque ille JR 3 , cumque illi MF, quique ilium 
R l 24 commisserones M 27 an et .R 3 , ante et MB 1 28 parenthesm 
indicaui largitionem (ti s. u. a m. 1) M 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 36. 545 

tionis in egenos ubique diffusum sit in lege et prophetis uti 
gloriosissimus ille obseruator praeceptorum pecuniam multo 
cariorem habiturus traduceretur? saluum est igitur et hie 
euangelio: non ueni dissoluere legem et prophetas, sed 
5 potius adimplere. simul et cetera dubitatione liberauit 
manifestando unius esse et dei nomen et optimi , et uitam 
aeternam et thesaurum in caelo , et semetipsum cuius prae- 
cepta supplendo et conseruauit et auxit, secundum Micheam 
quoque hoc loco recognoscendus dicentem: si adnuntiauit 

10 tibi homo, quid bonum? aut quid a te dominus exqui- 
rit quam facere iudicium diligere misericordiam et 
paratum esse sequi dominum deum tuum? et homo* 
enim Christus adnuntians, quid sit bonum: scientiam legis: 
praecepta, inquit, scis; faeere iudicium : uende, inquit, 

15 quae habes; diligere misericordiam*: et da, inquit, ege- 
nis; paratum esse [inquitj ire cum domino : et ueni, inquit, 
sequere me. Tarn distincta fuit a primordio ludaea gens per 
tribus et populos et familias et domos, ut nemo facile igno- 
rari de genere potuisset, uel de recentibus Augustianis censi- 

20 bus adhuc tune fortasse pendentibus. lesus autem Marcionis, 

- et (si) natus non dubitaretur qui homo uidebatur utique, 

qua non natus, nullam potuerat generis sui in publico habu- 

isse notitiam, sed erat unus aliqui deputandus ex his, qui 

quo(quo) modo ignoti habebantur. cum igitur praetereuntem 

4] Matth. 5, 17. 6] cf. Luc. 18, 7. cf. Luc. 18, 19. cf. Luc. 
18, 18. 7] cf. Luc. 18, 22. 916] Mich. 6, 8. 1417] Luc. 18, 
2022. 17] cf. Luc. 18, 3543. 

2 multo E 3 , multam ME* 3 saluum (in ras. am.l)M hie euangelio M 
(cf. 456, 9 et 444, 8 12), hoc in euangelio E 7 cuius = (eius,) cuius, si 
integer est locus; sed uerisimilius est intercidisse uerba (eius dei Christum)-, 
ita ut aberrauent oculus librarii a siglo ipu ad simile xpii 9 quoque hoc 
qu9que M(corr. in loco s. u. m. 1) 10 tibi, homo, quid uulgo (sed cf. 1. 12) bo 
num, aut uulgo 12xlominum M(in mg. add. m. 1) 13 adnuntians (sciL est) 
15 diligere Pam: dilige ME 16 inquit seel. E 3 domino ME, deo Paw 
18 populos = 8-qjioos 19 potuisset R*, potuit sed ME 1 20 adhuc tune 
cf. adhuc proxime 25, 18 adhunc M 21 et<si> scripsi: et ME 23 his 
M, hiis F, iis E uulgo 24 quo<quo> Urs: quo ME, quo<dam> Eng 

ZXXXVU. Tert. III. 35 



546 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ilium caecus audisset, cur exclamauit: lesu, fill Dauid, 
miserere mei, nisi quia filius Dauid, (id) est ex familia Dauid, 
noh temere deputabatur per matrem et fratres, qui aliquando, 
ex notitia utique, adnuntiati ei fuerant? sed antecedentes 
iucrepabant caecum, uti taceret . merito, quoniam quidem uoci- 5 
ferabatur, non quia de Dauid filio mentiebatur. aut doce incre- 
pantes illos scisse, quod lesus non esset filius Dauid, ut 
idcirco silentium caeco indixisse credantur. sed et si doceres, 
facilius illos ignorassa praesumeres quam dominum falsam in 
se praedicationem sustinere potuisse. ( sed patiens dominus*. 10 
non tamen confirmator erroris. immo etiam detector creatoris 
ut non prius hanc caecitatem hominis illius enubilasset, ne 
ultra lesum filium Dauid existimaret? atquin, ne patientiam 
eius infamaretis nee ullam rationem dissimulationis illi adfige- 
retis, [ne filium Dauid negaretisj manifestissime confirmauit 15 
caeci praedicationem et ipsa remuneratione medicinae et testi- 
monio fidei: fides, inquit, tua te saluum fecit, quid 
uis caecum credidisse? ab alio deo descendisse lesum ad 
detectionem creatoris, ad destructionem legis et prophetarum? 
non ilium esse, qui ex radice lesse et ex fructu lumborum 2> 
Dauid destinabatur, caecorum quoque remunerator? sed non- 
dum, puto, eiusmodi tune caeci erant qualis Marcion, ut haec 
ftierit caeci illius fides, qua crediderit in uoce: lesu, fili 
Dauid. qui hoc se et cognouit et cognosci ab omnibus uoluit 
fidem hominis, etsi melius oculatam, etsi ueri luminis com- 25 
potena, exteriore quoque uisione donauit, ut et nos regulam 
simulque mercedem fidei discerenus: qui uult uidere, lesum 

1] Luc. 18, 38. 3] cf. Luc. 8, 20. 4] cf. Luc. 18, 38. 16] cf. 
Luc. 18, 4243. 17] Luc. 18, 42. 20] cf. Es. 11, 1. cf. Ill Keg. 
8, 19. 21] cf. Ps. 145, 8. 

2 id add. B*, om. MR 1 9 praesumeres scripsi: praesumeret MR 1 , 
praesumeretur It* falsam JR 3 , palam MR 1 11 erroris, immo 

uulgo creatoris, ut uulgo 13 existimaret. atquin uulgo 15 ne 
negaretis seclusi ne MR, nee Pam 18 alio Urs: illo MR 19 de- 
iectionem Urs 21 remuneratorem lun 23 qua R, quia MF 25 oc- 
culatam M 27 simulque R*, simulquam MF uidere lesum Dauid 
filium, credat uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 3637. 547 

Dauid filium credat per uirginis censum; qui non ita credet, 
non audiet ab illo: fides tua te saluum fecit, atque ita 
caecus remanebit. ruens in antithesin, ruentem et ipsam (in) 
antithesis sic enim caecus caecum deducere solet. narn si, 

5 (quia) aliquando Dauid in recuperatione Sionis offenderant 
caeci, resistentes quominus admitteretur, in figuram populi 
proinde caeci, non admissuri quandoque Christum filium Da 
uid ideo Christus ex diuerso caeco subuenit, ut hinc se 
ostenderet non esse filium Dauid, ut ex animi diuersitate bonus 

10 caecis. quos ille iusserat caedi, id cur fidei et quidem prauae 
praestitisse se dixit? atquin et hoc filius Dauid (dat) antithesin 
de suo retundendam. nam quia Dauid offenderant caeci, nunc 
uero eiusdem f carnis homo supplicem se obtulerat filio Dauid, 
idcirco ei satisfacienti quodammodo placatus filius Dauid resti- 

15 tuit lumina cum testiraonio fidei, qua hoc ipsuni crediderat 
exorandum sibi esse filium Dauid. et tamen Dauid audacia 
hominum, puto, offenderat, non ualitudo. 

37. Consequitur et Zacchei domus salutem. quo merito? 
numquid uel ille crediderat Christum a (deo) Marcionis uenisse? 

20 atquin adhuc in auribus erat omnium uox ilia caeci: miserere 
mei, lesu, fili Dauid, et: omnis populus laudes refere- 
bant deo, non Marcionis, sed Dauid. enimuero Zaccheus, etsi 
allophylus, fortasse tamen aliqua notitia scripturarum ex com- 
mercio ludaico adflatus, - - plus est autem, (si) et ignorans 
4] cf. II Keg. 5, 68. 18] cf. Luc. 19, 110. 20] Luc. 18, 38. 
21] Luc. 18, 43. 

4 ipsam <in)> antithesin (scil. aduersarii Tertulliani cf. I. 11) Eng: 
in om. ME 5 quia addidi dauid M, Dauidein E, dauid est F re 
cuperatione E, recuperatione est M 9 ut Oehlerus, et ME, deleri 
unit Eng 10 caedi, id scripsi: caedi. et ME, caedi? et Eng, non 
probans quod supra suppleui quia et quidem ME, equidem Oelile- 
rus 11 dat addidi 12 quia scripsi: qui ME, et qui Gel reli- 
qui caeci; nunc uulgo 13 condicionis fort., indecoris E 3 , defcndit 
carnis Eng, alludi hie putans ad II Eeg. 5, 1, quod mihi quidem pro- 
labile non uidetur (cf. I. 1617) Dauid. idcirco uulgo 17 offenderat 
MF, offenderit E uulgo 18 zachaei ME 19 a <deo> Marcionis scripsi: 
a Marcione ME 21 mei om. M referebat Pam 22 Zachaeus E uulgo 
24 parenthesin indicaui <(si)> et JR 3 (in notis): et ME 1 

35* 



548 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Esaiam praecepta eius impleuerat: confringito, inquit, pa- 
nem tuum esurient! et non habentes tectum in domum 
tuam inducito hoc cum maxime agebat, exceptum domo 
sua pascens dominum et nudum si uideris, contegito; 
hoc cum maxime promittebat, in omnia misericordiae opera 5 
dimidium substantiae offerens, dissoluens uiolentiorum contrac- 
tuum obnexus et dimittens conflictatos in laxamentum et 
omnem conscriptionem iniquam dissipans dicendo: et si cui 
quid per calumniam eripui, quadruplum reddo. itaque 
dominus: hodie, inquit, salus huic domui. testimonium 10 
dixit salutaria esse quae praeceperat prophetes creatoris. cum 
uero dicit: uenit enim filius hominis saluum facere 
quod periit, iam non contendo eum uenisse, ut saluum 
faceret quod perierat cuius fuerat et cui perierat quod saluum 
uenerat facere, sed in alterius quaestionis gradum dirigo. de 15 
homine agi nulla dubitatio est. hie cum ex duabus substantiis 
constet, ex corpore et anima, quaerendum est, ex qua sub 
stantiae specie perisse uideatur. si ex corpore, ergo corpus 
perierat, anima non. quod perierat saluum facit filius hominis: 
habet igitur et caro salutem. si ex anima perierat, animae 20 
perditio saluti destinatur: caro, quae non periit, salua est. si 
totus homo perierat ex utraque substantia, totus homo saluus 
fiat necesse est, et elisa est sententia haereticorum negantium 
carnis salutem. iam et Christus creatoris confirmatur, qui 
secimdum creatorem totius hominis salutem pollicebatur. Ser- 2* 
uorum quoque parabola, qui secundum rationem feneratae pecu- 
niae dominicae diiudicantur, iudicem ostendit deum (tuum) etiam 
ex parte seueritatis, non tantum onerantem uerum et auferentem 

14] Es. 58, 7. 3] cf. Luc. 19, 6. 5] cf. Luc. 19, 8. 6] cf. Es. 
58, 9. 7] cf. Es. 58, 10. 8] Luc. 19, 8. 10] Luc. 19, 9. 12] Luc. 
19, 10. 25] cf. Luc. 19, 1 127. 28] cf. Luc. 19, 2223. cf. Luc. 19, 26. 

5 promebat susp. Eng 6 contractuum Pam: contractum MR 1 ob 
nexus MNPam: obnoxiis J2 1 , obnoxios J? 3 13 perit M 18 perisse 
MF, periisse R uulgo 21 periit (i s. u. am. 1} M salua (a ex u a 
m. 2) M 26 peccuniae M tuum addidi (cf. 549, T) 28 onerantem 
(= criminantem] scripsi: honorantem MR 



VII. Aduersus Marcionera lib. IIII 3738. 549 

quod quis uideatur habuisse. aut si et haec creatorem finxerit, *au- 

sterum, tollentem quod non posuerit et metentem quod non seuerit, 

hie quoque me ille instruit, cuius pecuniara ut fenerem edocet. 

38. Sciebat Christus, baptisma lohaniiis unde esset. et cur 

5 quasi nesciens interrogabat? sciebat non responsuros sibi 

Pharisaeos. et cur frustra interrogabat? an. ut ex ore ipsorum 

iudicaret illos uel ex corde? refer ergo et haec ad excusati- 

onem creatoris et ad comparationem Christ!, et considera iam, 

quid secuturum esset, si quid Pharisaei ad interrogationem 

10 renuntiassent. puta illos renuntiasse humanum lohannis bap 
tisma: statim lapidibus elisi fuissentf. existeret aliqui Marcion 
aduersus Marcionem, qui diceret: o deum optimum, o deum 
diuersum a creatoris exemplis! sciens praeceps ituros homines 
ipse illos in praerupium imposuit. sic enim et de creatore in 

io arboris lege tractatur. sed de caelis fuit baptisma lohannis . 
et quare, inquit Christus, non credidistis ei? ergo qui credi 
uoluerat lohanni, increpaturus quod non credidissent, eius erat, 
cuius sacramentum lohannes administrabat. certe nolentibus 
renuntiare, quid saperent. cum et ipse uicem opponit: et ego 

20 non dico uobis, in qua uirtute haec facio, malum malo 
reddidit. Reddite quae Caesaris Caesari, et quae sunt 
dei deo. quae erunt dei, quae similia sint denario Caesaris? 
imago scilicet et similitudo eius. hominem igitur reddi iubet 
creatori, in cuius imagine et similitudine et nomine et materia 

2.5 expressus est. quaerat sibi monetam deus Marcionis, Christus 
denarium hominis suo Caesari iubet reddi. non alieno; nisi 
quod necesse est, *** qui suum denarium non habet. lusta 
et digna praescriptio est in omni quaestione ad propositum 
interrogationis pertinere debere sensum responsionis. ceterum 
1] cf. Luc, 19, 2122. 4] cf. Luc. 20, 1 S. 10] cf. Luc. 20, 6. 
15] cf. Luc. 20, 5. 16] Luc. 20, 5. 19] Luc. 20, 8. 21] cf. Luc. 
20, 2026. Luc. 20, 25. 

1 haec M, hie Euulgo 3 edocet sdl. parabola (Eng) 6 an suppie mente: 
interrogabat 8adcomparationemChristi(m7.tm cumcreat0re) 11 aliquiMF, 
aliquisB 12 o deura optimum om.M Hpraeruptuni^ 3 20 <pro> malo reddit 
Biff 21 sunt fort, delendum 22 dei? quae uulgo sint MF, sunt E uulgo 
27 lacunam signaui: mutuetur ab alio intercidisse puto qui E, quid MF 



550 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

aliud consulenti aliud respondere dementis est, quo magis 
absit a Christo quod ne homini quidem conuenit. Saducaei. 
resurrectionis negatores, de ea habentes interrogationem pro- 
posuerant domino ex lege materiam mulieris, quae septem 
fratribus ex ordine defunctis secundum praeceptum legale 5 
nupsisset, cuius uiri deputanda esset in resurrectione. haec 
fuit materia quaestionis, haec substantia consultationis; ad 
hoc respondisse Christum necesse est. neminem timuit, ut 
quaestiones aut declinasse uideatur aut per occasionem earum 
quod alias palam non docebat subostendisse. respondit igitur 10 
huius quidem aeui filios nubere, -- uides quam pertinenter ad 
causam, quia de aeuo uenturo quaerebatur, in quo neminem 
nubere definiturus praestruxit hie quidem nubi, ubi sit et 
mori quos uero dignatus sit deus illius aeui possessione et 
resurrectione a mortuis neque nubere neque nubi. quia nee is 
morituri iam sint, cum similes angelorum sint dei, resur 
rectionis filii facti. cum igitur sensus responsionis non ad 
aliud sit dirigendus quam ad propositum interrogationis, si 
hoc sensu responsionis propositum absoluitur interrogations, 
non aliud responsio domini sapit quam quo quaestio absolui- 20 
tur: habes et tempora permissarum et negatarum nuptiarum, 
non ex sua propria, sed ex resurrectionis quaestione, habes et 
ipsius resurrectionis confirmationem et toturn quod Saducaei 
sciscitabantur, non de alio deo interrogantes nee de proprio 
nuptiarum iure quaerentes. quodsi ad ea facis respondisse 25 
Christum, de quibus non est consultus, negas eum de quibus 
interrogate est respondere potuisse, Saducaeorum scilicet 

2] cf. Luc. 20, 2733. 5] cf. Deut. 25, 5-10. 11] cf. Luc. 22, 34. 
1417] jc-f. Luc. 20, 3536. 16J cf. Matth. 22, 30. Luc. 20, 36. 

2 saducaei MF, Sadducaei R uulgo 3 resurrectionis (i ex e a m. 1} 
M 11 parenthesin indicaui 16 sint (altero loco) MF, fiant Ruulgo 
sint <et filii> dei fort. (cf. Luc. 20, 36} resurrectionis ME, <et> 
resurrectionis Gel uulgo 17 fill M sensus JS 3 , census MR 1 19 sensu 
R 3 j censu MR 1 respousio Oehlerus 20 ad aliud R L 23 saducaei 
MF, Sadducae^ol^ 3 uulgo 25 respondisse MF, respondere Ruulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 38. 551 

sapientia captum. ex abundant! nunc et post praescriptionem 
retractabo aduersus argumentationes cohaerentes. nacti enira 
scripturae textum: quos autem dignatus est deus illius 
aeui ita in legendo decurrunt, (ut illius aeui ) deo adiungant, 
5 quo alium deum faciant illius aeui, cum sic legi oportet: 
quos autem dignatus est deus, ut facta hie distinctione 
post deum 1 ad sequentia pertineat illius aeui , id est: quos 
dignatus sit deus illius aeui possessione et resurrectione. non 
enim de deo, sed de statu illius aeui consulebatur, cuius uxor 

10 futura esset post resurrectionem in illo aeuo. sic et de ipsis 
nuptiis responsum subuertunt, ut filii huius aeui nubunt 
et nubuntur de hominibus dictum sit creatoris nuptias per- 
mittentis, se autem, quos deus illius aeui, alter scilicet, di 
gnatus sit resurrectione, iam et hie non nubere, quia non sint 

15 filii huius aeui. ***, quando de nuptiis illius aeui consultus, 
non de huius, eas negauerit, de quibus consulebatur. itaque 
qui ipsam uim et uocis et pronuntiationis et distinctionis 
exceperant nihil aliud senserunt, quam quod ad materiam con-- 
sultationis pertinebat, atque adeo scribae: magister, inquiunt, 

20 bene dixisti. confirm auerat enim [per] resurrectionem, formam 
eius edendo aduersus Saducaeorum opinionem. denique testi- 
monium eorum, qui ita eum respondisse praesumpserant, non 
recusauit. Si autem scribae Christum filium Dauid existimabant. 
ipse autem Dauid dominum eum appellat, quid hoc ad Christum 

25 non Dauid? errorem scribarum obtundebat? (non.) sed honorem 

3] Luc. 20, 35. 11] Luc. 20, 34. 19] Luc. 20, 39. 23] cf. 
Luc. 20, 41-44. 24] cf. Ps. 109, 1. 

4 uerba ita decurrunt, quae in MR paulo supra post textum legun- 
tur, hue transtuli decurrunt scripsi: decucurrerunt MR (ut illius 
aeui> deo scripsi: <illius aeui) deo R 3 uulgo, deo MR 1 adiungant M, 
adiungatJ! 1 , adiunguntJ? 3 uulgo 5 faciant MB 3 , faciunt jR 1 oportet MR 1 , 
oporteat R 3 uulgo 12 nubuntur .R 3 , nubentur MR i 15 lacunam signaui : 
atquin non potest uideri respondisse dominus de nuptiis huius aeui uel 
similia inter cidisseputo, Eng non statuens lacunam sic uult restitui: quando 
. . . eas negauerat, de quibus (non) consulebatur? 16 negauerit scripsi: 
negauerat.M/2 20persecZ. .R 3 25 ad Christum non Dauid ?scripsi. -ad Chri- 
stum?nonDauid uulgo obtundebat?<non>sed scripsi; obtundebat, sedMR 



552 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Christo Dauid procurabat, quern Christum dominum magis 
quam filiura Dauid confirmabat, quod non congrueret destructori 
creatoris. at ex nostra parte quam conueniens interpretatio ! 
nam qui olim a caeco illo films Dauid fuerat inuocatus. quod 
tune reticuit non habens in praesentia scribas, nunc ultro 5 
coram eis de industria protulit. ut se, quern caecus secundum 
scribarum doctrinam filium tantum Dauid praedicarat. domi 
num quoque eius ostenderet, remunerata quidem fide caeci, 
qua filium Dauid crediderat [in] ilium, pulsata uero traditione 
scribarum, qua non et dominum eum norant. quodcumque ad 10 
gloriam spectaret Christi creatoris sic non alius tueretur, quam 
Christus creatoris. 

39. Olim constitit de nominum proprietate, ei illam *, qui 
prior et Christum suum in homines adnuntiarit et lesum 
transnominarit. constabit itaque et de impudentia eius, qui 15 
multos dicat uenturos in nomine ipsius, quod non sit ipsius, 
si non Christus et lesus creatoris est, ad quern proprietas 
nominum pertinet. amplius et prohibeat eos recipi, quorum et 
ipse par sit, ut qui proinde in nomine uenit alieno: si 
non, ipsius erat a mendacio nominis praeuenire discipulos, qui 20 
per proprietatem nominis possidebat ueritatem eius. uenient 
denique illi dicentes: ego sum Christus: recipies eos, qui 
consimilem recepisti; nee hie enim in nomine suo uenit. quid 
nunc? quando et ipse ueniet nominum dominus, Christus et 
lesus creatoris, reicies ilium? et quam iniquum, quam iniustum 25 
et optimo deo indignum, ut non recipias eum in suo nomine 

4] cf. Luc. 18, 38. 16] cf. Luc. 21, 8. 18] cf. ib. 22] Luc. 21, 8. 

1 Christum dominum scripsi: dorainum Christum MR 1 , Christum del. JR 3 
4 qui olim a R, quia olim M 8 fide JR 3 , fidem MR^ 9 in seel R* 
erudifione scribarum susp. Eng 11 sic R, sit M 13 competere suppL 
Urs: <esse> ei illam Eng, deberi illam Oehlerus 14 adnuntiarit -trans- 
riominarit scri})si: adnuntiaret transnominaret MR 19 ut qui MR-^G, uti- 
que et R* alieno: si non, (= ei 31 ( UY] Graecorum; supple mente: constabit 
id est constare uis de impudentia illius) ipsius erat scripsi: alieno, si non 
ipsius erat uulgo 23 nee scripsi: etMR nomine om.M 24 quando Eng: 
quod Mi! Christus et om. R^ 26 suo nomine MR, nomine suo Gelreliqui 



VII. Aduersus Marcionern lib. IIII 3839. 553 

uenientem, qui alium in nomine eius recepisti! Videamus et 
quae signa temporibus imponat: bella, opinor, et regnum super 
regnum et gentem super gentem et pestem et fames terraeque 
motus et formidines et prodigia de caelo, quae omnia seuero 

5 et atroci deo congruunt. haec cum adicit etiam oportere fieri, 
quern se praestat? destructorem an probatorem creatoris? 
cuius dispositiones confirmat impleri oportere, quas ut op.timus 
tarn tristes quam atroces abstulisset potius quam constituisset, 
si non ipsius fuissent. ante haec autem persecutiones eis prae- 

10 dicat et passiones euenturas, in martyrium utique et in salu- 
tern, accipe praedicatum in Zacharia: do minus, inquit, omni- 
potens proteget eos et consument illos, et lapidabunt 
lapidibus fundae et bibent sanguinem illorum uelut 
uinum et replebunt pateras quasi altaris, et saluos 

15 eos faciet dominus illo die uelut oues, populum suum, 
quia lapides sancti uolutant. et ne putes haec in pas 
siones praedicari, quae illos tot bellorum nomine ab allophylis 
manebant, respice ad species, nemo in praedicatione bellorum 
regitimis armis debellandorum lapidationem enumerat popula- 

20 ribus coetibus magis et inermi tumultui familiarem; nemo 
tanta in bello sanguinis flumina paterarum capacitate metitur 
aut unius altaris cruentationi adaequat; nemo oues appellat 
eos, qui in bello armati et ipsi ex eadem feritate certantes 
cadunt, sed qui in sua proprietate atque patientia dedentes 

25 potius semetipsos quam uindicantes trucidantur. denique: 
quia lapides, inquit, sancti uolutant, non quia milites 
pugnant . lapides enim sunt et fundamenta, super quae nos 
aedificamur. exstructi secundum Paulum super fundamenta 
apostolorum, qui lapides sancti oppositi omnium offensui 

2] cf. Luc. 21, 9-11. 5] cf. Luc. 21, 9. 9] cf. Luc. 21, 12. 
11] Zach. 9, 1516. 26] Zach. 9, 16. 27] cf. Eph. 2, 20. 

1 alienum Gel 2 imponat R, imponant MF 10 euenturas M, 

uenturas Ruulgo 11 accipe .R, accipere MF in * zacharia M 

16 quia Pam: qui MR 26 quia Pam: qui MR 28 fundamentum 
Oehlerus 



554 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

uolutant. et hie igitur ipse cogitari uetat, quid respon 
ded oporteat apud tribunalia, qui et Balaae quod non cogi- 
tauerat, immo contra quam cogitauerat suggessit et Moysi 
causato linguae tarditatem os repromisit. et sapientiam ipsam, 
cui nemo resistet, per Esaiam demonstrauit: hie dicet: ego 5 
del sum, et (hie) clamabit: in nomine lacob, et alius 
inscribetur in nomine Israhelis. quid enim sapientius et 
incontradicibilius confessione simplici et exerta in martyris 
nomine, cum deo inualescentis, quod est interpretatio Israhelis? 
nee mirum, si is cohibuit praecogitationem, qui et ipse a patre 10 
excepit pronuntiandi tempestiue sumministrationem: do minus 
mihi dat linguam disciplinae, ** quando debeam pro- 
ferre sermon em, nisi Marcion Christum non subiectum patri 
infert. a proximis quoque persecutiones et nominis, ex odio 
utique, blasphemiam praedicatam non debeo rursus ostendere. 15 
sed per tolerantiam, inquit, saluos facietis uosmetipsos, 
de qua scilicet psalmus: tolerantia iustorum non periet 
in finem, quia et alibi: honorabilis mors iustorum, ex 
tolerantia sine dubio, quia et Zacharias: corona autem erit 
eis, qui tolerauerint. sed ne audeas argumentari apostolos 20 
ut alterius dei praecones a ludaeis uexatos, memento prophetas 
quoque, eadem a ludaeis passos, tamen non alterius dei apo- 

1] cf. Luc. 21, 14. 2] cf. Num. cap. 2224. 4} cf. Exod. 4, 1012. 
cf. Luc. 21, 15. 5] Es. 44, 5. 9] cf. Gen. 32, 28. 11] Es. 50, 4. 
14] cf. Luc. 21, 1617. 16] Luc. 21, 19. 17] Ps. 9, 19. 18] Ps. 
115, 6. 19] Zach. 6, 14. 

1 uolutant Eng: uolutabant MR et hie igitur scil. quia in ante- 
cedentibus de patientia a seruis -domini praestanda erat sermo cogitari 
uetat M, uetat cogifcari E 2 balaae M, Balae E, Balaam Pam 5 re 
sistet M, resisteret E dicet W, dicent ME 1 6 hie addidi 1 in- 
scribet susp. Eng (sed martyr inualescens cum domino [= Israel] insert- 
bitur nomine Israhelis ) 8 incontradocibilius M in martyris nomine: 
memento nomen [xctptopo? sapere confessorem (Eng) 10 a patre ipse M 
12 lacunam signaui: ut sciam intercidit (cf. 563, 21} uel ad cognoscen- 
d-um (cf. 268, 15) 15 rursus E 3 , usus ME 1 16 tollerantiam M 
17 tolerantia MF, tolerantia, inquit Euulgo peribit Eig 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 39. 555 

stolos fuisse quam creatoris. sed monstrato dehinc tempore 
excidii, cum coepisset uallari exercitibns Hierusalem, signa 
iam ultimi finis enarrat: soils et lunae siderumque prodigia 
et in terra angustias nationum obstupescentium uelut a sonitu 
5 maris fluctuantis pro expectatione imminentium orbi malorum. 
quod e,t ipsae uires caelorum concuti habeant, accipe lohelem: 
et dabo prodigia in caelo et in terra sanguinem et 
ignem et fumi uaporem: sol conuertetur in tenebras 
et in sanguinem luna, priusquam adueniat dies magnus 

10 et inlustris domini. babes et Abacuc: fluminibus dis- 
rumpetur terra, uidebunt te et parturient populi: dis- 
pergens aquas gressu dedit abyssus sonum suum, 
sublimitas timoris eius elata est: sol et luna constitit 
in suo ordine, in lucem coruscationes tuae ibunt, in 

15 fulgorem fulgur, scutum tuum: in comminatione tua 
diminues terram et in indignatione tua depones nati 
on es. conueniunt, opinor, et domini pronuntiationes et pro- 
phetarum de concussionibus mundi et orbis, elementorum et 
nationum. post haec quid do minus? et tune uidebunt 

20 filium hominis uenientem de caelis cum plurima uir- 
tute. cum autem haec fient, erigetis uos et leuabitis 
capita, quoniam adpropinquabit redemptio uestra, in 
tempore scilicet regni, de quo subiecta erit ipsa parabola, 
sic et uos, cum uideritis omnia baec fieri, scitote 

25 adpropinquasse regnum d ei. hie erit dies magnus domini 

1] cf. Luc. 21, 20. 35] cf. Luc. 21, 25-26. 7] loel 2, 3031. 
10] Hab. 3, 9-12. 19] Luc. 21, 27-28. 23J cf. Luc. 21, 2930. 
24] Luc. 21, 31. 25] cf. loel 2, 31. 

2 excidii cum J2 3 , excidium MR* coepisset JR 3 , coepisse MR 1 (cir- 
cum>uallari (= xoxXoujiEv/jv) fort. 3 ultimi .K 3 , ultimus MR 1 4 in 

terra Gel: inter MR 5 prae Leopoldus 1 progia (di s. u. a m. 1) M 
11 dispergens (oxoprci Ciov) MR 1 , dispergent R 3 , disperges Pam 14 cor- 
ruscationes M 15 fulgur MR 1 , fulgor .R 3 22 adpropinquabit MR, 
appropinquauit N Pam 23 subiecta erit R, subiectarit MF 24 sic J?, 
si MF 



556 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

et inlustris uenientis de caelis filii horninis secundum Dani- 
helem: ecce cum caeli nubibus tamquam filius hominis 
adueniens et cetera, et data est illi regia potestas 
- quam in parabola postulaturus exierat relicta pecunia seruis, 
quae feneraretur, - - et uniuersae nationes, -- quas pro- & 
miserat ei in psalmo pater: postula de me, et dabo tibi 
gentes hereditatem tuam et gloria omnis seruiens 
illi et potestas eius aeterna, quae non auferetur, et 
regnum eius. quod non corrumpetur, quia nee morientur 
in illo nee nubent, sed erunt sicut angeli. de eoderu aduentu 10 
filii hominis et fructu eius apud Abacuc: existi in salutem 
populi tui ad saluos faciendos christ6s tuos, erecturos 
scilicet se et capita leuaturos in tempore regni redemptos. 
igitur cum et haec. quae sunt promissionum, proinde con- 
ueniant sicut et ilia, quae sunt concussionum, ex consonantia 15 
propheticarum et dominicarum pronuntiationum nullam bic 
poteris interstruere distinctionem, ut concussiones quidem 
referas ad creatorem. saeuitiae scilicet deum, quas nee sinere, 
nedum expectare deberet deus optimus, promissiones uero deo 
optimo deputes, quas creator ignorans ilium non prophetasset. 20 
aut si suas prophetauit, non distantes a promissionibus Christ! 
(tui). par erit in liber(ali)tate optimo deo, nee plus uidebitur a 
Christo tuo repromitti quam a meo filio hominis. ipsum decur- 
sum scripturae euangelicae ab interrogatione discipulorum usque 
ad parabolam fici ita inuenies contextu sensus filio hominis 25 
hinc atque illinc adhaerere, ut in ilium compingat et tristia 
et laeta et concussiones et promissiones nee possis separare 

2] Dan. 7, 13. 3-9] Dan. 7, 14. 4] cf. Luc. 19, 1126. 6] Ps. 
2. 8. 9] cf. Luc. 20, 3536. 11] Hab. 3, 13. 12] cf. Luc. 21, 28. 
23] cf. Luc. 21, 7. 25] cf. Luc. 21, 29. 

1 Danielem It, daniel M 4 peccunia M 5 quae M, qua Ruulgo 
11 fructus Gel Abacum .R 1 salutem JS 3 , salute MR 1 12 erec 
turos JR 3 , erecturus MR 1 13 leuaturos R 3 , leuaturus 3/JB 1 redemptos 
-R 3 , redemptus MR^ 19 nedum Pam: necdum MR 22 tui addidi 
liber<ali>tate scripsi: Hbertate MR 26 compingat soil, decursus scrip 
turae euangelicae 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 39. 557 

ab illo alteram partem. unius enim filii hominis aduentu con- 
stituto inter duos exitus concussionum et promissionum ne- 
cesse est ad unum pertineant filium hominis et incommoda 
nationum et uota sanctorum, quia ita positus est in medio, 

5 ut communis (sit) exitibus ambobus, alterum conclusurus aduentu 
suo, id est incommoda nationum, alterum incipiens, id est uota 
sanctorum, ut, siue mei Christi concesseris aduentum filii 
hominis, quo mala imminentia ei reputes, quae aduentum eius 
antecedunt, cogaris etiam bona ei adscribere, quae ab aduentu 

10 eius oriuntur, *** cogaris mala quoque ei deputare. quae 
aduentum eius antecedunt. tarn enim mala cohaerent aduentui 
filii hominis antecedendo quam et bona subsequendo. quaere 
igitur, quern ex duobus Christis constituas in persona unius 
filii hominis, in quam utraque dispositio referatur. aut et 

15 creatorem optimum aut et deum tuum asperum dedisti natura. 
in summa ipsius parabolae considera exemplum: adspicite 
ficum et arbores omnes; cum fructum protulerint. 
intellegunt homines aestatem adpropinquasse; sic et 
uos, cum uideritis haec fieri, scitote in proximo esse 

20 re gnu m dei. si enim fructificationes arbuscularum signum 
aestiuo tempori praestant antecedendo illud, proinde et con- 
flictationes orbis signum praenotant regni praecedendo illud. 
omne autem f signum eius est res, cuius est signum, et 
omni rei ab eo imponitur signum, cuius est res. ita si con- 

25 flictationes signa sunt regni, sicut fructificationes aestatis, ergo 
et regnum creatoris est, cuius conflictationes deputantur, quae 
signa sunt regni. praemiserat oportere haec fieri tarn atrocia 
tarn dira deus optimus, certe a prophetis et a lege praedicata: 

16] Luc. 21, 2931. 27] cf. Luc. 21, 9. 

4 qUia M, qui Euulgo 5 sit addidi 8 reputes ME 1 , deputes R 3 
uulgo 10 <siue tui malueris, quo bona ei adscribas, quae ab aduentu 
eius oriuntur) suppl. Rig 14 in quern Rig 16 adspicite scripsi: ad- 
spice MR 20 fructificationes R, fruticationem M 21 proinde et M, 
proinde R 23 omnis autem [signum] eius est res fort., omne autem 
signum eius est, <(cuius et) res Urs 



558 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

adeo legem et prophetas non destruebat, cum quae praedicaue- 
rant confirmat perfici oportere. Adhuc ingerit non transiturum 
caelum ac terram, nisi omnia peragantur. quaenam ista? si quae 
a creatore sunt (praedicata), merito sustinebunt elementa domini 
sui ordinem expungi: si quae a deo optimo, nescio an sustineat 5 
caelum et terra perfici quae aemulus statuit. hoc si patietur 
creator, zelotes deus non est. transeat age nunc caelum et 
terra, sic enim dominus eorum destinauit duni uerbum 
eius maneat in aeuum, sic enim et Esaias pronuntiatiit - 
admoneantur et discipuli, ne quando grauentur corda 10 
eorum crapula et ebrietate et saecularibus curis et 
insistat eis repentinus dies ille uelut laqueus, utique 
oblitis deum ex plenitudine et cogitatione mundi - - Moysei 
erit admonitio : adeo is liberabit a laqueo diei illius, qui hanc 
admonitionem retro intulit. Erantetloca aliaapudHierusalem 15 
ad docendum, erant et extra Hierusalem ad secedendum. sed 
enim per diem in templo docebat, ut qui per Osee praedixe- 
rat: in templo meo me inuenerunt et illic disputatum 
est ad eos, ad noctem uero in eiaeonem secedebat; sic enim 
Zacbarias demonstrarat: et stabunt pedes eius in monte 20 
el aeon, erant horae quoque auditor! o competentes; diluculo 
conueniendum erat, quia per Esaiam cum dixisset: dominus 
dat mini linguam disciplinae, adiecit: adposuit mihi 
mane aurem ad audiendum. si hoc est prophetias dissol- 
uere, quid erit adimplere? 25 

2] cf. Luc. 21, 3233. 7 9] cf. Luc. 21, 33; Matth. 24, 35; Marc. 
13, 31. 8] cf. Es. 51, 6. 9] cf. Es. 40, 8. 10] Luc. 21, 3435. 13] cf. 
Deut. 8, 1114. 15] cf. Luc. 21, 3738. 18] Os. 12, 4. 19] cf. 
Luc. 21, 37. 20] Zach. 14, 4. 21] cf. Luc. 21, 38. 22] Es. 50, 4. 
1 cum quae B, cumque MF 4 sunt <praedicata> scripsi: sunt MF, 
fiunt R, uocem sunt deleri uult Eng, ex antecedentibus supplens peragan 
tur 7 caelum et terra M, terra et caelum R uydgo 8 parenthesin 
indicaui et hie et infra 9 pronuntiauit MR 1 , praenuntiauit R? uulgo 
13 mundi. Moysi uulgo parenthesin indicaui moysei MF, Moysi R 
uulgo 14 liberabit R 3 , liberauit MR 1 20 monte JK, montem M 
21 elaeon (= TOW IXatuw) Eng: elaeone MR 22 quia ed. Migniana: 
qui MR 



VII. Adusrsus Marcionem lib. HIT 3940. 559 

40. Proinde sciit, et quando pati oporteret eum, cuius pas- 
sionem lex figura(ra)t. nam ex tot festis ludaeorum paschae diem 
elegit. in hoc enim sacramentum pronuntiarat Moyses: pascha 
est domini. ideo et adfectum suum ostendit: concupi- 

5 scentia concupii pascha edere uobiscum, antequam 
patiar. o legis destructorem, qui coneupierat etiam pascha 
seruare! nimirum uerbecina ilium [inj ludaica delectarat. an 
ipse erat, qui, tamquam ouis ad uictimam adduci habens et 
tamquam ouis coram tondente sic os non aperturus, figuram 

10 sanguinis sui salutaris implere concupiscebat? poterat et ab 
extraneo quolibet tradi, ne dicerem et in hoc psalmum ex- 
punctum: qui mecum panem edit leuauit in me plantam. 
poterat et sine praemio tradi. quanta enim opera traditoris 
circa eum, qui populurn coram offendens nee tradi magis 

15 potuisset quam inuadi? sed hoc alii competisset Christo, non 
qui prophetias adimplebat. scriptum est enim: pro eo quod 
uenumdederunt iustum. nam et quantitatem et exitum pretii 
postea luda paenitente reuocati et in emptionem dati agri 
figuli, sicut in euangelio Mathei continetur, Hieremias prae- 

20 canit: et acceperunt triginta argentea pretium adpre- 
tiati uel honorati et dederunt ea in agrum figuli. 
professus itaque se concupiscentia concupisse edere pascha ut 
suum, indignum enim, ut quid alienum concupisceret deus - 
acceptum panem et distributum discipulis corpus suum ilium 

25 fecit hoc est corpus meum dicendo, id est figura corporis 

1] cf. Luc. 22, 1. 3] Leu. 23, 5. 4] Luc. 22, 15. 8] cf. Es. 
53, 7. 12] Ps. 40, 10. 16] Am. 2, 6. 19] Matth. 27, 3-8. 20] Matth. 
27, 9. cf. Zach. 11, 1213. 25] Luc. 22, 19. 

1 sciit scripsi: scit MR 2 figurarat scripsi: tigurat MR ex .R 3 , 
et ME 1 3 elegit E 3 , aegit M, egit .R 1 pronuntiarat E, pronuntiaret 
MF 1 uerbecina M, ueruecina Euulgo in MF, del. E delectarat 
scripsi: delectaret ME delectaret? an uulgo 11 tradi. ne uulgo 
12 leuauit Lat: leuabit ME 17 uenumdederunt M, uenumdedere E uulgo 
20 argentea M, argeuteos E 21 uel honorati addidit Tertullianus dubi- 
tans, ut uidetur, an recte interpretetur uersio latina uerba TOD TETifxr^svoo, 
deleri uoluit liaec uerba Lat, uel honorarii suSp. Eng honorati jR, 

honerati MF ea M, eos E 24 suum ilium E, ilium suum M 



560 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

mei\ figura autem non fuisset nisi ueritatis esset corpus, 
ceterum uacua res, quod est phantasma, figuram capere non 
posset, aut si propterea panem corpus sibi finxit, quia cor- 
poris carebat ueritate, ergo panem debuit tradere pro nobis. 
faciebat ad uanitatem Marcionis, ut panis crucifigeretur. cur 5 
autem panem corpus suum appellat et non magis peponem, 
quern Marcion cordis loco habuit, non intellegens ueterem 
fuisse istam figuram corporis Christi dicentis per Hieremiam: 
aduersus me cogitauerunt cogitatum dicentes: uenite, 
coiciamus lignum in panem eius, scilicet crucem in cor- 10 
pus eius? itaque inluminator antiquitatum, quid tune uoluerit 
significasse panem, satis declarauit corpus suum uocans panem. 
sic et in calicis mentione testamentum constituens sanguine 
suo obsignatum substantiam corporis confirmauit. nullius 
enim corporis sanguis potest esse nisi carnis. nam et si qua is 
corporis qualitas non carnea opponetur nobis, certe sanguinem 
nisi carnea non habebit. ita consistet probatio corporis de 
testimonio carnis, probatio carnis de testimonio sanguinis. ut 
autem et sanguinis ueterem figuram in uino recognoscas, 
aderit Esaias: quis, inquit, qui aduenit ex Edom, rubor 20 
uestimentorum eius ex Bosor? sic decorus in stola 
uiolentia cum fortitudine? quare rubra uestimenta 
tua, et indumenta sicut de foro torcularis, pleno con- 
culcato? spiritus enim propheticus, uelut iam contemplabun- 
dus dominum ad passionem uenientem, came scilicet uesti- 25 
turn ut in ea passum, cruentum habitum carnis in uestimen 
torum rubore designat, conculcatae et expressae ui passionis 
tamquam in foro torcularis, quia et inde quasi cruentati 

9] Hier. 11, 19. 13] cf. Luc. 22, 20. 20] Es. 63, 13. 

7 quern R, quam MF 10 coiciamus MR 1 , coniciamus It? uulgo crn- 
cem R, taraen MF 14 nullus susp. Eng 15 sanguis JR, sanguinis M 
17 consistet MF, consistit R 19 uino R, uno MF 21 Busor R l sic 
MR 1 , sed R 3 22 uiolentia Eng: uiolenta MR 25 came R, carnem 
M 27 designat R z , designatum MR* conculcate (e s. u. a m. 1) M 
28 et ind,e M, exinde R uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 4041. 561 

homines de uini rubore descendunt. multo manifestius Genesis 
in benedictione ludae, ex cuius tribu carnis census Christi 
processurus, iam tune Christum in luda deliniabat: lauabit, 
inquit, in uino stolam suam et in sanguine uuae amic- 

3 turn suum, stolam et amictum carnem demonstrans et uinum 
sanguinem. ita et nunc sanguinem suum in uino consecrauit 
qui tune uinum in sanguinem figurauit. 

41. Vae, ait, per quem traditur filius hominis. ergo 
iam uae* constat imprecationis et comminationis inclamationem 

10 intellegendam et irato et offenso deputandam, nisi si ludas 
impune erat tantum sceleris relaturus. at si impune, uacat 
uae ; si non impune, utique ab eo puniendus, in quem scelus 
traditionis admisit. porro si sciens passus est hominem, quem 
ipse eomitatui suo adsciuerat, in tantum scelus ruere, noli 

15 jam de creatore circa Adam retractare quae in tuum quoque 
deum retorquentur: aut ignorasse ilium, qui non ex prouidentia 
obstitit peccaturo, aut obsistere non potuisse, si {non) ignorabat, 
aut noluisse, si et sciebat et poterat, atque ita malitiosum 
iudicandum, qui passus sit hominem suum ex delicto perire. 

20 suadeo igitur agnoscas potius et in isto creatorem quam parem 
illi deum optimum aduersus sententiam tuam facias, nam et 
Petrurn praesumptorie aliquid elocutum negation! potius desti- 
nando zeloten deum tibi ostendit. debuit etiam osculo tradi, 
propheticus scilicet Christus, ut eius scilicet filius, qui labiis 

25 a populo diligebatur. Perductus in consessum, an ipse esset 
Christus, interrogate, de quo Christo ludaei quaesissent nisi 
de suo? cur ergo non uel tune alium eis prodidit? ( ut pati 
posset , inquis, id est, ut ille optimus ignorantes adhuc in 
scelus mergeret. atquin et si dixisset, passurus esset. si dixero 

2] cf. Gen. 49, 10. 3] Gen. 49, 11. 8] cf. Luc. 22, 22; Matth. 
26, 24; Marc. 14, 21. 22] cf. Luc. 22, 3334. 23] cf. Luc. 22, 47. 
24] cf. Es. 29, 13. 25] cf. Luc. 22, 6667. 29] Luc. 22, 67. 

1 descendunt Jf, descendant Ruulgo 3 <erat> processurus/ori. de 
liniabat ME 3 , declinabat E l 1 sanguinem scripsi: sanguine M.E 11 at 
scripsi: aut MR 17 non addidi 25 productus lun 26 quaesisset 
Oehlerus 

XXXXVII. Tert. III. 36 



562 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enira, inquit, uobis, non credetis. porro non credituri per- 
seuerassent in necem eius. et cur non magis passurus esset, 
si alterius dei ac per hoc aduersarium creatoris (se) manifestas- 
set? ergo non, ut pateretur, alium se tune quoque supersedit 
ostendere, sed quoniam ex ore eius confessionem extorquere 5 
cupiebant, nee confesso tamen credituri, qui eum ex operibus 
scripturas adimplentibus agnouisse debuerant. ita eius fuit 
occultasse se, eui ultro debebatur agnitio. et tamen adhue eis 
manum porrigens: abhinc, inquit, erit fill us hominis 
sedens ad dexteram uirtutis dei. suggerebat enira se esse 10 
(de) Danihelis prophetia filium hominis et de psalmo Dauid 
( sedentem ad dexteram dei . itaque ex isto dicto et scripturae 
comparatione inluminati, quern se uellet intellegi: ergo, in- 
quiunt, tu dei fill us es? cuius dei, nisi quern solum noue- 
rant? cuius dei, nisi quern in psalmo meminerant dixisse filio 15 
suo: sede ad dexteram meam? c sed respondit: uos dicitis, 
quasi: non ego , atquin confirmauit id se esse, quod ill* dixerant, 
dum rursus interrogant. unde autem probabis interrogatiuo 
et non (et) ipsos confirmatiuo pronuntiasse: ergo tu filius dei 
es, ut, quia oblique ostenderat se per scripturas filium dei 20 
intellegendum, sic senserint: ergo tu dei es filius , quod te 
non uis aperte dicere? atque ita et ille uos dicitis* con- 
lirmatiue respondit, et adeo sic fuit pronuntiatio eius, ut 
perseuerauerint in eo, quod pronuntiatio sapiebat. 42. perduc- 
tum enim ilium ad Pilatum onerare coeperunt, quod se regem 25 



9] Luc. 22, 69. 11] cf. Dan. 7, 13. 12] cf. Ps. 109, 1. 13J Luc. 
22, 70. 16] Ps. 109, 1. Luc. 22, 70. 24] cf. Luc. 23, 12. 



1 credetis Pam : creditis MR 3 se add. lun 5 quoniam 
quomodo R l 10 esse <de> scripsi: esse MR 1 , ex E 3 uulgo 11 et 
de MR 1 , et e R^ uulgo 12 es isto MR 2 , et isto R l 17 quasi non ego 
MR, quia ego sum Pam 18 interrogatiuo (sciL.sono) MF, interrogatiue 
R uulgo 19 et addidi (et ipsos = auch sie, wie ndmlich gleich darauf 
Christus, cf. 1. 17) confirmatiuo MF, confirmatiue E uulgo 20 es? 
ut uulgo 21 senserint MR, senserunt Urs 22 atque MR, aeque Urs 
23 sic scil. confirmatiue (ting) 24 perseuerauerit J? 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 4142. 563 

diceret Christum, sine dubio dei filium sessurum ad dei 
dexteram*. ceterura alio eum titulo grauassent, incerti an filium 
se dei dixisset, (ni)si uos dicitis* sic pronuntiasset, hoc se 
esse. quod dicerent. Pilato quoque interroganti: tu es Chri- 

5 stus? proinde: tu dicis, ne metu potestatis uideretur amplius 
respondisse, (respondit.) Constitutus est igitur dominus in iudi- 
cio, et statuit in iudicio populum suum; ipse dominus 
in indicium uenit cum presbyteris et archontibuspopuli. 
secundum Esaiam atque exinde omne scriptum passionis 

10 suae impleuit: tumultuatae sun t ibidem nationes et populi 
meditati suntinania; adstiterunt reges terrae et archon- 
tes congregati sunt in unum aduersus dominum et ad- 
uersus Christum eius: nationes 1 Romani qui cum Pilato 
fuerant; populi* tribus Israhelis; reges* in Herode, archontes* in 

15 summis sacerdotibus riam et Herodi uelut munus a Pilato missus 
Osee uocibus fidem reddidit. de Christo enim prophetauerat: 
et uinctum eum ducent xenium regi. delectatus est 
denique Herodes uiso lesu nee uocern ullam ab eo audiuit. 
tamquam agnus enim ante tondentem sic non aperuit 

20 os suum, quia dominus dederat illi linguam disciplinae. ut 
sciret. quando eum oporteret proferre sermonem, illarn scilicet 
linguam. quam in psalmo adglutinatam gutturi suo tune pro- 
babat non loquendo. Et Barrabas quidem nocentissimus uita 
ut bonus donatur, Christus uero iustissimus ut homicida morti 

25 expostulatur. sed et duo scelesti circumfiguntur illi. ut inter 
iniquos scilicet deputaretur. uestitum plane eius a militibus 
diuisum partim, (partim) sort! concessum Marcion abstulit 

4] cf. Luc. 23, 3. 7] Es. 8, 1314. 10] Ps. 2, 1-2. 13-14] cf. Act. 
4,27. 15] cf. Luc. 23, 7 11. 17] cf. Os. 10, 6. cf. Luc. 23, 8 9. 19] Es. 
53, 7. 20] cf. Es. 50, 4. 22] cf. Ps. 21. 16. 23] cf. Luc. 23, 1825. 
25] cf. Luc. 23, 3234. cf. Es. 53, 12; Luc. 22, 37. 26] cf. Luc. 23, 34. 

2 grauassent 2?, grauescent M 3 se dei M, dei se Ruulgo <ni>si 
J? 3 , si MjR 1 6 respondit addidi 9 omnem M 14 archontes R, 
archontae MF 19 ante 3f, coram Ruulgo tpndentein scripsi: ton- 
<lente MR 21 quando scripsi (= YJVIX): quomodo MR 26 a militibus 
3/7?, militibus Rig 27 partim add. Lat sorti scripsi: sorte MR 

36* 



564 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

respiciens psalmi prophetiam: dispertiti sunt sibi uesti- 
menta mea et in uestitum meurn sortem miserunt. 
aufer igitur et crucem ipsam. idem enim psalmus de ea non 
tacet: foderunt manus me as et pedes. totus in illo exitus 
legitur: circumdederunt me canes, synagoga malefi- 5 
corum circumuallauit me. o nines, qui spectabant me, 
naso inridebant me; locuti sunt labiis et capita mo- 
uerunt: sperauit in deum, liberet eum. quo iam testi- 
monium uestimentorum? babe falsi tui praedam: totus psalmus 
uestimenta sunt Christi. Ecce autem et elementa concutiuntur. 10 
dominus enim patiebatur ipsorum. ceterum aduersario laeso 
caelum luminibus floruisset, magis sol radiis insultasset, magis 
dies stetisset, libenter spectans pendentem in patibulo Christum 
Marcionis. haec argumentata quoque mihi competissent, et si 
non fuissent praedicata: caelum, inquit Esaias, uestiam 15 
tenebris; hie erit dies, de quo et Amos: et erit die ilia, 
dicit dominus, occidet sol meridie - - habes et horae 
sextae significationem - - et contenebrabit super terram. 
scissum est et templi uelum, angeli ertiptione derelinquentis 
filiam Sionis tamquam in uinea speculam et in cucumerario 20 
casulam. quantum perseueranit etiam tricesimo psalmo 
Christus ipsum reddere! uociferatur ad patrem: **#, ut et 
moriens ultima uoce prophetas adimpleret. hoc dicto expi- 
rauit. quis? spiritus semetipsum an caro spiritum? sed spiritus 
semetipsum expirare non potuit. alius est qui expirat, alius ^ 

1] Ps. 21, 19. 4 6] Ps. 21, 17. 6]Ps. 21,8 9. 10J cf. Luc. 23, 44. 
15] Es. 50, 3. 16-18] Am. 8, 9. 17] cf. Luc. 23, 44. 19] cf. Luc. 23, 45. 
cf.Es.1,8. 22] (cf. Luc. 23, 46.) 23]cf.Matth.5,17. cf.Ps.30,6. Luc. 23,46. 
1 sunt sibi AT, sibi sunt Raulgo 3 crucem ipsam .R 3 ,tamen ipsam MB 1 enim 
ME, tamenPam e&Eng: zoMR 4 pedes .MR, pedes meosPam 5 canes 
<multi>/or. 14 argumentata M, argumentaJS uulgo 16 die ilia M, ilia 
(\\eRuulgo 18 sextae J?, sextamMJF" contenebrabit (=ca3xotaoei) Paw: con- 
tenebrauitJO? super terrain <(dielux.)>/or<. 22 Christus scripsi(cf. 563,16): 
GhnsiminME,Eny,nonprobansqiiaminfraindicamlacunamsicuuUrescribi: 
o quantum perseaerauit<(Dauid)> etiam tricesimo psalmo Christum spiritum 
reddere! uocifera<(ba)>tur ad patrem 22 lacunam signaui: in manus tuas 
commendo spiritum mQumdesidero(cf.l.23. rhoc dicto) 25 alius J?, alius estM 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII. 4243. 565 

qui expiratur. si spiritus expiratur, ab alio expiretur necesse 
est. quodsi solus spiritus fuisset, discessisse potius diceretur 
quarn expirasse. quis igitur expirat spiritum nisi caro. quae 
et spirat quando ilium habet et ita eum cum amittit expirat? 
5 denique si caro non fuit, seel phantasma carnis, phantasma 
autem spiritus fuit, spiritus autem semetipsum expirauit et expi- 
rando discessit, sine dubio phantasma discessit, cum spiritus, 
qui erat phantasma, discessit, et nusquam comparuit phantasma 
cum spiritu. nihil ergo remansit in ligno, nihil pependit etiam 

10 post expirationem, nihil de Pilato postulatum, nihil de patibulo 
detractum, nihil sindone inuolutum, nihil sepulcro nouo con- 
ditum? atquin non nihil. quid ergo illud fuit? si phantasma, 
adhuc ergo inerat et spiritus. si discesserat spiritus, ergo 
abstulerat phantasma. superest impudentiae haereticae dicere 

15 phantasma illic phantasmatis remansisse; sed scilicet loseph 
corpus fuisse nouerat quod tota pietate tractauit, ille 
loseph, qui non consenserat in scelere ludaeis, beatus uir, 
qui non abiit in consilio impiorum et in uia peccato- 
rum non stetit et in cathedra pestium non sedit. 

20 43. Oportuerat etiam sepultorem domini prophetari ac iam 
tune merito benedici. si nee mulierum illarum officium prae- 
terit prophetia, quae ante lucem conuenerunt ad sepulcrum cum 
odorum paratura. de hoc enim per Osee: et quaerent, inquit, 
faciem meam; ante lucem uigilabunt ad me dicentes: 

25 eamus et conuertamur ad dominum, quia ipse eripuit 
fdixit] et curabit nos, percussit et miserebitur nostri, 

10] cf. Luc. 23, 5253. 15] cf. Luc, 23 ? 50-54. 17] Ps. 1, 1. 
21] cf. Luc. 23, 5524, 1. 23j cf. Os. 5, 15-6, 2. 

4 et spirat MR*G, expirat R 1 5 fuit, sed Urs: fuisset MR 11 sin- 
done MR 3 , in sindone .R 1 12 conditum. atquin uulgo quid ergo MF, 
quid igitur R uulgo 13 spiritus. si discesserat spiritus scripsi: Christus. 
si discesserat Chiistus MR (orta est corruptela ex similitudine siglorum 
sps et xps) 15 scilicet Eng: si et M (et s. u. a m. 1) R 16 tractauit? 
ille uulgo 17 ludaeis? beatus uulgo 19 pestium MR, pestilentiae 
Oehlerus ex Leydensi 23 et Eng: ut MR quaerent MF, quaerant R 
uulgo 26 dixit seel. R 



566 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sanabit nos post biduum, in die tertia resurgemus. 
quis enim haec non credat in recogitatu mulierum illarum 
uolutata inter dolorem praesentis destitutionis, qua percussae 
sibi uidebantur a domino, et spem resurrection! s ipsius, qua 
restitutuiri se arbitrabantur? corpore autem non inuento sublata 5 
erat sepultura eius de medio secundum Esaiam. sed et duo 
ibidem angeli apparuerunt. tot fere laterensibus uti solebat in 
duobus testibus consistens dei sermo. renertentes quoque a 
sepulcro mulieres et ab ilia angelorum uisione prospiciebatEsaias: 
mulieres, inquit, [uenite] uenientes a uisione, uenite, ad 10 
renuntiandam scilicet domini resurrectionem. Bene autem, 
quod incredulitas discipulorum perseuerabat, ut in finem usque 
defensio nostra consisteret Christum lesum non alium se 
discipulis edidisse quarn prophetarum. nam cum duo ex illis 
iter agercnt et dominus eis adhaesisset, non comparens quod 15 
ipse esset, etiam dissimulans de conscientia rei gestae: nos 
autem putabamus, inquiunt, ipsum esse redemptorem 
Israhelis, utique suum Christum, id est creatoris. adeo nee 
alium se ediderat illis. ceterum non existimarent eum creatoris, 
et cum creatoris existimaretur, non sustinuisset hanc de se 20 
existimationem, si non is esset, qui existimabatur. aut ipse 
erit auctor erroris et praeuaricator ueritatis aduersus dei optimi 
titulum. sed nee post resurrectionem alium se eis ostendit 
quam quern existimatum sibi dixerant. plane inuectus est in 
illos: o insensati et tardi corde in non credendo omni- 25 
bus, quae locutus est ad uos. quaenam locutus? alterius 
se dei esse? proba, et manus dedo. an eadem et angeli 
5] cf. Es. 57, 2. 8] cf. Luc. 24, 9. 10] Es. 27, 11. 14] cf. 
Luc. 24, 1333. 16] Luc. 24, 21. 25] Luc. 24, 25. 26] uerba 
euangelii Marciohis ex Luc. 24, 25 detorta. 

5 restitutuiri (= restitutum iri) se Eng: restitui rite ME arbitrabantur 
scripsi: arbitrantur ME 10 uenite seel. Pam 21 existimabatur Lat: 
existimatur ME reliqui 25 illos J? 3 , illis ME 1 26 quaenam locutus? 
alterius ME 1 , quae locutus <non> alterius J? 3 uulgo 27 se dei esse? proba, 
et manus dedo. an eadem scripsi: se dei esse probat et manus de deo. 
an eadem ME 1 , se dei esse probat, sed eiusdem dei. nam eadem E 3 uulgo 
an = ode) nicht etwa? malim cnii^em: eadem, <(quae)> et 



VII, Aduersus Marcionem lib. IIII 43. 567 

ad mulieres: rememoramini, quae locutus sit u.obis in 
Galilaea dicens, quod oportet tradi filium hominis et 
crucifigi et tertia die resurgere? et quare oportebat, nisi 
quia ita a deo creatore scriptum? igitur increpuit illos ut 

f> de sola passione scandalizatos et ut dubios de fide resurrecti- 
onis adnuntiatae sibi a feminis, per quae non crediderant 
ipsum fuisse, quern existimauerant. itaque quod existimauerant, 
id nolens credi se eum se confirmabat, quern existimauerant, 
creatoris scilicet Christum, redemptorem Israhelis. De corporis 

10 autem ueritate quid potest clarius? cum haesitantibus eis, ne 
phantasma esset, immo phantasma credentibus: quid turbati 
estis? (inquit,) et quid cogitationes subeunt in corda 
uestra? uidete manus meas et pedes, quia ipse ego 
sum, quoniam spiritus ossa non habet, sicut me haben- 

15 tern uidetis. et Marcion quaedam contraria sibi ilia, credo, 
industria eradere de euangelio suo noluit, ut ex his, quae 
eradere potuit nee erasit, ilia, quae erasit, aut negetur erasisse 
aut merito erasisse dicatur; nee parcit nisi eis, quae non 
minus aliter interpretanao quam delendo subuertit. uult itaque 

20 sic dictum: spiritus ossa non habet, sicut me uidetis 
habentem, quasi ad spiritum referatur sicut me uidetis 
habentem, id est non habentem ossa, sicut et spiritus. et 
quae ratio tortuositatis istius, cum simpliciter pronuntiare 
potuisset: quia spiritus ossa non habet, sicut me uidetis non 

25 habentem ? cur autem inspectui eorum manus et pedes suos 
offert. quae membra ex ossibus constant, si ossa non habebat? 

1] Luc, 24, 6-7. 11] Luc. 24, 3839. 25] cf. Luc. 24, 40. 

3 crucifigi E"\ tamenfigi ME { 4 increpuit M, increpauit E 1 exi 
stimauerant Jlf, existimarant E itaque existimauerant (8) om. M 
8 credi se eum jR 3 , credidisse euro E 1 12 inquit add. Pam 13 ipse ego M, 
ego ipse R 14 habentem uidetis Jf, uidetis habere E 15 ilia, credo indu 
stria, eradere uulgo 17 aut J/jR 3 , nee E 1 18 parsit susp. Eng non 
minus coniunge cum subuertit 21 uocabulum quasi, quod in ME paulo 
supra post dictum inuenitur, hue transtuli inteUegit igitur Marcion: 
sicut me uidetis habentem soil, spiritum ossa non habentem 22 id est 
ME^G, uel E i sicut et spiritus scil. ossa non habet 26 ex ME*, et -R 1 



568 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

cur adicit: et scitote, quia ego sum, quern scilicet corpo- 
reum retro nouerant? aut si phantasma erat usquequaque, 
cur illos phantasma credentes increpabat? atquin adhuc eis 
non credentibus propterea cibum desiderauit, ut se ostenderet 
etiam dentes habere. 5 

Impleuimus, ut opinor, sponsionem. exhibuimus lesum 
Christum prophetarum doctrinis sententiis adfectibus sensibus 
uirtutibus passionibus etiam resurrectione non a Hum quam 
creatoris, siquidem et apostolos mittens ad praedicandum 
uniuersis nationibus in omnem terrain exire sonum eorum et 10 
in terminos terrae uoces eorum psahnum adimplendo praecepit. 
misereor tui, Marcion; frustra laborasti. Christus enim lesus 
in euangelio tuo meus est. 

LIBER QVINTVS. 

1. -Nihil sine origine nisi deus solus, quae quantum prae- 15 
cedit in statu omnium rerum, tantum praecedat necesse est 
etiam in retractatu earum, ut constare de statu possit, quia 
nee habeas dispicere quid quale sit, nisi certus an sit, cum 
cognoueris unde sit. et ideo ex opusculi ordine ad hanc mate- 
riam deuolutus apostoli quoque Pauli originem a Marcione 20 
desidero, nouns aliqui discipulus nee ullius alterius auditor, 
qui nihil interim credam nisi nihil temere credendum, temere 
porro credi quodcumque sine originis agnitione credetur, quique 
dignissime ad sollicitudinem redigam istam inquisitionem, cum 
is mihi adfirmatur apostolus, quern in albo apostolorum apud 25 
euangelium non deprehendo. denique audiens postea eum a 
domino adlectum iam in caelis quiescente, quasi improuiden- 
tiam existimo, si non ante sciit ilium sibi necessarium Christus, 
sed iam ordinato officio apostolatus et in sua opera dimisso 

1] cf. Luc. 24, 39. 4] cf. Luc. 24, 4143. 9j cf. Luc. 24, 47. 
10] cf. Ps. 18, 5. 26] cf. Act. 9, 19. 

13 ADVERSVS MARCIONE LIB QVARTVS EXPLICIT; INCIPIT 
LIB QVINTVS M 20 Pauli om. R l , praebent ME 3 23 credetur M, 
creditur Ruulgo 24 digiiissime = summo iure 27 quiescente ME 3 , 
quiescentem jR 1 28 sciit scripsi: scit MR 1 , sciuit E 2 



VII. Aduersus Marcionem lib. IIII 43. lib. V 1. 569 

ex incursu, non ex prospectu adiciendum existimauit, neces 
sitate, ut ita dixerim, non uoluntate. quamobrem, Pontice 
nauclere, si numquam furtiuas merces uel inlicitas in acatos 
tuas recepisti, si numquam omnino onus auertisti uel adulterasti, 
5 cautior utique et fidelior in dei rebus edas uelim nobis, quo 
symbolo susceperis apostolum Paulum, quis ilium tituli 
charactere percusserit, quis transmiserit tibi, quis imposuerit, 
ut possis eum constanter exponere. ne illius probetur, qui 
omnia apostolatus eius instrumenta protulit, ( ipse se , inquit, 

10 apostolum est professus, et quidem non ab hominibus nee 
per hominem, sed per lesum Christum , plane profited potest 
semetipsum quis, uerum professio eius alterius auctoritate 
conficitur. alius scribit alius subscribit, alius obsignat alius 
actis refert. nemo sibi et professor et testis est. praeter haec 

is utique legisti multos uenturos, qui dicant: ego sum Christus. 
si est qui se Christum mentiatur, quanto magis qui se apo 
stolum praedicet Christ! ? adhuc ego in persona discipuli et 
inquisitoris conuersor, ut iam hinc et fidem tuam obtundam, 
qui unde earn probes non habes, et impudentiam suffundam, 

20 qui uindicas et unde possis uindicare non recipis. sit Chris 
tus, sit et apostolus nunc alterius, dum non probantur nisi 
de instrumento creatoris. nam mihi Paulum etiam Genesis 
olim repromisit. inter illas enim figuras et propheticas super 
filios suos benedictiones lacob, cum ad Beniamin direxisset: 

25 Beniamin, inquit, lupus rapax; ad matutinum comedet 
adhuc et ad uesperam dabit escam. ex tribu enim Benia 
min oriturum Paulum prouidebat, lupum rapacem ad matuti 
num comedentem, id est prima aetate uastaturum pecora 

10] cf. Gal. 1, 1. 15] Luc. 21, 8. 25] Gen. 49, 27. 26] cf. 
Kom. 11, 1; Phil. 3, 5. 

3 naucleri M 4 numquam M, nullum Ruulgo 1 caractere M per- 

cusseritl? 3 , percussit MR 1 -, perusserit susp. Eng 8 exponere, ne pro- 

tulerit.ipse uulgo 9 protulit scripsi: protulerit MR 12 quis MR 1 , quiuis R 3 

20 sit Christus, sit et apostolus Eng: sit et Christus, sic apostolus MR 

21 nunc scripai (cf. 570, 18): ut MR 22 nam MR*G, non J? 1 
23 figura<ta>s fort. 24 direxisset M, dixisset E 27 inoriturum M 



570 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

domini ut persecutorem ecclesiaium, dehinc ad uesperam 
escarn daturum, id est deuergente iam aetate ones Christ! 
educaturum ut doctorem nationum. nam et Saulis primo 
asperitas insectationis erga Dauid, dehinc paenitentia et satis- 
factio, bona pro malis recipientis, non aliud portendebat quam s 
Paulum in Saule secundum tribus et Jesum in Dauid secun- 
dum uirginis censum. haec figur,arum sacramenta si tibi dis- 
plicent, certe Acta Apostolorum hunc mihi ordinern Pauli 
tradiderunt, a te quoque non negandum. inde apostolum ostendo 
persecutorem non ab hominibus neque per hominem, inde et 10 
ipsi credere inducor, inde te a defensione eius expello nee 
timeo dicentem: tu ergo negas apostolum Paulum? non blas- 
phemo quern tueor. nego, ut te probare compellam; nego, ut 
meurn esse conuincam. aut, si ad nostram fidem spectas, recipe 
quae earn faciunt; si ad tuam prouocas, ede quae earn prae- 15 
struunt. aut proba esse quae credis aut, si non probas, quo- 
modo credis? aut qualis es aduersus eum credens, a quo solo 
probatur esse quod credis? habe nunc et apostolum de meo 
sicut et Christum, quam meum apostolum quam et Christum: 
isdem et hie dimicabimus lineis, in ipso gradu prouocabimus 20 
praescriptionis, oportere scilicet et apostolum, qui creatoris 
negetur immo et aduersus creatorem proferatur, nihil docere, 
nihil sapere, nihil uelle secundum creatorem, et inprimis tanta 
constantia alium deum edicere, quanta a lege creatoris abrupit. 
neque enim uerisimile est, ut auertens a ludaismo non 25 
pariter ostenderet, in cuius dei fidem auerteret, quia nemo 
transire posset a creatore nesciens, ad quem transeundum sibi 
esset. sine enirn Christus iam alium deum reuelauerat, seque- 
batur etiam apostoli testatio, uel ne non eius dei apostolus 

3] cf. I Tim. 1, 11. 8] cf. Act. 9, 19. 10] cf. Gal. 1. 1. 

8 hunc MR*G, hinc R 1 15 faciunt R 3 , faciant MR 1 si ad tuam 
II 3 , statiuam ME 1 18 et apostolum MM 3 , apostolum R 1 de meo 
scil. instrumento ; intellege Acta apostolorum 19 quam meum MR 1 , tarn 
meumR 3 uulgo (quam quam = tarn quam, ut assolet Tert.} 20 isdem 
M, iisdem R 27 a creatore R\ ad creatorem MR 1 29 no R, nee M 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 12. 571 

haberetur, quern Christus reuelauerat, et quia non licebat 
abscond! ab apostolo qui iam reuelatus fuisset a Christo; siue 
nihil tale de deo Christus reuelauerat, [at] tanto magis ab apo 
stolo debuerat reuelari qui iam non posset ab alio, non cre- 

5 dendus sine dubio, si nee ab apostolo reuelatus. quod idcirco 
praestruximus, ut iam hinc profitearnur nos proinde probaturos 
nullum aliuin deum ab apostolo circumlatum, sicut probauimus 
nee a Christo, ex ipsis utique epistolis Pauli, quas proinde 
mutilatas etiam de numero forma iam haeretici euangelii 

10 praeiudicasse debebit. 

2. Principalem aduersus ludaisinum epistolam nos quo- Ad 
que confitemur quae Galatas docet. amplectimur etenim 
ornnem illam legis ueteris amolitionem, ut et ipsam de crea- 
toris uenientem dispositione, sicut saepe iam in isto ordine 

io tractauirnus de praedicata nouatione a prophetis dei nostri. 
quodsi creator quidem uetera cessura promisit, nouis scilicet 
orituris, Christus uero tempus distinx(it decess)ionis istius, - 
lex et prophetae usque ad lohannem - - terminum in 
lohanne statuens inter utrumque ordinem desinentium exinde 

20 ueterum et incipientium nouorum, necessarie et apostolus in 
Christo post lohannem reuelato uetera infirmat, noua uero 
confirmat, atque ita non alterius dei fidem curat quam crea 
toris, apud quern et uetera decessura praedicabantur. igitur 
et legis destructio et euangelii aedificatio pro me faciunt in 

25 ista quoque epistola ad earn Galatarum praesumptionem per- 
tinentes, qua praesumebant Christum, ut puta creatoris, salua 
creatoris lege credendum, quod adhuc incredibile uideretur 
legem a suo auctore deponi. porro, si omnino alium deum 
ab apostolo audissent, ultro utique scissent abscedendum sibi 

16] cf. II Cor. 5, 17; Es. 65, 17. 18] Luc. 16, 16. 23] cf. II 
Cor. 5, 17; Es. 43, 18. 

3 at seel. R* 4 ab (s. u. a m. 1) M 8 ipsis MR, ipsius Oehlerus 
11 INCIPIT AD GALATAS Jf, de epistola ad Galatas R; om. titulum omnino 
Rig 12 amplectimur 7j >3 , et amplectimur MR*- 13 amolitionem M, aboli- 
tionem R 17 distinx<it decess>ionis scripsi (cf. I. 23 et 572,12}: distinc- 
tionis MR, distin<(xit destru>ctionis.Ew</ 23 decessura <(et noua oritura)/ort 



572 Quinti Septirni Florentis Tertulliani 

esse a lege eius del, quern reliquissent alium secuti. quis 
enim expectaret diutius discere, quod nouam deberet sectari 
disciplinam qui nouum deum recepisset? immo quia eadem 
quidem diuinitas praedicabatur in euangelio, quae semper nota 
fuerat in lege, disciplina uero non eadem, hie erat totus 5 
quaestionis status, an lex creatoris ab euangelio deberet excludi 
in Christo creatoris. denique aufer hunc statum, et uacat 
quaestio. uacante autem quaestione, ultro omnibus agnoscenti- 
bus discedendum sibi esse ab ordine creatoris per fidem dei 
alterius, nulla apostolo materia competisset id tarn presse 10 
docendi, quod ultro fides ipsa dictasset. igittir tota intent! o 
epistolae istius niliil aliud docet quam legis decessionem 
uenientem de creatoris dispositione, ut adhuc suggeremus. si 
item nullius noui dei exerit mentionem, quod nusquam magis 
fecisset quam in ista materia, ut rationem scilicet ablegandae is 
legis unica hac et sufficientissima definitione proponeret nouae 
diuinitatis, apparet quomodo scribat: miror uos tam cito 
transferri ab eo, qui uos uocauit in gratiam, ad aliud 
euangelium, ex conuersatione aliud, non ex religione, ex 
disciplina, non ex diuinitate, quoniam quidem euangelium 20 
Christ! a lege euocare deberet ad gratiam, non a creatore ad 
alium deum. nemo enim illos mouerat a creatore, ut uiderentur 
sic ad aliud euangelium transferri, quasi dum ad creatorem 
trans feruntur. nam et adiciens, quod aliud euangelium omnino 
non esset, creatoris confirmat id, quod esse defendit. si enim 25 
et creator euangelium repromittit dicens per Esaiam: ascende 
in montem excelsum qui euangelizas Sioni, extolle 
uocem in ualentia tua qui euangelizas Hierusalem; 
item ad apostolorum personam: quam tempestiui pedes 

17] Gal. 1, 6. 24] cf. Gal. 1, 6. 26] Es. 40, 9. 29] Es. 52, 7. 

12 decessionem MR, discessionem Gel reliqui 15 ablegandae J? 3 , 
ablegeudae MR 1 16 sufficientissima (a ex e) M 17 scribat MR*, 
sciebat R l miror J? 3 , mirari MR 1 21 auocare fort. 23 alium M 
25 si enim MR, sed enim Oehhrus 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 2. 573 

euangelizantium pacera, euangelizantium bona, utique 
et nationibus euangelizantium, quoniam et: in nomine eius, 
inquit, nationes sperabunt, Christi scilicet, cui ait: posui 
te in lumen nationum. est autem euangelium etiam dei 
o noui, quod uis tune ab apostolo defensum, iani ergo duo sunt 
euangelia apud duos deos, et mentitus erit apostolus dicens, 
quod aliud omnino non est, cum sit et aliud, cum sic suum 
euangelium defendere potuisset, ut potius demonstraret, non 
ut unum determinaret. sed fortasse, ut hinc fugias: et ideo . 

10 dices, subtexuit: licet angelus de caelo aliter euangeli- 
zauerit, anathema sit, quia et creatorem sciebat euangeli- 
zaturum . rursus ergo te implicas. hoc est enim, quo adstrin- 
geris: duo enim euangelia confirmare non est eius, qui aliud 
iam negarit. tarn en lucet sensus eius. qui suam praemisit 

is personam: sed et si nos aut angelus de caelo aliter 
euangelizauerit. uerbi enim gratia dictum est. ceterum si 
nee ipse aliter euangelizaturus, utique nee angelus. ita angeluni 
ad hoc nominauit, quo multo magis hominibus non esset cre- 
dendum, quando nee angelo, [et nee apostolo] non (quo) angelum 

20 ad euangelium referret creatoris. Exinde decurrens ordinem 
conuersionis suae de persecutore in apostolum scripturam 
Apostolicorum confirmat, apud quam ipsa etiam epistulae istius 
materia recognoscitur, intercessisse quosdam, qui dicerent 
circumcidi oportere et obseruandam esse Moysi legem, tune 

25 apostolos de ista quaestione consultos ex auctoritate spiritus 
renuntiasse non esse imponenda onera hominibus, quae patres 
ipsi non potuissent sustinere. quodsi et ex hoc congruunt 
Paulo Apostolorum Acta, cur ea respuatis iam apparet, ut 

2] Es. 42, 4. 3] Es. 49, 6. 7] cf. Gal. 1, 6. 10] Gal. 1, 8. 
15] ib. 20] cf. Gal. 1, 1124. 23] cf. Gal. 2, 4; cf. Act. 15, 5. 
25] cf. Act. 15, 28. 

3 Christi 72 3 , Christus MR 1 4 nationum, est autem Eng: nationum. 
est autem uulgo 8 potius demonstraret = als das vorzuglichere auf- 
zeigte 9 hinc fugias M, fugias hinc R uulgo 13 euim fort, delendum 
14 tamen = dagegen 19 et nee apostolo seclusi: nee apostolo -R 3 
uulgo quo addidi 22 <actorum> Apostolicorum Pam 



574 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

deum scilicet non alium praedicantia quam creatorem nee 
Christum alterius quam creatoris, quando nee promissio spi- 
ritus sancti aliunde probetur exhibita quam de instrumento 
Actorum, quae utique uerisimile non est ex parte quidem 
apostolo conuenire, cum ordinem eius secundum ipsius testi- * 
monium ostendunt, ex parte uero dissidere, cum diuinitatem 
in Christo creatoris adnuntiant, ut praedicationem quidem 
apostolorum non sit secutus Paulus, qui formam ab eis dedo- 
cendae legis accepit. 

3. Denique ad patrocinium Petri ceterorumque apostolorum 10 
ascendisse Hierosolyma post annos quatuordecim scribit, ut 
conferret cum illis de euangelii sui regula, ne in uacuum tot 
annis cucurrisset atit curreret, si quid scilicet citra formam 
illorum euangelizaret. adeo ab illis probari et constabiliri 
desiderarat, quos, si quando, imltis ludaismi magis adfines 15 
subintellegi. cum uero nee Titum dicit circumcisum. iam incipit 
ostendere solam circumcisionis quaestionem ex defensione adhuc 
legis concnssam ab eis, quos propterea falsos et superinduc- 
ticios fratres appellat. non aliud statuere pergentes quam per- 
seuerantiam legis, ex fide sine dubio Integra creatoris, atque 20 
ita peruertentes euangelium, non interpolatione scripturae, qua 
Christum creatoris effingerent, sed retentione ueteris disciplinae, 
ne legem creatoris excluderent. ergo propter falsos, inquit, 
superinducticios fratres, qui subintrauerant ad specu- 
landam libertatem nostram, quam habemus in Christo, 25 

2] cf. Act. 1, 5. 10] cf. Gal. 2, 12. 16] cf. Gal. 2, 3. 18] cf. 
Gal. 2, 4. 23] Gal. 2. 4-5. 

1 nee R, ne M 2 quando nee = wdhrend doch aucli niclit, ut uide- 
tur; sed nescio an lacuna sit statuenda, quam sic uelim expleri: (satis 
quidera imprudenter,)> quando 3 exibita M 8 non sit MR, omnino 
sit Urs 11 liierosolyma M, Hierosolyniam J-t itulgo 12 conferret M 
in lit. 13 cu curreret M quid MIPG, qua It 1 15 desiderabat 

Lat quos Lat: auod MR uult is (scil. Paulus) Inn (probat 

Knn) 16 uero om. Pam 17 ex defensione MR A G, et defensionem 7i n 
IS superinducticios Pam: superducticios MR 24 superinducticios, inquit, 
falsos Pam 



VII. Adaersus Marcionem lib. V 23. 575 

ut nos subigerent seruituti, f nee ad horam cessimus 
subiectioni. intendamus enim et sensui ipsi et causae eius, 
et apparebit uitiatio scripturae. cum praemittit: sed nee 
Titus, qui mecum erat, cum esset Graecus, coactus 
5 est circumcidi, dehinc subiungit: propter superinducti- 
eios falsos fratres et reliqua, contrarii utique facti incipit 
reddere rationem, ostendens propter quid fecerit quod, nee 
fecisset, [nee ostendisset] si illud, propter quod fecit, non 
accidisset. denique dicas uelim, si non subintroissent falsi illi 

10 fratres ad speculandam libertatem eorum, cessissent subiecti 
oni? non opinor. ergo cesserunt, quia fuerunt propter quos 
cederetur. hoc enim rudi fidei et adhuc de legis obseruatione 
suspensae competebat, ipso quoque apostolo ne in uacuum 
cucurrisset aut curreret suspecto. itaque frustrandi erant falsi 

io fratres, speculantes libertatem Christianam, ne ante earn in 
seruitutem abducererit ludaismi quam sciret se Paulus non (in) 
uacuum cucurrisse, quam dexteras ei darent antecessores, quam 
ex c(ons)ensu eorum in nationes praedicandi munus subiret. 
necessario igitur cessit ad tempus, et sic ei ratio constat Timo- 

20 theum circumcidendi et rasos introducendi in templum, quae 
in Actis eduntur, adeo uera, ut apostolo consocent profitenti 
factum se ludaeis ludaeum, ut ludaeos lucrifaceret, et sub 
lege agentem propter eos, qui sub lege agerent, sic et propter 
3] Gal. 2, 3. 18] cf. Gal. 2, 9. 19] cf. Act. 16, 3. 20] cf. 
Act. 21, 26. 22] cf. I Cor. 9, 20. 

1 ex eis quae succedunt (cf. 1. 612) apparct Tertullianum in suo apostoli- 
cac epistolae exemplari leyissc: ad horam cessimus; iudicauit igitur illud 
nee ante ad horam a Mar done esse inter polatum. quae autem dicit I. /?: 
et apparebit uitiatio scripturae demonstrant auctorem in antccedentibus 
dixisse, quomodo apostoli uerlia a Mar done sint deprauata. quamobrem 
sic uelim restitui : seruituti, <ad horam cessimus subiectioni, non, ut mauult 
Marcion:^ nee ad horam sqq. 8 nee ostendisset sedusi 10 cessissent 
<ne)> subiectioni? opinor Urs 12 cederetur M (in ras. a m. 1) R, cre- 
deretur Oehlerus 13 in om. R^ 15 libertatem R 3 , ueritatem MI^ ne 
ante R, negante M 16 sciret se paulus M, Paulus se sciret R in add. 
R-*, om. J/7? 1 18 consensu scripsi: censu (ex csensu ortuni) Mil *subiret 
M (s in ras. a m. 1} It, obiret Lat necessarium ft 1 19 cessitat 
tempus # 21 eduntur scripsi: educuutur MR\ edicuntur l&uulgo 



576 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

superinductos illos, et omnibus nouissime omnia factum, ut 
omnes lucraretur. si haec quoque intellegi ex hoc postulant, 
id quoque nemo dubitabit, eius dei et Christ! praedicatorem 
Paulum, cuius legem, quamuis excludens, interim tamen pro 
temporibus admiserat, statim amoliendam, si nouum deum 5 
protulisset. bene igitur, quod et dexteras Paulo dederunt 
Petrus et lacobus et Johannes et de officii distributione 
pepigerunt, ut Paulus in nationes, ill! in circumcision em, 
tantum ut meminissent egenorum: et hoc secundum legem 
creatoris, pauperes et egenos fouentis, sicut in euangelii uestri 10 
retractatu probatum est. adeo constat de lege sola fuisse 
quaestionem, dum ostenditur quid ex lege custodiri conuenerit. 
sed reprehendit Petrum non recto pede incedentem ad euan- 
gelii ueritatem . plane reprehendit, non ob aliud tamen quam 
ob inconstantiam uictus, quern pro personarum qualitate is 
uariabat, timens eos, qui erant ex circumcision e, non ob ali- 
quam diuinitatis diuersitatem, de qua et aliis in faciem restitis- 
set qui de minore causa conuersationis ambiguae Petro ipsi non 
pepercit, si quomodo Marcionitae uolunt credi(disset.) De 
cetero pergat apostolus negans ex operibus legis iustificari 20 
hominem sed ex fide, eius dumtamen dei, cuius et lex. nee 
enim laborasset fidem a lege discernere, quam diuersitas ipsius 
diuinitatis ultro discreuisset, si fuisset. merito non reaedificabat 
quae destruxit. destrui autem lex habuit. ex quo uox lohannis 
clamauit in eremo: par ate uias domini, ut fierent riui et 25 
colles et monies repleti et humiliati et tortuosa et aspera 
in rectitudinem et in campos, id est legis difficultates in 

1] cf. I Cor. 9, 22. 6-9J cf. Gal. 2, 910. 13] cf. Gal. 2, 1114. 
16] cf. Gal. 2, 12. 17] cf. Gal. 2, 14. 20] cf. Gal. 2, 1516. 25] Luc. 
3, 4. cf. Es. 40, 35. 

1 s.uperinducticios Pam 3 dubitauit M 5 admoliendam M 8 circum- 
cisione $T 9 lege M 12 uenerit M in ras. 17 diuersitatem scripsi 
(cf. I. 22): peruersitatem ME 19 pepercit, si scripsi: pepercit. si MR*. 
pepercit. sed R 3 uulgo credi<disset> scripsi: credi. MR 1 , credi? 72 3 uulgo, 
Eng to turn hunc locum sic restitui uult : si, quomodo Marcionitae uolunt 
credi, de Petro pergat apostolus, negans etc. 21 eius dumtamen scripsi: 
eiusdem tamen MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 3. 577 

euangelii facilitates, meminerat iam et psalmi esse tempus: 
disrumpamus a nobis uincula eorum et abiciamus a 
nobis iugum ipsorum, ex quo tumultuatae sunt gentes 
et populi meditati sunt inania, adstiterunt reges 

5 terrae et magistratus congregati sunt in unum aduer- 
sus dominum et aduersus Christum ipsius, ut iam ex fidei 
libertate iustificaretur homo, non ex legis seruitute, quia iustus 
ex fide uiuit. quod si prophetes Abacuc pronuntiauit, habes 
et apostolum prophetas confirmantem, sicut et Christus. eius 

10 ergo dei erit fides, in qua uiuet iustus, cuius et lex, in qua 
non iustificatur operarius. Proinde si in lege maledictio est, 
in fide uero benedictio, utrumque habes propositum apud 
creatorem: ecce posui, inquit, ante te maledictionem et 
benedictionem. non potes distantiam uindicare quae etsi re- 

15 rum est, non ideo auctorum quae ab uno auctore proponitur. 
cur autem Christus factus sit pro nobis maledictio, ipso apostolo 
edocente, manifestum est, quam nobiscum faciat, id est 
secundum fidem creatoris. neque enim quia creator pronuntia 
uit: maledictus omnis ligno suspensus, ideo uidebitur 

20 alterius dei esse Christus et idcirco a creatore iam tune in 
lege maledictus. aut quomodo praemaledixisset eum creator, 
quern ignorabat? cur autem non magis cornpetat creator! filium 
suum dedisse malediction! suae quam illi deo tuo subdidisse 
maledictioni, et quidem pro homine alieno? denique si atrox 

25 uidetur hoc in creatore circa filium, proinde tuo in deo; si 
uero rationale et in tuo, proinde et in meo, et magis in meo. 

2J Ps. 2, 3. 3] Ps. 2, 12. 6] cf. Gal. 2, 16; 4, 24. 7] Gal. 
3, 11. Hab. 2, 4. 11] cf. Gal. 3, 10. 12] cf. Gal. 3, 9. 13] Deut. 
11, 26. 16] cf. Gal. 3, 13. 19] Deut. 21, 23. 

2 disrumpamus a nobis cf. 317, JO 1 iustificaretur scripsi (cf. 576, 
26. 29): iustificetur MR 8 uiuet Pam abacuc M, Abacum R 

pronuntiauit 3f, praenuntiauit R uulgo 14 parenthesin indicaui: sed nescio 
an inuertendus sit ordo elocutionum 16 sqq. coniunge: ipso autem apo 
stolo edocente, cur . . . factus sit, manifestum est, quam . . . faciat scil. 
apostolus (Eng) 19 ligno M, in ligno R uulgo 21 aut scripsi: et MR 
22 ignorabat scripsi: ig norat MR, ignoraret Eng 26 rationale MR^G, 
ratio nee lex R l 

XXXXVII. Tert. III. 37 



57$ Quinti Sep.tiini Florentis Tertulliani 

facilius enim credetur eius esse per maledictionem Christi 
benedictionein prospexisse homini, qui et maledictionem ali- 
quando et benedictionem proposuerit ante hominem, quam qui 
neutrum umquam sit apud te professus. accipimus igitur 
benedictionem spiritalem per fidem, inquit: ex qua scilicet 5 
uiuit iustus secundum creatorem. hoc est ergo, quod dico: 
eius dei fidem esse, cuius est forma gratiae fides. Sed 
et cum adicit: o nines enim filii estis fidei, ostenditur, 
quid supra haeretica industria eraserit: mentionem scilicet 
Abrahae, qua nos apostolus filios Abrahae per fidem adfirmat, 10 
secundum quam mentionem hie quoque filios fidei notauit. 
ceterum quomodo filii fidei? et cuius fidei, si non Abrahae? 
si enim Abraham deo credidit et deputatum est (ei) iustitiae 
atque exinde pater multarum nationum meruit nuncupari, nos 
autem, credendo deo magis ***, proinde iustificamur, sicut 15 
Abraham, et uitam proinde consequimur, sicut iustus ex fide 
uiuit: sic fit, ut et supra filios nos Abrahae pronuntiarit, qua 
patris fidei, et hie filios fidei, per quam Abraham pater nati 
onum fuerat repromissus. ipsum quod fidem a circumcisione 
reuocabat, nonne Abrahae filios constituere quaerebat, qui in 20 
carnis integritate crediderat? denique alterius dei fides ad 
formam dei alterius non potest admitti, ut credentes iustitiae 
deputet, ut iustos (ex fide) uiuere faciat, ut nationes filios 
fidei dicat. totum hoc eius est, apud quern ante iam no- 
turn est. 25 
4. Sub eadem Abrahae mentione, dum ipso sensu reuincatur, 

4] uerba apostolic! Marcionis e Gal. 3, 14 detorta 5] cf. Hab. 
2, 4; Gal. 3, 11. 8] Gal. 3, 26. 9] cf. Gal. 3, 79. 13] cf. Gen. 
15, 6. Gal. 3, 6. 14] cf. Gen. 17, 45. 20] cf. Rom. 4, 10. 26] cf. 
Gal. 3, 14. 

1 credetur scripsi: crederetur MR 4 accipiraus M, accepimus JRuulgo 
7 fides scripsi: fidei MR 11 fidei no<s uo>cauit fort. 13 ei addidi 
15 lacunam signaui: quam demerendo placentes supplendum puto 23 ex 
fide addidi 24 falsa codicum interpunctione seductus est Pamelius 
peruersa capitum distinctione quae arete inter se cohaerent dirimere: 
notum est sub eadem . . . reuincatur. 4. adhuc, inquit uulgo 26 dum = 
wdhrend dock 



VII. Aduersus Marclonem lib. V 34. 579 

adhuc, inquit, secundum horainem dico: dum esse- 
mus paruuli, sub elementis mundi eramus positi 
ad deseruiendum eis. atquin non est hoc humanitus dictum, 
non enim exemplum est, sed ueritas. quis enim paruulus - 

5 utique sensu, quod sunt nationes - - non elementis subiectus 
est mundi, quae pro deo suspicit? illud autem fuit, quod 
turn secundum hominem dixit: sed tamen testamentumhomr- 
nis nemo spernit aut superordinat. exemplo enim humani 
testamenti permanentis diuinum tuebatur: Abrahae dictae 

10 sunt promissiones et semini eius. non dixit seminibus , 
quasi pluribus, sed semini tamquam uni, quod est 
Christus. erubescat spongia Marcionis! nisi quod ex abun- 
danti retracto quae abstulit, cum ualidius sit ilium ex his 
reuinci, quae seruauit. cum autem euenit impleri tempus, 

15 misit deus filium suum, utique is, qui etiam ipsorum 
temporum deus est, quibus saeculum constat, qui signa quoque 
temporum ordinauit. soles et lunas et sidera et Stellas, qui 
filii denique sui reuelationem in extreinitatem temporum et 
disposuit et praedicauit: in nouissimis diebus erit mani- 

20 festus mons domini, et: in nouissimis diebus effun- 
dam de meo spiritu in omnem carnem, secundum lohelem. 
ipsius erat sustinuisse tempus impleri, cuius erat etiam finis 
temporis sicut iuitium. ceterum deus ille otiosus nee operati- 
onis nee praedicationis ullius atque ita nee temporis alicuius, 

as quid omnino egit, quod efficeret tempus impleri et iam implen- 
dum sustineri? si nihil, satis uanum est, ut creatoris tempora 

1] Gal. 3, 15; 4, 3. 7] Gal. 3, 15. 9] Gal. 3, 16. 14] Qal. 
4, 4. 19] Es. 2, 2. 20] loel 3, 1. 

1 remouerat spongia Marcionis uerba apostoli inde a "j^ux; av&pcuiioo 
x. T. X. (c. 3, 15) usque ad ea quae leguntur c. 4, 3: ote TJJJ.EV VYJTCIOI x. 
T. X. hoc uero modo coniungi uerba apostoli, quae coniungi nequeant, 
in sequentibus comprobat auctor 6 suspicit Eng (cf. 580, 19): suscipit 
MR fuit M, facit R 1 turn scripsi: cum MR dixit sed scripsi: 
dixisset MR 10 sunt om. ll l 11 est Christus M, Christus est Ruulgo 
21 meo spiritu Jf, spiritu meo R uulgo 23 initium in Ut. M 25 aut 
iam Lat 

37* 



580 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

sustinuerit seruiens creator!, cui autem rei misit filium suum? 
ut eos, qui sub lege erant, redimeret hoc est ut effi- 
ceret tortuosa in uiam rectam et aspera in uias leues 
secundum Esaiam, ut uetera transirent et noua orirentur: lex 
noua ex Sion et sermo domini ex Hierusalem et ut s 
adoptionem filiorum acciperemus, utique nationes, quae 
filii non eramus. et ipse enim erit lux nationum et in 
nomine eius nationes sperabunt. itaque ut certum esset 
nos filios dei esse, misit spiritum suum in corda nostra 
clamantem: abba, pater, in nouissimis enim, inquit. 10 
diebus effuudam de meo spiritu in omnem carnem. 
cuius gratia, nisi cuius et promissio gratiae? quis pater, nisi 
qui et factor? post lias itaque diuitias non erat reuertendum 
ad infirma et mendica elementa. elementa autem apud Romanes 
quoque etiam primae litterae solent dici. non ergo per mun- is 
dialium elementorum derogationem a deo eorum auertere 
cupiebat, etsi dicendo supra: si ergo his, qui in natura 
sunt dei, seruitis, physicae, id est naturalis, superstitionis 
elementa pro deo habentis suggillat errorem, nee sic tamen 
elementorum deum taxans sed quae uelit intellegi elementa, w 
primas scilicet litteras legis, ipse declarat: dies obseruatis 
et menses et tempora et annos. et sabbata, ut opinor, et 
caenas puras et ieiunia et dies magnos. cessare enim ab his 
quoque, sicut et circumcisione, oportebat ex decretis creatoris, 
qui et per Esaiam: neomenias uestras et sabbata et diem 25 
magnum non sustinebo,ieiunium etferias etcaerimonia 
uestra odit anima mea: et per Amos: odi, reieci caeri- 
2] Gal. 4, 5. 3] Es. 40, 4. 4J cf. II Cor. 5, 17; Es. 43, 

19; 65, 17. Es. 2, 3. 5] Gal. 4, 5. 7] Es. 49, 6. Es. 42, 4. 
9] Gal. 4, 6. 10] loel 3, 1. 14] cf. Gal. 4, 9, 17J uerba apostolic! 
Marcionis e Gal. 4, 8 detorta 21] Gal. 4, 10. 25] Es. 1. 1314. 
27] Am. 5, 21. 

2 parentliesin indicaui 3 uias leues (= 6800$ Xeiac;) lun: uias lenes 
ME 1 erit lux MF, lux erit R uulgo 8 esset R*, est et MR 1 17 paren- 
thesin indicaui in MR, non Pam 19 suggillat MR, sugillabat 
Pam 20 taxans. sed uulgo 22 annos et uulgo 26 caerimonia 
uestra MR, caerimonias uestras Pam N 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 4. 581 

monias uestras, et non odorabor in frequentiis uestris; 
item per Osee: auertam uniuersas iocunditates eius et 
caerimonia eius et sabbata et neomeniaseius etomnes 
frequentias eius. f quae ipse constituerat, inquis, erasit ? 

5 magis quam alius; aut si alius, ergo ille adiuuit sententiam 
creatoris, auferens quae et ille damnauerat. sed non huius loci 
quaestio, cur leges suas creator infregerit. sufficit, quod infrac- 
turum probauiraus, ut confirmetur nihil apostolum aduersus 
creatorem determinasse, cum et ipsa amolitio legis a creatore 

10 sit. Sed ut furibus solet aliquid excidere de praeda in indi 
cium, ita credo et Marcionem nouissimam Abrahae mentionem 
dereliquisse, nulla magis auferenda, etsi ex parte conuertit. si 
enim Abraham duos liberos habuit, unum ex ancilla et 
alium ex libera. sed qui ex ancilla carnaliter natus est, 

15 qui uero ex libera per repromissionem, -- quae sunt 
allegorica (id est aliud portendentia); haec sunt enim 
duo testamenta (siue duae ostensiones , sicut inuenimus inter- 
pretatum): unum a mo-nte Sina in synagogam ludaeorum 
secundum legem generans in seruitutem, alium super 

20 omnemprincipatum generans uim dominationemeto ro 
ne nomen quod nominatur, non tantum in hoc aeuo sed 
et in future, in quam repromisimus sanctam ecclesiam, 
quae est mater nostra - - ideoque adicit: propter quod, 
fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae, utique mani- 

25 festauit et Christianismi generositatem in filio Abrahae ex libera 
nato allegoriae habere sacramentum, sicut etludaismi seruitutem 
legalem in filio ancillae, atque ita eius dei esse utramque dis- 



2] Os. 2, 11. 1323] uerba apostolici Marcionis e Gal. 4, 2224. 
26 et Eph. 1, 21 consarcinata et detorta .23] Gal. 4, 31. 

1 odorabor Pam: adorabor MR 3 caerimonia ME, caerimonias 
Pam 5 aut MR\ at .R 3 10 ut ME\ et # 3 12 nulla auferenda 
Eng: nullam auferendam ME conuertit M (tit in ras.) E r conuerrit 
Lat 15 parenthesin indicaui 19 alium ME, aliud Big 22 quam 
Urs: quern ME 23 uerba quae est mater nostra, quae in ME paulo 
supra post in futuro leguntur, hue transtulit Eng 



582 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

positionem, apud quern inuenimus utriusque dispositions 
deliniationem. ipsum quod ait: qua libertate Christus nos 
manumisit, nonne eum constituit manumissorem, qui fuit 
dominus? alienos enim seruos nee Galba manumisit, facilius 
liberos soluturus. ab eo igitur praestabitur libertas, apud quem 5 
fuit seruitus legis. eir merito non decebat manumissos rursus 
iugo seruitutis, id est legis, adstringi, iam psalmo adimpleto: 
disrumpamus uincula eorum et abiciamus a nobis 
iugum ipsorum, postquam archontes congregati sunt 
in unum aduersus dominum et aduersus Christum 10 
ipsius. de seruitute igitur exemptis ipsam seruitutis notam 
eradere perseuerabat, circumcisionem, ex praedicationis scilicet 
propheticae auctoritate, memor dictum per Hieremiam: et 
circumcidimini praeputia cordis uestri; quia et Mo} T ses: 
circumcidetis duricordiam uestram, id est non carnem. 15 
denique si circumcisionem ab alio deo ueniens excludebat, 
cur etiam praeputiationem negat quicquam ualere in Christo 
sicut et circumcisionem? praeferre enim debebat aemulam 
eius, quam expugnabat, si ab aemulo circumcisionis deo esset. 
porro, quia et circumcisio et praeputiatio um deo deputabantur, 20 
ideo utraque in Christo uacabant propter fidei praelationem, 
illius fidei, de qua erat scriptum: et in nomine eius nati- 
ones credent, illius fidei, quam dicendo per dilectionem per- 
fici sic quoque creatoris ostendit. siue enim dilectionem dicit 
quae in deum, et hoc creatoris est: diliges deum ex toto 25 
corde tuo et ex tota anima tua et ex totis uiribus 
tuis, siue quae in proximum, et: proximum tuum tam- 

2] Gal. 5. 1. 8] Ps. 2, 3. 9] Ps. 2, 12. 11] cf. Gal. 5, 2. 
13] Hier. 4, 4. 15] Deut. 10, 16. 17] cf. Gal. 5, 6. 22] Es. 42, 4. 
23] cf. Gal. 5, 6. 25] Deut. 6, 5. 27] Leu. 19, 18. 

2 delineationem R 3 , declinationem MR 1 nos Paw: uos MR 4 nee 
lun: ne MR 5 soluturus R*, solutos MR 1 6 merito. non uulgo 
1 id est MR 5 G, uel R l 11 exemptis scripsi: exemptos MR 12 eua- 
dere susp. Eng, tucns supra exemptos 18 et circumcisionem MR*G, 
ex circumcisione R l 21 uacabant M, uacabat R 27 et: proximum 
Eng: et proximum uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 4. 583 

quam te creatoris est. Qui autem turbat uos indicium 
feret. a quo deo? ab optimo? sed ille non iudicat. a creatore? 
sed nee ille damnabit adsertorem circumcisionis*. quodsi non 
erit alius, qui iudicet, nisi creator, iam ergo non damnabit 

o legis defensores nisi quia ipse earn cessare constituit. quid 
nunc. si et confinnat illam ex parte, qua debet? tota enim ; 
inquit, lex in uobis adimpleta est: diliges proximum 
tuum tamquam te. aut si sic uult intellegi adimpleta est , 
quasi iam non adimplenda, ergo non uult, diligam proximum 

10 tamquam me, ut et hoc cum lege cessauerit? sed perseueran- 
dum erit semper in isto praecepto. ergo lex creatoris etiam 
ab aduersario probata est, nee dispendium, sed compendium 
ab eo consecuta est, redacta summa in unum iam praeceptum. 
sed nee hoc alii magis competit quam auctori. atque adeo 

15 cum dicit: onera uestra inuicem sustinete, et sic adim- 
plebitis legem Christi, si hoc non potest fieri nisi quis 
diligat proximum sibi tamquam se, apparet: diliges pro 
ximum tibi tamquam te, per quod auditur: inuicem onera 
uestra port ate, Christi esse legem, quae sit creatoris, atque 

20 ita Christum creatoris esse, dum Christi est lex creatoris. Er- 
ratis, deus non deridetuj. atquin derideri potest deus 
Marcionis, qui nee irasci nouit nee ulcisci. quod enim seue- 
rit homo, hoc et metet. ergo retributionis et iudicii deus 
intentat. bonum autem facientes non fatigemur et: dum 

a* habemus tempus, operemur bonum. nega creatorem bonum 
facere praecepisse, et diuersa doctrina sit diuersae diuinitatis. 
porro si retributionem praedicat. ab eodem erit et corruptions 
messis et uitae. tempore autem suo metemus, quia et 

1] Gal. 5, 10. 6] Gal. 5, 14. 7] cf. Leu. 19, 18. 15J Gal. 
6, 2. 20] Gal. 6, 7. 22] Gal. 6, 7. 24] Gal 6, 9. Gal. 6, 10. 
27] cf. Deut. 32, 35. cf. Gal. 6, 8. 28] Gal. G, 9. 

4 damnabit J? 3 , damnauit MR 1 5 quia M, qui R 6 qua R 3 , quia 
MR 1 ex parte? quia debet. mauult Eng 9 diligam M, ut diligam 
Ruulgo 10 cessauerit. sed uulgo 17 sibi MR, suum Pam 18 tibi 
MR, tuum Pam 21 deridetur R, irridetur M 22 seuerit MR, semi- 
nauerit Pam N 



584 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Ecclesiasticus: tempus, inquit, omni rei. Sed et mihi, fa- 
mulo creatoris,mundus crucifixus est, non tamen deus mundi, 
et ego mu n do, non tamen deo mundi. mundum enim quan 
tum ad conuersationem eius posuit, cui renuntiando mutuo 
transfigimur et inuicem morimur. [persecutors uocat Christ!.] & 
cum uero adicit stigmata Christ! in corpore suo gestare se 
- utique corporalia compedum - - iam non putatiuam, sed 
ueram et solidam carnem professus est Christ!, cuius stigmata 
corporalia ostendit. 

Ad Corin- 5. Praestructio superioris epistolae ita duxit, ut. de 10 
thios primatifaio e j us non retractauerim, cert us et alibi retractari eum 
posse, communem scilicet et eundem in epistulis omnibus, 
quod non utique salutem praescribit eis, quibus scribit, sed 
gratiam et pacem, non dico: quid ill! cum ludaico adliuc 
more, destructor! ludaismi? - - nam et liodie ludaei in pa- 15 
cis nomine appellant et retro in scripturis sic salutabant - 
sed intellego ilium defendisse officio suo praedicationem crea- 
toris: quam maturi pedes euangelizantium bona, euan- 
gelizantium pacem. euangelizatur enim bonorum, id est 
gratiae dei pacem, quam praeferendam sciebat. haec cum a 20 
deo patre nostro et domino lesu adnuntians communibus nomi- 
nibus utatur competentibus nostro quoque Sacramento, non 
puto dispici posse, quis deus pater et dominus lesus praedi- 
cetur nisi ex accidentibus, cui magis competant. primo quidem 

1] Eccl. 3, 17. Gal. 6, 14. 6] cf. Gal. 6, 17. 14] cf. I Cor. 1, 3. 
18] Rom. 10, 15. cf. Es. 52, 7. 20] cf. Phil. 4, 7. cf. I Cor. 1, 3. 

1 Ecclesiastes Pam omni M, erit omni R uulgo mihi, <(inquif> 
fort. 2 mundi MR*, mundo jR 1 5 persecutores uocat Christ! seclusi 
6 stigmata jR 3 . signata MR 1 1 compedum scripsi: competunt MR 10 EX 
PLICIT AD GALATAS; INCIPIT AD CORINTHIOS I M, de epistula 
ad corinthios prima RF 12 *in (ex m a in. 1} M omnibus, quod 
uulgo 14 pacern. non uulgo 15 destructori R, destructore MF pa- 
renthesin indicaui 16 salutabant. sed uulgo 19 euangelizatur Eng: 
euangelizator MR 20 pacem quam MR 1 , paci earn R ?i haec scil. 
gratiam ct pacem (cf. supra 1. 14) 23 dispici R, despici M 24 acci 
dentibus M. accedentibus R 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 45. 585 

patrem deum praescribo non aliura agnoscendum quam 
et hominis et uniuersitatis creatorem et institutorem; porro 
patri etiam domini nomen accedere ob potestatem, quod et 
filius per patrem capiat; dehinc gratiam et pacem non solum 

5 eius esse, a quo praedicabantur, sed (et) eius, qui fuerit offensus. 
nee gratia enim fit nisi offensae nee pax nisi belli, et populus- 
autem per disciplinae transgressionem et omne hominum genus 
per naturae dissiraulationem et deliquerat et rebellauerat ad- 
uersus creatorem. deus autem Marcionis et quia ignotus non 

10 potuit offendi et quia nescit irasci. quae ergo gratia a HOD 
offenso? quae pax a non rebellato? Ait crucera Christ! stulti- 
tiam esse perittiris, uirtutem ar.tem et sapientiam dei salutem 
consecuturis. et ut ostenderet, unde hoc eueniret, adicit: scrip- 
turn est enim: perdarn sapientiam sapientium et pru- 

15 dentiam prudentium inritam faciam. si haec creatoris 
sunt et ad causam crucis pertinent stultitiam deputatam, 
ergo et crux et per crucem Christus ad creatorem pertinebit, 
a quo praedicatum est quod ad crucem pertinet. aut si creator, 
qua aemulus, idcirco sapientiam abstulit, ut crux Christ!, 

20 scilicet aduersarii. stultitia deputetur, ecquomodo potect ali- 
quid ad crucem Christ! non sui creator pronuntiasse, quern 
ignorabat, cum praedicabat? sed et cur apud deum optimum 
et profusae miser-icordiae alii salutem referant, credentes cru 
cem uirtutem et sapientiam dei esse, alii perditionem, quibus 

25 Christ! crux stultitia reputatur? si non, creatoris est aliquam et 

populi et human! generis oftensam detrimento sapientiae atque 

prudentiae multasse. hoc sequentia confirmabunt, cum dicit: 

8] cf. Rom. 1, 1627. 11] cf. I Cor. 1. 18. 13] I Cor. 1, 19; 

cf. Es. 29, 14. 

1 deum scrips!: dominum MR 3 accedere JK, accederet MF 5 et 
addidi 8 rebellauerat .R 3 , debellauerat MR 1 11 ait .R 3 , aut ME 1 
13 adicit .R 3 , aliquid MR 1 16 et <quae> ad Pam stultitiam ME 1 , 
stultitia -> R 3 uulgo deputatam Eng: deputat ME Pam 20 ecquomodo 
Oehlerus: et quomodo MR 22 deum scripsi: dominum MR 25 signum 
interrogations posui si non, ( el Ik p;; mente supple: apud deum 
optimum alii salutem referunt alii perditionem) creatoris scripsi: si non 
creatoris uulgo 26 populi MR^G, populo R [ 27 multasse? hoc uulgo 



586 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

nonne infatuauit deus sapientiam mundi? cumque et 
hie adicit, quare: quoniam in dei sapientia non intellexit 
mundus per sapientiam deum, boni duxit deus per 
stultitiam praedicationis saluos facere credentes. Red 
priiis de mundo disceptabo. quatenus subtilissimi haeretici hie 5 
uel maxime mundum per dominum mundi interpretantur, nos 
autem hominem qui sit in mundo intellegimus, ex forma 
simplici loquelae humanae, qua plerumque id, quod continet, 
ponimus pro eo, quod continetur: circus ciamauiV et forum 
locutum est } et basilica fremuit , id est qui in his locis rem 10 
egerunt. igitur quia homo, non deus mundi in sapientia non 
cognouit deurn, (in) qua cognoscere debuerat, et ludaeus in 
sapientia scripturarum et omnis gens in sapientia operum, ideo 
deus idem, qui sapientia (in sapientia) sua non erat adcognitus, 
statuit sapientiam hominum stultitia repercutere, saluos faciendo 15 
credentes quosque in stultam crucis praedicationem. quoniam 
ludaei signa desiderant, qui iam de deo certi esse debu- 
erant, et Graeci sapientiam quaerunt, qui suam scilicet, 
non dei sapientiam sistunt. ceterum si nouus deus praedi- 
caretur, quid deliquerant ludaei signa desiderantes, quibus 20 
crederent, aut Graeci sapientiam sectantes, cui magis cvede- 
rent? ita et remuneratio ipsa in ludaeos et Graecos et zeloten 
deum confirmat et iudicem, qui ex retributione aemula et 
iudice infatuauerit sapientiam mundi. quodsi eius sunt et 
causae, cuius adhibentur scripturae. ergo de creatore tractans 25 
apostolus non intellecto creatori utique docet intellegendo. 
etiam quod scandalum ludaeis praedieat Christum, prophetiam 
super illo consignat creatoris dicentis per Esaiam: ecce posui 
1] I Cor. 1, 20. 2] I Cor. 1, 21. 11] cf. ib. 141 cf. I Cor. 
1, 20. 15] cf. I Cor. 1, 21. 1618] I Cor. 1, 22. 24] cf. I Cor. 
1, 20. 27] cf. I Cor. 1, 23. 28] Rom. 9, 33. cf. Es. 8, 14; 28, 16. 
2 sapientia R, sapientiam M 3 deum Pam: dominum MR 5 qua- 
tinus M 12 <in)> qua scripsi: quam MR*, quern R^iwlgo 14 sapientia 
(scil. hominum; cf. supra L 3: per sapientiam) <in sapientia> sua Eng: 
sapientia sua ME*, <in> sapientia R 3 Gr adcognitus M, agnitus R 22 ze- 
lote M 23 retributione MR*Gr, tributione R* 26 creatori intellegendo 
M, creatore intellegendo R, creatorem intellegendum Oehlerus 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 5. 587 

in Sion lapidem offensionis et petram scandali. c petra 
autem fuit Christus etiam Marcion seruat. quid est autem 
stultum del sapientius hominibus, nisi crux et mors dei? 
quid infirmum dei fortius hominibus, nisi natiuitas et caro 
5 deiPceterum si nee natus ex uirgine Christus nee came construc- 
tus ac per hoc neque crucem neque mortem uere perpessus est, 
nihil in illo fuit stultum et infirmum, nee iam stulta mundi 
elegitdeus, ut confundat sapientia, nee infirma mundi 
elegit deus, ut confundat fortia, nee inhonesta et 

10 minima et contemptibilia, quae non sunt, id est quae 
non uere sunt, ut confundat quae sunt, id est quae uere 
sunt. nihil enim a deo dispositum uere modicum et ignobile 
et contemptibile, sed quod ab homine. apud creatorem autem 
iam uetera stultitiae et infirmitati et inhonestati et pusillitati 

is et contemptui deputari possunt. quid stultius, quid infirmius, 
quam sacrificiorum cruentorum et holocaustomatum nidorosorum 
a deo exactio? quid infirmius, quam uasculorum et grabattorum 
purgatio? quid inhonestius, quam carnis iam erubescentis alia 
dedecoratio? quid tarn humile, quam talionis indictio? quid tarn 

20 contemptibile, quam ciborum exceptio?totum, quod sciam, uetus 
testamentum omnis haereticus inridet. stulta enim mundi ele 
git deus, ut confundat sapientia Marcionis deus nihil 
tale, quia nee aemulatur contraria contrariis redarguere ne 
glorietur omnis caro, ut, quemadmodum scriptum est: 

25 qui gloriatur, in deo glorietur. in quo? utique in eo, qui 
hocpraecepit. nisi creator praecepit,ut in deo Marcionis gloriemur. 

1] I Cor. 10, 4. 34] I Cor. 1, 25. 7] I Cor. 1, 2728. 16] cf. 
Leu. 6, 14-18 et 6, 913. 17] cf. Leu. 15, 12. 4. 26. 19] cf. Exod. 
21, 24. 20] cf. Leu. 11, 244. 21] I Cor. 1, 27. 23] I Cor. 1, 
29. 31. cf. Hier. 9, 2324. 

3 mora dei M, mors Christi Ruulgo 4 hominibus scripsi: homini MF, 
hominel? 8 sapiential 3 , sapientiamM-R 1 12 uere MK 1 , <est> uereR^uulgo 
13 autem iam Eng: aut etiam MF, autem etiam Euulgo 16 holo 

caustomatum nidorosorum .K 3 , holocaustomata idolorum MR 1 ^grabat 
torum MF, grabbatorum R uulgo 22 sapientia 2? 3 , sapientiam ME 1 pa- 
renthesin indicaui 23 contrariis .K 3 , a contrariis MR* 25 deo MR, 
domino FPam N 26 in deo JR 3 , in deum MR 1 



588 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

6. Igitur per haec omnia ostendit, cuius del sapientiam 
loquatur inter perfectos, eius scilicet, qui sapientiam sapien- 
tium abstulerit et prudentiam prudentium inritam fecerit, qui 
infatuauerit sapientia mundi, stulta eligens eius et disponens 
in salutem. hanc dicit sapientiam in occulto fuisse, quae s 
fuerit in stultis et in pusillis et (in) inhonestis, quae latuerit 
etiam sub figuris, allegoriis et aenigmatibus. reuelanda post- 
modum in Christo, posito in lumen nationum a creatore pro- 
mittente per Esaiae uocem patefacturum se tbesauros inuisibiles 
et occultos. nam ut absconderit aliquid is deus, qui nihil egit 10 
omnino, in quod aliquid abscondisse existimaretur, satis incredi- 
bile, ipse si esset, latere non posset, nedum aliqua eius sacra- 
menta. creator autem tam ipse notus quam et sacramenta 
eius, palam scilicet decurrentia apud Israhel, sed de signi- 
ficantiis obumbrata, in quibus sapientia dei delitiscebat. is 
inter perfectos narranda suo in tempore, proposita uero in 
proposito dei ante saecula. cuius et saecula, nisi creatoris? si 
enim et saecula temporibus structa sunt, tempora autem diebus 
et rnensibus et annis compinguntur, dies porro et menses et 
anni solibus et lunis et sideribus creatoris signantur in hoc 20 
ab eo positis, -- et erunt enim, inquit, in signa mensium 
et annorum - - apparet et saecula creatoris esse et omne, 
quod ante saecula propositum dicatur, non alterius esse, quam 
cuius et saecula. aut probet dei sui saecula Marciqn; ostendat 
et mundum ipsum, in quo saecula deputentur, uas quodammodo 25 
temporum, et signa aliqua uel organa eorum. si nihil demon- 
strat, reuertor, ut et illud dicam: cur autem ante saecula crea- 



1] cf. I Cor. 2, 6. 2] cf. Es. 29, 14. 4] cf. I Cor. 1, 20. .5] cf. 
I Cor. 2, 7. 8] cf. Es. 49, 6. 9] cf. Es. 45, 3. 16] cf. I Cor. 2, 7. 
211 Gen. 1, 14. 23] cf. I Cor. 2, 7. 27] cf. ib. 

2 sapientium E 3 . sapientum MR 1 6 in addidi 7 allegoriis Pam 
(cf. 589, 9):, allegoricis ME 10 egit E, legit MF 16 in proposito 
ME Z , in proposita E l 26 organa eorum scripsi: ortaneorurn ME, 
ortum eorum JR 3 (in mg.), notas eorum Urs, ordinem eorum Oelilerus 



VII. Aduersus "Marcionem lib. V 6. 589 

toris proposuit gloriam nostram? posset uideri earn ante saecula 
proposuisse, quam introductione saeculi reuelasset. at cum id 
facit paene iam totis saeculis creatoris prodactis, uane ante 
saecula proposuit et non magis intra saecula quod reuelaturus 

5 erat paene post saecula. non enim eius est festinasse in pro- 
ponendo, cuius est retardasse in reuelando. creator! autem 
competit utrumque: et ante saecula proposuisse et in fine 
saeculorum reuelasse, quia et quod proposuit et reuelauit 
rnedio spatio saeculorum in figuris et aenigmatibus et alle- 

10 goriis praeministrauit. sed quia subicit de gloria nostra, quod 
earn nemo ex principibus huius aeui scierit, ceterum si scis- 
sent. numquam dominum gloriae crucifixissent, argumentatur 
haeretictis principes huius aeui dominum ***, alterius scilicet 
dei Christum, crucifixerit, ut et hoc in ipsum redigat crea- 

5 torem. porro cui supra ostenderimus, quibus modis gloria 
nostra a creatore sit f deputanda, praeiudicatum esse debebit 
earn, quae in occulto fuerit apud creatorem, merito igno(ra)tam 
etiam ab omnibus uirtutibus et potestatibus creatoris, quia 
nee famulis liceat consilia nosse dominorum, nedum illis apo- 

20 statis angelis ipsique principi transgressionis, diabolo, quos 
magis extraneos fuisse contenderim ob culpam ab omni con- 
scientia dispositionum creatoris. sed iam nee mini com 
petit principes huius aeui uirtutes et potestates interpretari 
creatoris, quia ignorantiam illis adscribit apostolus. lesum 

1012] cf. I Cor. 2, 8. 24] cf. Matth. 4, 111. 

6 st scripsi: et MR 1 proposuisse .R 3 , profuisse MR 1 8 et (prius) 
= etiam; coniunge cum praeministrauit 13 principes MR 1 , <quod> 
principes R y uulgo lacunam signaui: dominum <(eius intellegendum, 
ereatorem, qui gloriae dominum> supplendum censeo (cf. 1. 14 et 590, 8: 
iam nee in cruce eum figere potuit creator; cf. etiam 638, 18), 
Eng sic putat supplendum: huius aeui <(malos angelos (siue uirtutes et 
potestates) creatoris non esse, qui gloriae^ dominum (cf. 1. 22: nee mini 
competit et 590, 16) 14 crucifixerit scripsi: cruci eum fixerint MR 1 , 
cruci confixerint R 3 uulgo et hoc .R 3 , hoc et MR^ redigat MR 1 , 
recidas R 3 uulgo 15 ostenderimus MR, ostendimus Pam 16 cleptanda 
fort., depalata Eng 17 ignoratam scripsi: ignotam MR 18 ab omnibus 
MR, ab hominibus Rig, abominationibus Eng 



590 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim et secimdum nostrum euangelium diabolus quoque in 
temptatione cognouit, et secimdum commune instrumentum 
spiritus nequam sciebat eum sanctum del esse et lesum 
uocari et in perditionem eorum uenisse. etiam parabola fortis 
illius armati, quern alius ualidior oppressit et uasa eius occti- > 
pauit, ***, si in creatoris accipitur apud Marcionem, iam nee igno- 
rasse ultra potuit creator dominum gloriae, dum ab eo oppri- 
mitur, nee in cruce eum figere, aduersus quern ualere non potuit, 
et superest, ut secundum me quidem credibile sit scientes 
uirtutes et potestates creatoris dominum gloriae, Christum 10 
suum, crucifixerint, qua desperatione et malitiae redundantia 
serui quoque scelestissimi dominos suos interficere non dubi- 
tant; scriptum est enim apud me satanam in ludam introisse. 
secundum autem Marcionem nee apostolus hoc loco patitur 
ignorantiam adscribi uirtutibus creatoris in gloriae dominum, is 
quia scilicet non illas uult intellegi principes huius aeui. quod 
si non uidetur de spiritalibus dixisse principibus, ergo de 
saecularibus dixit, de populo principali, utique non inter nati- 
ones, de ipsis archontibus eius, de rege Herode, etiarq de 
Pilato, et quo maior principatus huius aeui, Eomana dignitas 20 
praesidebat. ita et cum destruuntur argumentationes diuersae 
partis, nostrae expositiones aedificantur. sed uis adhuc gloriam 
nostram dei tui esse et apud eum in occulto fuisse. et quare 
adnuc eodem et deus instrumento et apostolus nititur? quid 
illi cum sententiis prophetarum ubique? quis enim cognouit as 

3] cf. Luc. 4, 34. 4] cf. Luc. 11, 21-22. 13] cf. Luc. 22, 3. 
25] Es. 40, 13. cf. I Cor. 2, 16. 

1 enim scripsi: autem MR 4 eorum stil. diaboli et spirituum ne 
quam, nisi malis supra rescribere: sciebant 5 oppressit R 3 (cf. 512, 9): 
obrepsit MR* 6 lacunam signaui: si in diaboli accipitur (soil, para- 
bolam), testis e. e t et ipsa cogniti ab illo domini uel similia intercidisse 
puto creatoris MR, creatorem Urs 1 dominum scripsi: deum MR 

9 parenthesin indicaui: ut secundum me quidem credibile sit, <(ut)> Eng 

10 dominum scripsi: deum MR 11 crucifixerint MR 1 , crucifixisse 
R 3 uulgo 13 satanan M 21 argumentationes Gel: argumentatione 
MR 24 et deus (add. in mg. m. T) M 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 6. 591 

sensum domini, et quis illi consiliarius fuit? Esaiae 
est. quid illi etiam cum exemplis dei nostri? nam quod archi- 
tectum se prudentem adfirmat, hoc inuenimus significari depa- 
latorem disciplinae diuinae a creatore per Esaiam: auferam 

5 enira, inquit, a ludaea inter cetera et sapientem archi- 
tectum. et numqui non ipse tune Paulus destinabatur, de 
ludaea, id est de ludaismo, auferri habens in aedificationem 
Christianismi, positurus unicum fundamentum, quod est Chri- 
stus? quia et de hoc per eundem prophetam creator: ecce 

10 ego, inquit, inicio in fundamenta Sionis lapidem preti- 
osum, honorabilem, et qui in eum crediderit non con- 
fund etur. nisi si structorem se terreni operis deus profite- 
batur, ut non de Christo suo significant, qui futurus esset 
fundamentum credentium in eum. super quod prout quisque 

is superstruxerit, dignam scilicet uel indignam doctrinam, si opus 
eius per ignem probabitur, si merces illi per ignem rependetur, 
creatoris est, quia per ignem iudicatur nostra superaedi- 
ficatio, utique sui fundamenti, id est sui Christi. Nescitis 
quod templum dei sitis et in uobis inhabitet spiritus 

to dei? si homo et res et opus et imago et similitude - - et 
caro per terram et anima per afflatum -- creatoris est, totus 
ergo in alieno habitat deus Marcionis, si non, creatoris sumus 
templum. quod si templum dei quis uitiauerit, uitiabi- 
tur, utique a deo templi. ultorem intentans creatorem inten- 

25 tauit. stulti esto-te, ut sitis sapientes. quare? sapientia 
enim huius mundi stultitia est penes deum. penes quern 

2] cf. I Cor. 3, 10. 4] cf. Es. 3, 13. 9] Es. 28, 16. 14] cf. 
I Cor. 3, 1315. 17] cf. I Cor. 3, 13. 18] I Cor. 3, 16. 23] I 
Cor. 3, 17. 25] I Cor. 3, 18. I Cor. 3, 19. 

1 Esaiae scripsi: Esaias MR 6 numqui non scripsi: numquid MR 
10 inicio R, inlicio M 12 nisi si R l , nisi MR 3 14 eum, super uulga 
17 indicatur R 3 mg nostra Eng: uestra MR 20 parenthesin indicaui 
21 totus Rig: tutus MR\ tuus R* 22 Marcion R 3 si non (= et oe 
JAYJ; supple mente: ir> alieno habitat deus Marcionis), creatoris scripsi: si 
non creatoris uulgo 24 intemptans MF intentauit Eng: intentabit 
MR*F, intentabis R l 



592 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

deum? si nihil nobis et ad hunc sensum pristina praeiudica- 
uerunt, bene, quod et hie adstruit: scriptum est enim: 
deprehendens sapientes in nequitia illorum; et rursus: 
dominus scit cogitationes sapientium. quod sint super- 
uacuae. in totum enim praescriptum a nobis erit nulla ilium 5 
sententia uti potuisse eius dei, quern destruere deberet, si 
non illi doceret. e^go, inquit, nemo glorietur in homine, 
et hoc secundum creatoris disciplinam: miserum hominem, 
qui spem habet in hominem et: bonum est fidere in 
deo, quam fidere in hominibus; ita et gloriari. 10 

7. Et occulta tenebrarum ipse inluminabit, utique per Chri 
stum, qui Christum in lumen nationum repromisit quique se 
lucernam pronuntiauit scrutantem renes et corda. ab illo erit 
et laus unicuique, a quo et contrarium laudis, ut a iudice. 
erte, inquis, uel hie mundum deum mundi interpretatur is 
dicendo: speetaculum facti sumus mundo, et angelis et 
hominibus, quia, si mundum homines mundi significasset, 
non etiam homines postmodum nominasset. immo, ne ita argu- 
mentareris, prouidentia spiritus sancti demonstrauit, quomodo 
dixisset: speetaculum facti sumus mundo, dum angelis, 20 
qui mundo ministrant, et hominibus, quibus ministrant. uere- 
batur nimirum tantae constantiae uir, ne dicam spiritus san- 
ctus, praesertim ad filios scribens, quos in euangelio genera- 
uerat. libere deum mundi nominare, aduersus (quern) nisi exerte 
non posset uideri praedicare. non defendo secundum legem 25 



2] I Cor. 3, 19. cf. lob 5, 13. 3] I Cor. 3, 20. cf. Ps. 93, 11. 
7] I Cor. 3, 21. 8] Hier. 17, 5. 9] Ps. 117, 8. 11] cf. I Cor. 4, 5. 
12] cf. Es. 42, 6. 13] cf. Prou. 20, 27. Hier. 11, 20. cf. I Cor. 
4, 5. 16] I Cor. 4, 9. 23] cf. I Cor. 4, 15. 

1 ad hunc Gel: adhuc ME 3 deprehendens MR 1 , deprehendes JR 3 
10 hominibus MB, hoinine Pam 12 in lumen nationum scripsi: inlu- 
minationum M, illuminationem R uulgo quique se scripsi: quoque se 
MF, se quoque R uulgo 13 renes et corda M, corda et renes R uulgo 
17 hominibus, quia Urs: hominibus. qui MR 19 quomodo MR\ 
quidnam R* reliqui praeter Oefyerum 24 quern add. R 3 , om. MR 1 



VII. AduersuB Marcionem lib. V 67. 593 

creatoris displicuisse ilium, qui mulierem patris sui habuit - 
comnmnis et publicae religionis secutus sit disciplinam : sed 
cum eum damnat dedendum satanae, damnatoris dei praeco 
est. uiderit et quomodo dixerit: in interitum earn is, ut 

6 spiritus saluus sit in die domini, dum et de carnis 
interitu et de salute spiritus indicant et auferri iubens malum 
de medio* creatoris frequentissimam sententiam commemora- 
uerit. Expurgate uetus fermentum, ut sitis noua con- 
sparsio, sicut estis azymi. ergo azymi figurae erant nostrae 

10 apud creatorem. sic et pascha nostrum immolatus est 
Christus. quare pascha Christus, si non pascha figura Christ! 
por similitudinem sanguinis salutaris pecoris et Christi? quid 
nobis et Christo imagines induit sollemnium creatoris, si non 
erant nostrae? Auertens autem nos a fornicatione manifestat 

15 carnis resurrectionem. corpus, inquit, non fornicationi, 
sed domino, et dominus corpori, ut templum deo et 
deus templo . templum ergo deo peribit et deus templo? 
atquin uides: quern deus suscitauit et nos suscitabit, in corpore 
quoque suscitauit, quia corpus domino et dominus corpori. 

20 et bene quod aggerat: nescitis corpora uestra membra esse 
Christi? quid dicet haereticus? membra Christi non resurgent, 
quae nostra iam non sunt? empti enim sumus magno. plane 
nullo, si phantasma fuit Christus nee habuit ullam substantiam 
corporis. quam pro nostris corporibus dependeret. ergo et 

IJcf.ICor. 5, 1. 2]cf.ib. 3] cf. I Cor. 5, 5. 4] I Cor. 5, 5. 6] cf. I 
Cor. 5, 2. 13 (cf. Deut. 13, 5; 17, 7-, 22, 24). 8] I Cor. 5, 7. 10] ib. 14] cf. I 
Cor. 6, 1220. 15] I Cor. 6, 13. 16] a Marcione coll. I Cor. 6, 19 addita 
18] cf. I Cor. 6, 14. 20] I Cor. 6, 15. 22] cf. I Cor. 6, 19. cf. I Cor. 6, 20. 

1 displicuisse <(ei> ilium fort. parenthesin indicauit Eng 6 salutes M 
8 consparsio M, conspersio 11 uulgo 10 sic scil.Jigurate 11 pascha, Christus 
jR 3 , pascha christi MR 1 12 pecoris et scripsi: et pecoris MR, et pecoris 
<et> Eng 13 induit Urs: imbuit MR 17 ergo deo R, ergo dei M templo. 
atquin uulgo 18 queraMZ?, qui Pam deus scripsi: dominus MR, dominum 
Pain suscitauit, et nos suscitabit; in uulgo intellege: (eum) quern deus susci 
tauit et (qui) nos suscitabit [scil. Chris tus],(ewri) in corpore quoque suscitauit 
19 suscitauit M, suscitabit R uulgo 22 magno MR\ pretio magno FR^G 
uulgo 23 nullo si R 3 , nullus in MR 1 24 dependent R*- et om. Rig 

XXXXVII. Tert. III. 38 



594 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

Christus habuit quo nos redimeret, et si aliquo magno rede- 
mit liaec corpora, in quae admittenda fornicatio non erit ut 
in membra iam Christi, non nostra, utique sibi salua praestabdt 
quae magno comparauit. iam nunc quomodo honorabimus, 
quomoclo tollemus deum in corpore perituro? Sequitur de 5 
nuptiis congredi, quas Marcion constantior apostolo prohibet. 
etenim apostolus, etsi bonum continentiae praefert, tamen 
coniugium et contrahi permittit <et) usui esse, et magis retineri 
quam disiungi suadet. plane Christus uetat diuortium, Moyses 
uero permittit: Marcion totum concubitum auierens fidelibus 10 
uiderint enim catechumeni eius repudium ante nuptias 
iubens, cuius sententiam sequitur, Mojsi an Christi? atquin 
et apostolus, cum praecipit mulierera a uiro non discedere 
aut, si discesserit, manere innuptam aut reconciliari uiro, et 
repudium permisit, quod non in totum prohibuit, et matri- is 
monium confirmauit, quod primo uetuit disiungi et. si forte 
disiunctum, uoluit reformari. sed et continentiae quas ait 
causas? quia tempus in collecto est. putaueram, c qiiia 
deus alius in Christo . et tamen <a> quo est collectio temporis. 
ab eo erit et quod collection! temporis congruit. nemo alieno 20 
tempori consulit. pusillum deum adfirmas tuum, Marcion, 
quern in aliquo coangustat tempus creatoris. certe praescribens 
tantum in domino esse nubendum, ne qui fidelis ethnicum 
matrimonium contrahat, legem tuetur creatoris. allophylorum 
nuptias ubique prohibentis. Sed et si sunt qui dicuntur 25 
dei, siue in caelis siue in terris apparet quomodo dixerit: 
non quasi uere sint, sed quia sint qui dicantur, quando non 

41 cf. I Cor. 6, 20. - 7] cf. I Cor. 7, 78. 8] cf. I Cor. 7, 9. cf. I 
Cor.. 7/10. 27. 9] cf. Matth. 5, 32; 19, 9. cf. Deut. 24, 12. 12] cf. I 
Cor. 7, 10 1L 18] I Cor. 7, 29. 23] I Cor. 7, 39. 25] I Cor. 8, 5. 

2 admittenda scripsi: eadem mittenda M R, ea committenda Pam non 
(oexeam.l)M 5 tollemus (o ex e a m. 1) M 8 et add. Pam 11 cathe- 
cumeniM nuptias MR 1 , nupt&e R 3 reliqui praeter Oehlerum 13 apostolus 
scripsi (corruptela orta estexsimilitudinesiglorum ap^s exps): Christus MR, 
Chris ti<apostolus> Pam 19 a quo ft 3 , quod MR^ 23 qui JS 3 , quid 
25 nubtias M 27 quasi E \ quia si MR 1 sed quia sint om. Rig 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 7. 595 

sint. de idolis enim coepit, de idolothytis disputaturus: sci- 
mus quod idolum nihil sit. creatorem autem et Marcion 
deum non negat. ergo non potest uideri apostolus creatorem 
quoque inter eos posuisse, qui dei dicantur et tamen non sint. 
5 quando, et si fuissent. nobis tamen unus esset deus pater, 
ex quo omnia. (ex quo omnia) nobis, nisi cuius omnia? quaenam 
ista? habes in praeteritis: omnia uestra sunt, siue Paulus 
siue Apolio sine Cephas sine mundus siue uita siue 
mors siue praesentia siue futura. adeo omnium deum 

10 creatorem facit, a quo et mundus et uita et mors, quae alterius 
dei esse non possunt. ab eo igitur inter omnia et Chri- 
stus. Ex labore stio unumquemque docens uiuere oportere satis, 
exemula praemiserat militum pastorum rusticorum; sed diuina 
illis auctoritas deerat. legem igitur opponit creatoris ingratis, 

15 quam destruebat sui enim dei nullam talem habebat :boui, 
inquit, terenti os non obligabis, et adicit: num quid de 
bobus pertinet ad dominum? *## etiam [de] bobus propter 
homines benignum? propter DOS enim scriptum est. inquit. 
ergo et legem allegoricam secundum nos probauit et de euan- 

20 gelio uiuentibus patrocmantem, ac propter hoc non alterius 
esse euangelizatores quam cuius lex, quae prospexit illis, cum 
dicit: propter nos enim scriptum est. sed noluit uti legis 
potentate, quia maluit gratis laborare. hoc ad gloriam suam 
retulit, quam negauit qnemquam euacuaturum. non ad legis 

25 destrnctionem, qua alium probauit usurum. Ecce autem et in 
petram oifendit caecus Marcion, de qua bib eb ant in solitudine 
1] I Cor. 8, 4. 4] cf. I Cor. 8, 5. 5] I Cor. 8, 6. 7] I Cor. 3, 22. 12]cf.I 
Cor.9,3 10. 13] cf. I Cor. 9, 7. 15 17] I Cor. 9, 9. Dent. 25, 4. 18]ICor.9, 10. 
23]cf.IICor.ll,7. 24] cf. I Cor. 9, 15. 25] cf. I Cor. 9, 15. 26] I Cor. 10, 4. 
1 idolotitis M 6 ex quo oinnia add. Lat: om. ME reliqui 12 coniunge: 
uiuere satis = ausreichenden Lebensunterhalt haben: oportere, gratis Eng 
(cf. 1. 14: ingratis, quod uertit: den Undankbaren; sed uerisimilius mihi ui- 
detur uertendum esse: unfreiwilliger Weise; cf. quae sequuntur) 14 illis 
scripsi: ilia MR, illic Eng, illi Pam opponit: per ironiam alludit Tert. 
ad Antithesis Mardonis 17 bobus MF, bubus E lacunam signaui: 
ut ostendat scilicet dominum intercidisse puto de seclusit Urs: et 

bobus Rig 25 autem MR*, enim R i reliqui 

33* 



596 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

patres nostri. si em m petra ilia Christus fuit, utique crea- 
toris, cuius et populus cui rei figuram extranei sacramenti 
interpretatur? an ut hoc ipsum doceret, figurata fuisse uetera 
in Christum ex illis recensendum? nam et reliquum exitum 
populi decursurus praemittit: haec autem exempla nobis 5 
sunt fact a. die mihi: a creatore alterius et quidem ignoti 
dei hominibus exempla sunt facta, an alius deus ab alio 
mutuatur exempla, et quidem aemulo? de illo me terret sibi, 
a quo fidem meam transfert, (an) meliorem me illi aduersarius 
faciet? iam si deliquero eadem, quae et populus, eademne 10 
passurus sum an non? atquin si non eadem, uane mihi timenda 
proponit quae non sum passurus. passurus autem a quo ero? 
si a creatore, qualia infligere ipsius est? et quale erit, ut 
peccatorem aemuli sui puniat magis quam e contrario foueat 
deus zelotes? si ab illo deo, atquin punire non nouit. ita is 
tota ista propositio apostoli nulla ratione consistit, si non ad 
* disciplinam creatoris est. denique et in clausula praefationi 
respondet: haec autem quemadmodum euenerunt illis 
scripta sunt ad nos commonendos, in quos fines 
aeuorum decucurrerunt. o creatorem et praescium iam et 20 
admonitorem alienorum Christianorum! Praetereo, si quando, 
paria eorum, quae retractata sunt; quaedam et breuiter expungo. 
magnum argumentum dei alterius permissio omnium opsoni- 
orum aduersus legem! quasi non et ipsi confiteamur legis onera 
dimissa, sed ab eo, qui imposuit, qui nouationem repromisit. 25 
ita et cibos qui abstulit reddidit quod et a primordio prae- 
stitit. ceterum si quis alius deus fuisset, destructor dei nostri, 
nihil magis suos prohibuisset quam de copiis aduersarii uiuere. 

1] cf. I Cor. 10, 4. 5] I Cor. 10, 6. 10] cf. I Cor. 10, 710. 
18] I Cor. 10, 11. 23] cf. I Cor. 10, 25. 

1 parenthesin indicaui:popu\\ia. cniuulgo 6 et quidem MR 3 G, equidem R l 
8 deilloetf a quo genus neutrum intellego terret.sibi a quomauultdistinguere 
Eng 9 an addidi transfert. meliorem uulgo aduersarius (soil, creator) 
13 intellege: si a creatore, (num passurus ero talia) qualia infligere ipsius (scil. 
creatoris) est? (Eng) 17 lacunam signaui: confirmandam uel simile aliquid 
inter cidit (esse ad = dienen zu) 21 praetereo si MR 3 , praeter eos R l 
22*pariaM (inras. am.l) expungo JR 3 , expugno MR 1 23obsoniorumUww^o 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 7 8. 597 

8. Caput uiri Christus est. quis Christus? qui non est 

uiri auctor? caput enim ad auctoritatem posuit, auctoritas 

autem non alterius erit quam auctoris. cuius denique uiri 

caput est? certe de quo subicit: uir enim non debet caput 

5 uelari, cum sit del imago, igitur si creatoris est imago 

ille enim Christum sermonem suum intuens, hominem 

futurum: faciamus, inquit, hominem ad imaginem et 

similitudinem nostram quomodo possum alterum habere 

caput, non eum, cuius imago sum? cum enim imago sim 

10 creatoris, non est in me locus capitis alterius. sed et 
quare mulier potestatem super caput habere debebit? si 
quia ex uiro et propter uirum facta est secundum instituti- 
onem creatoris, sic quoque eius disciplinam apostolus curauit, 
de cuius iiistitutione causas disciplinae interpretatur. adicit 

is etiam: propter angelos. quos? id est cuius? si creatoris 
apostatas, merito, ut ilia facies, quae eos scandalizauit, notam 
quandam referat de habitu humilitatis et obscuratione decoris; 
si uero propter angelos dei alterius, quid ueretur, si nee ipsi 
Marcionitae feminas adpetunt? Saepe iam ostendimus haereses 

20 apud apostolum inter mala ut malum poni et eos probabiles 
intellegendos, qui haereses at malum fugiant. Proinde panis 
et calicis Sacramento iam in euangelio probauimus corporis 
et sanguinis dominici ueritatem aduersus phantasma Marcionis, 
sed et omnem iudicii mentionem creator! competere. ut deo 

25 iudici, toto paene opere tractatum est. Nunc de spiritalibus. 
dico haec quoque, in Christum a creatore promissa ***, sub 
ilia praescriptione, iustissima opinor, qua non alterius credenda 
sit exhibitio, quam cuius probata fuerit repromissio. pronun- 

1] I Cor. 11, 3. 4] I .Cor. 11. 7. 7] Gen. 1, 26. 11] cf. I Cor. 
11, 10. 15] I Cor. 11, 10. cf. Gen. 6, 1. 19] cf. I Cor. 11, 1819. 
21] cf. I Cor. 11, 23-27. 24] cf. I Cor. 11, 29. 25] cf. I Cor. 12, 1. 
1 Christus, qui uulgo 2 uiri auctor cf. infra 1. 6 sqq. 5 uelari M, uelare 
E uulgo 16 apostatatas M 22 sacramento MR 2 , sacramentum R l 25 spi 
ritalibus dico, haec uulgo 26 lacunam signaui: ab eodem etiam exhibita 
uel similia intercidisse puto, Eng uult rescribi: Christum <suum> a creatore 
promissa, nihil praeterea putans inlercidisfse 27 proscriptions M 



598 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

tiauit Bsaias: prodibit uirga de radice lesse, et flos [de 
radice] ascendet de uirga, et requiescet super eum 
spiritus del. dehiac species eius enumerat: spiritus sapiea- 
tiae et inteliegeatiae, spiritus consiiii et ualentiae, 
spiritus agaitionis et reiigioais, spiritus eum replebit 5 
timoris dei. Christum eniin in fioris figura ostendit, oriturum 
ex uirga profecta de radice lesse, id est uirgine generis Dauid, 
fiiii lesse, ia quo Christo consistere haberet tota substantia 
spiritus, non quasi postea obueiitura illi, qui semper spiritus 
dei fuerit, ante carnem quoque, - - ne ex hoc argumenteris 10 
prophetiam ad eum Christum pertinere, qui ut homo tantum 
ex solo censu Dauid postea consecuturus sit dei sui spiritum, - 
sed quoniam exinde, quo fioruisset in came sumpta ex stirpe 
Dauid, requiescere ia iilo haberet ornais operatio gratiae spiri- 
talis et concessare et finem facere, quantum ad ludaeos; sicut 15 
et res ipsa testatur, nihil exinde spirante peaes illos spiritu 
creatoris, abiato a ludaea sapiente et prudeate architecto et 
consiliario et propheta, ut hoc sit: lex et prophetae usque 
ad lohannem. accipe nunc, quoraodo et a Christo in caeium 
recepto charismata obueatura pronuatiarit: asceadit ia sub- 20 
limitatem, id est ia caeium; captiuam duxit captiui- 
tatem, id est mortem uel hum an am seruitutem; data dedi.t 
filiis homiaum, id est donatiua, quae charismata dicimus. 
elegaater filiis homiaum* ait, non passim hominibus , nos ostea- 
dens filios homiaum, id est uere hominum, apostolorum. in 25 
euangelio enim, iaquit, ego uos geaeraui, et: filii mei, 

1] Es. 11, 1-2. 3] Es. 11, 23. 17] cf. Es. 3, 3. 18] Luc. 16, 16. 
2023] Eph. 4, 8. cf. Ps. 67, 19. 25] I Cor. 4, 15. 26] Gal. 4, 19. 

1 de radice seclusi 2 ascendefc de uirga: sic legisse uidetur Tert. apud 
Esaiam, <;/. de carne Christi 21: fios de uirga et: uirga ex radice flos 
ex uirga, de corona 15: habes florem ex uirga lesse, et infra 1. 6 de 
uirga om. Rig 3 dei M, domini R uutgo 4 spiritus M, et spiritus R 
uulgo 5 replebit Pam: repleuebit M, repleuit R 7 ex uirga MR*, et 
uirga R 1 14 haberet omnis M, omnis haberet R uulgo, haberet om. F 
16 spirante R 3 , sperante MR 1 18 hoc M, haec R prophetae Pam: 
prppheta MR 22 data dedit M, dedit data R 



VII. Aduersus Marcionera lib. V 8. 599 

quos parturio rursus. iam nunc et ilia promissio spiritus 
absoluta, facta per lohelem: in nouissimis temporibus 
effundam de meo spiritu in omnem camera, et pro- 
phetabunt filii filiaeque eorum, et super seruos et 

5 ancillas meas de meo spiritu effundam. et utique si in 
nouissimos dies gratiam spiritus creator repromisit, Christus 
autem spiritalium dispensator in nouissimis diebus apparuit 
dicente apostolo: at ubi tempus expletum est, misit deus 
filium suum, et rursus: quia tempus iam in collecto 

10 est, apparet et de temporum ultimorum praedicatione hanc 
gratiam spiritus ad Christum praedicatoris pertinere. corapara 
denique species apostoli et Esaiae. alii, inquit, datur per 
spiritum sermo sapientiae: statim et Esaias sapientiae 
spiritum posuit; alii sermo scientiae: hie erit sermo 

is intellegentiae et consilii; alii fides in eodem spiritu: 
hie erit spiritus religionis et timoris dei; alii donum cura- 
tionum, alii uirtutum: hie erit ualentiae spiritus; alii 
prophetia, alii distinctio spirituum, alii genera lin- 
guarum, alii interpretatio linguarum: hie erit agnitionis 

20 spiritus. uide apostolum et in distributione facienda unius 
spiritus et in specialitate interpretanda prophetae conspirantem. 
possum dicere: ipsum quod corporis nostri per multa et diuersa 
membra unitatem charismatum uariorum compagini adaequauit, 
eundem et corporis human! et spiritus sancti dominum osten- 

25 dit, qui merita charismatum noluerit esse in corpore spiritus, 
quae nee {membrorum) in corpore humano collocauit, qui de 
dilectione quoque omnibus charismatibus praeponenda apo- 

2] loel 3, 1. 8] Gal. 4, 4. 9] I Cor. 7, 29. 1219] I Cor. 12, 
8-10. cf. Es. 11, 23. 22] cf. I Cor. 12, 12. 27] cf. I Cor. 12, 31. 
1 et ilia MR 3 , ex ilia R l 2 absoluta (= adimpleta), facta scripsi: 
absolute facta MR, absoluta est, facta Eng temporibus M R, diebuji 
Pam N 13 sapientiae spiritum M, spiritum sapientiae R uulgo 22 dicere: 
ipsum quod (= ob id ipsum, quod sccundum usum auctoris) scripsi: 
dicere ipsum qui MR 24 ostendit MR, ostendi ed. Migniana 25 merita 
R 1 mg: meritum MR* uulgo, meritus R 1 26 membrorum addidi 

27 apostolum R 3 , apostolorum MR* 



600 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

stolum instruxerit principal! praecepto quod probauit et Chri- 
stus: diliges dominum de totis praecordiis et totis 
uiribus et tota anima et proximum tibi tamquam te. et 
si quod in lege scriptum esset commemorat in aliis linguis 
et in aliis labiis locuturum creatorem, cum hac commemo- 5 
ratione charisma linguarum confirmat, nee hie potest uideri 
alienum charisma creatoris praedicatione confirmasse. aeque 
praescribens silentium mulieribus in ecclesia, ne quid discendi 
dumtaxat gratia loquantur, ceterum prophetandi ius et illas 
habere iam ostendit, cum mulieri etiam prophetanti uelamen 10 
imponit ex lege accipit subiciendae feminae auctoritatem, 
quam, ut semci dixerim, nosse non debuit nisi in destructi- 
onem. Sed ut iam a spiritalibus recedamus, res ipsae probare 
debebunt, quis nostrum temere deo suo uindicet et an nostrae 
parti possit opponi haec, et si creator repromisit in suum 15 
Christum nondum reuelatum,utludaeis tantum destinatum, suas 
habitura in suo tempore in suo Christo et in suo populo opera- 
tiones. exhibeat itaque Marcion dei sui dona, aliquos prophetas, 
qui tamen non de humano sensu, sed de dei spiritu sint 
locuti, qui et futura praenuntiarint et cordis occulta traduxerint; 20 
edat aliquem psalmum, aliquam uisionem, aliquam orationem, 
dumtaxat spiritalem, in ecstasi, id est in amentia, si qua 
linguae interpretatio accessit; probet mihi etiam mulierem 
apud se prophetasse ex illis suis sanctioribus feminis magnis, 
dicam: si haec omnia facilius a me proferuntur et utique 25 



2] Luc. 10, 27. 4] cf. I Cor. 14, 21. cf. Es. 28, 11. 8] cf. I 
Cor. 14, 3435. 10] cf. I Cor. 11, 5. 11] cf. I Cor. 14, 34. Gen. 
3, 16. 20] cf. I Cor. 14, 25. 22] cf. I Cor. 12, 10. 



3 tibi MRj tuum Pam te MR, te <lpsum)> Pain et si quod 

scripsi: quod etsi MR, quod et [si] Eng esse Eng 1 praedicatione J2 3 , 
praedicationes MR*- 10 prophetanti MR 3 , prophetandi R l 14 an 
nostrae parti Rig: a nostrae partis MR 1 , quia nostrae parti R z 19 sint 
R, suiit MF 20 praenuntiarint J2 3 , pronuntiarint MR 1 22 in amentia 
MF, amentia R uulgo 23 accesserit fort. mihi etiam M, etiam 
mihi R 24 magnis, dicam MR 1 , magnidicam J? 3 , magniducam Rig 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 89. 601 

conspirantia regulis et dispositionibus et disciplinis creatoris, 
sine dubio del mei erit et Christus et spiritus et apostolus. 
habet professionein meam qui uoluerit earn exigere. 9. interim 
Marcionites nihil ex huiusmodi exhibebit, cui turn etiam pro- 

5 nuiitiare, cuius magis Christus nondum sit reuelatus: sicut 
meus expectandus est, qui a primordio praedicatus est, illius 
idcirco non est, quia non a primordio. sic melius nos 
credimus in Christum futurum quam haereticus in ul- 
lum. Mortuorum resurrectionem quomodo quidam tune nega- 

10 rint, prius dispiciendum est. utique eodem modo quo et nunc; 
siquidem semper resurrectio carnis negatur. ceterum animam 
et sapientium plures diuinam uindicantes saluam repromittunt, 
et uulgus ipsum ea praesumptione defunctos colit, qua animas 
eorum manere confidit; ceterum corpora aut ignibus statim 

ID aut feris aut, etiam diligentissime condita, temporibus tamen 
aboleri manifestum est. si ergo [carnis] resurrectionem negan- 
tes apostolus retundit, utique aduersus illos tuetur quod 
illi negabant, carnis scilicet resurrectionem. habes compendio 
responsum. cetera iam ex abundanti. nam et ipsum, quod 

20 mortuorum resurrectio dicitur, exigit defendi proprietates 
uocabulorum mortuorum <et resurrectionis .) [ita] mortuum [uo- 
cabulum] non est nisi quod amisit animam, de cuius facilitate 
uiuebat; corpus est quod amittit animam et amittendo fit 
mortuum: ita mortui uocabulum corpori competit. porro si 

25 resurrectio mortui est, mortuum autem non aliud est quam 

9] cf. I Cor. 15, 12. 

3 non bene hie distinguuntur capita 4 ex huiusmodi (= talibus) MR 1 , 
huiusmodi ffluulgo cui scripsi:qniMR turn etiam 3/72. timet i&mR 3 uulgo 
pronuntiare (scil. : est} : dem dann auch (wenn er ndmlich Erweise des Geistes 
nicht aufzuzeigen hat) deutlich zu machen ist ... 5 reuelatus. sicut uulgo 
7 primordio. sic scripsi: primordio sit MR 8 Christum MR 3 j Christo R l 
ullumsm/m :nullum MR 10 dispiciendum I? 3 , despiciendumM/2 1 Hcete- 
rum MR, uerum lun 15 feris /2 3 , ferris.MR 1 16 carnis seclusi 21mortuorum 
deleri uult Urs et resurrectionis addidi (cf. 602, 1) ita et uocabulum seel. 
Urs mortuorum M (corr. in mortuum m. 1) : corruptela ita est orta, ut 
aberrarent oculi librarii a uocabulo mortuorum (21) ad simile mortuum (24), 
unde et intellegitur, quomodo intercidere potuerit et resurrectionis 



602 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

corpus, corporis erit resurrectio. sic et resurrectionis uocabulum 
non aliam rera uindicat quam quae cecidit. surgere enim potest 
did et quod omnino non cecidit, quod semper retro iacuit. 
restfrgere autem non est nisi eius, quod cecidit; iterum enim 
surgendo, quia cecidit, resurgere dicitur. c re enirn syllaba itera- 5 
tioni semper adhibetur. cadere ergo dicimus corpus in terrain 
per mortem, sicut et. res ipsa testatur ex dei lege. corpori enim 
dictum est: terra es et in terrain ibis, ita quod de terra 
est ibit irt terrain, hoc cadit quod in terram ibit, hoc resurgit 
quod cadit. Quia per hominem mors. et per hominem 10 
resurrectio. hie mihi et Christi corpus ostenditur in nomine 
hominis, qui constat ex corpore, ut saepe iam docuimus. 
quodsi sic in Christo uiuificamur omnes. sicut mortificamur 
in Adam, quando in Adam corpore mortificemur, sic necesse 
est et in Christo [corpore] uiuificemur. ceterum similitude 15 
non constat, si non in eadem substantia mortification! in 
Adam uiuificatio concurrat in Christo. sed interposuit aliquid 
adhuc de Christo et propter praesentem disceptationem non 
omittendum. tanto magis enim probabitur carnis resurrectio, 
quanto Christum eius dei ostendero, apud quern creditur carnis 20 
resurrectio. cum dicit: oportet enim regnare eum, donee 
ponat inimicos eius sub pedes eius, iam quidem et ex 
hoc ultorem deum edicit atque exinde ipsum, qui hoc Cbristo 
repromiserit: secle ad dexteram meam, donee ponam ini 
micos tuos scabellum pedum tuorum. uirgam uirtutis n 

8] Gen. 3, 19. 10] I Cor. 15, 21. 13] cf. I Cor. 15, 22. 21] I 
Cor. 15. 25. 24] Ps. 109, 12. 

9 cadit Ciacconius: abit MR ibit MR, abit Ciacconius: ego an 

ita inuertendus sit ucrborum or do haesito: quod in terram ibit, hoc 
cadit; quod cadit, hoc resurgit 14 mortificemur MR, mortificamur 
Oelilerus 15 et in Christo MR 1 , del. et R*, quern sequuntur reliqui cor 
pore seclusi (est interpret amentum uocabuli sic) 16 mortification] scripsi: 
mortificationis MR 17 aliquid adhuc M, adhuc aliquid R 22 ponat 
MR*, ponam JR 1 *eius M (priore loco; syllaba ei in lit.} 23 ultorem 
MR*, cultorem J2 1 24 donee (ec ex am corr. m. 1) M 25 uirtutis M, 
uirtutis tuae Ruulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 9. 603 

emittet dominus ex Sion et dominabitur in medio 
inimicorum tuorum tecum. sed necesse est ad meam 
sententiam pertinere defendam eas scriptural, quas et ludaei 
nobis auocare conantiir. dicunt denique hunc psalmum in 

6 Ezechiam cecinisse, quia is sederit ad dexteram templi et 
hostes eius auerterit dens et absumpserit; propterea igltur et 
cetera: ante luciferum ex utero generaui te in Ezechiam 
eonueirire et in Ezechiae natiuitatem. nos edimus euangelia 
de quorum fide aliquid utique iam in tanto opere istos 

10 confirmasse debemus - - nocturna natiuitate declarantia domi- 
num, ut hoc sit ante luciferum , et ex atella magis intellecta 
et ex testimonio angeli, qui nocte pastoribus adnuntiauit 
natum esse cum maxim e Christum, et ex loco partus; in 
diuersorium enim ad noctem conuenitur. fortassean et mystice 

15 factum sit, ut nocte Christus nasceretur, lux ueritatis futurus 
ignorantiae tenebris. sed nee generaui te dixisset deus, 
nisi filio uero. nam etsi de toto populo ait: filios generaui, 
sed non adicit: ex utero. cur autem adiecit: ex utero tarn 
uane, quasi aliqui hominum ex utero natus dubitaretur, - 

20 nisi quia curiosius uoluit intellegi in Christum: ex utero 
generaui te, id est ex solo utero. sine uiri semine. carni 
deputans (quod) ex utero, spiritui quod ex ipso? his accedit: 
tu es sacerdos in aeuum. nee sacerdos autem Ezechias nee 
in aeuum, etsi fuisset. secundum ordinem, inquit, Melchi- 

25 sedec. quid Ezechias ad Melchisedec, altissimi sacerdotem et 
quidem non circumcisum, qui Abraham circumcisum iam 

4] cf. Es. 37, 1420; 3738. IlII Eeg. cap. 1819. 7] Ps. 109, 3. 
11] cf. Matth. 2, 2. 10. 12] cf. Luc. 2, 10. 8. 13] cf. Luc. 2, 7. 
17] Es. 1, 2. 2324] Ps. 109, 4. 26] cf. Gen. 14, 1819. 

1 dominaberis Pam 2 tec urn <et cetera.)* sed Pam 5 quia is 
sederit E 3 , qui ait sedit ME 1 , quia is, aiunt. sedit Pam 8 in E 3 : ante 
ME\ ante <luciferum in> fort. (cf. I. 11), defendit quae traduntur Eng 
(pitch vor der Geburt des Ezechias, quia scilicet scriptum sit generaui , 
non generabo 1 ) 16 dixisset JB 3 , edixisset MR 1 17 uero Ciacconius: 
puero MR 22 <quod> el utero scripsi: ex utero ME spiritui quod 
ex ipso. his accedit scripsi: spiritus. quod et ipso hie accedit ME, spiritus. 
quod et <in> ipso hie accedit Pam 



604 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

accepta decimarum oblatione benedixit? at in Christum con- 
ueniet ordo Melchisedec, quoniam quidem Christus, proprius 
et legitimus dei antistes, praeputiati sacerdotii pontifex turn 
in nationibus constitutus, a quibus magis suscipi habebat, 
agnituram se quandoque circumcisionem et Abraliae gentem, s 
cum ultimo uenerit, acceptatione et bene(dictione) dignabitur. 
est et alius psalmus ita incipiens: deus, indicium tuum 
regi da, id est Christo regnaturo, et iustitiam tuam filio 
regis, id est populo Christi. filii enim eius sunt qui in ipso 
renascuntur. sed et hie psalmus Solomoni canere dicitur. quae 10 
tamen soli competunt Christo docere non poterunt etiam cetera 
non ad Solomonem, sed ad Christum pertinere? descendet, 
inquit, tamquam imber super uellus et uelut stillae 
destillantes in terram, placidum descensum eius et insensi- 
bilem describens de caelo in carnem. Solomon autem, etsi 15 
descendit alicunde, non tamen sicut imber, quia non de caelo. 
sed simpliciora quaeque proponam. dominabitur, inquit, a 
mari ad mare et a flumine usque ad terminos terrae: 
hoc soli datum est Christo; ceterum Solomon uni et modicae 
ludaeae imperauit. adorabunt ilium omnes reges: quern 20 
omnes, nisi Christum? et seruient ei omnes nationes: cui 
omnes, nisi Christo? sit nomen eius in aeuum: cuius nomen 
aeternum, nisi Christi? ante solem manebit nomen eius: 
ante solem enim sermo dei, id est Christus. et benedicentur 
in illo uniuersae gentes: in Solomone nulla natio bene- 25 
dicitur, in Christo uero omnis: quid nunc, si et deum eum 
psalmus iste demonstrat? et beatum eum dicent; quoniam 

4] cf. Rom. 10, 20-21. 5] cf. Eom. 11, 26-27. 78] Ps. 71, 1. 
12] Ps.71,6. 17] Ps. 71,8. 20-21] Ps.71,11. 22605,3] Ps. 71, 17 19. 
1 accepta R, acceptat MF 2 Christus, proprius R, proprius Christus 
M 4 suspici susp. Eng (sed cf. Horn. 10, 20 21) 5 agnituram M, 
cognituram Ruulgo 6 bene<dictione> .R 3 , bene MR 1 10 dicitur Eng 
(cf. 603, 4): dicetur MR 12 solomonem M (sic ubique hoc loco o, tantum 
quod 1.19: ceterum Salomon), Salomonem Ruulgo (ubique) descendet 
(== xatapYjOETcu) scripsi: descendit MR 14 descensurn (descen in lit.) M 
23 aeternum MR, <in> aeternum Pam 27 psalmus iste M, iste psal 
mus R quoniam JR 3 , quomodo MR i 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 910. (JQ5 

benedictus dominus deus Israhelis. qui facit mirabilia 
solus, benedictum nomen gloriae eius et replebitur 
uniuersa terra gloria eius. contra Solomon, audeo dicere, 
etiam quam habuit in deo gloriam amisit per mulierem in 
5 idolatriam usque protractus. itaque cum in medio psalmo 
illud quoque positum sit: inimici eius puluerem lingent, 
subiecti utique pedibus ipsius, ad illud pertinebit, propter 
quod hunc psalmum et intuli et ad meam sententiam defendi, 
ut confirmauerim et regni gloriam et inimicorum subiectionem 

10 secundum dispositionem creatoris consecuturum non alium 
credendum qua,m creatoris. 

10. Keuertamur nunc ad resurrectionem, cui et alias quidem 
proprio uolumine satisfecimus omnibus haereticis resistentes; 
sed nee hie desumus, propter eos, qui illud opusculum igno- 

15 rant, quid, ait, facient qui pro mortuis baptizantur, si 
mortui non resurgunt? uiderit institutio ista: kalendae, si 
forte, Februariae respondebunt illi pro mortuis petere. noli 
ergo apostolum nouum statim auctorem aut confirmatorem 
eius denotare, ut tanto magis sisteret carnis resurrectionem, 

20 quanto illi, qui uane pro mortuis baptizarentur, fide resurrec- 
tionis hoc facerent. habemus ilium alicubi unius baptismi 
definitorem.igitur et pro mortuis tingi pro corporibus* est tingi, 
mortuum* enim corpus ostendimus *** quid facient qui 
pro corporibus baptizantur, si corpora non resurgunt? atque 

25 adeo recte hunc gradum figimus, ut et secundam apostolus 
disceptationem aeque de corpore induxerit: sed dicent qui- 
dam: quomodo mortui resurgent? quo autem corpore 
6] Ps. 71,9. 15] I Cor. 15,29. 21] cf.Eph.4, 5. 26] I Cor. 15, 35. 
5 protractus MF, pertractus Ruulgo 6 quoque R 3 , quod MR 1 
lingent MR 3 , lingunt JR 1 10 consecuturum MR, consecuturus Rig 
16 ista MR 3 , iste -R 1 17 nescio, an rescribendum sit: kalendae fabariae, 
guia primo die mensis Februarii mortuos coli nusquam traditur; sed amu- 
tando me reuocauit Eng, kalendas Februarias hie per metonymiam did 
putans pro mense Ftbruario 19 eius Urs: e\imMR 23 lacunam signaui: 
ut hoc dicat apostolus uel similia intercidisse puto; ostendimus : quid. .. 
Eng, lacunam non statuens 25 et secundam apostolus scripsi: et apostolus 
secundam MR 26 disceptationem R 3 , discrepationem MR 1 



(J06 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

nenient? defensa etenim resurrection e, quae negabatur, con- 
sequens erat de qualitate corporis retractare, quae non uide- 
batur. sed de ista cum aliis congredi conuenit. Marclon enim 
in totura carnis resurrectionem non admittens et soli animae 
salutem repromittens, non qualitatis, sed substantiae facit 
quaestionem. porro et ex his manifestissime obducitur, quae 
apostolus ad qualitatem corporis tractat propter illos, qui 
dicunt: quomodo resurgent mortui? quo autem corpore 
uenient? iam enim praedicauit resurrecturum esse corpus, 
si de corporis qualitate tractauit. denique si proponit exempla 10 
grani tritici uel alicuius eiusmodi, quibus det corpus deus 
prout uolet, si unicuique seminum proprium ait corpus esse, 
ut aliam quidem carnem hominura, aliam uero pecudum et 
uolucium, et corpora caelestia atque terrena, et aliam gloriam 
sblis et lunae aliam et stellarum aliam, -- nonne carnalem i& 
et corporalem portendit resurrectionem, quam per carnalia et 
corporalia exempla commendat? nonne etiam ab eo deo earn 
spondet, a quo sunt et exempla? sic et resurrectio, inquit. 
quomodo? sicut et granum corpus seritur corpus resurgit. 
seminationem denique uocauit dissolutionem corporis in terrain, 20 
quia seritur in corruptela **& in honestatem, in uir- 
tutem. cuius ille ordo in dissolutione, eius et hie in resur- 
rectione, corporis scilicet, [sicut et granum.] ceterum si auferas 
corpus resurrectioni quod dedisti dissolutioni, ubi consistet 
diuersitas exitus? proinde et si seritur (corpus) anima(le,) 25 

8] I Cor. 15, 35. 1015] cf. I Cor. 15, 3741. 18] I Cor. 15, 42. 
21] I Cor. 15, 4243. 25] I Cor. 15, 44. 

5 qualitatis E, qualitati MF 6 his in lit. M 10 si (priore loco) 
Oehlerus; id MR, ideo Ciacconius Eng tractat susp. Eng 11 uel 

ut 

quibus Oehlerus (mendose, ut uidetur) eiusmodi M in lit. 12 pro M 
in mg. corpus esse M, esse corpus R uulgo 13 ut] et Pam 15 nonne 
MJB 3 , non JK 1 16 portendit R, protendit MF 21 lacunam signaui: 
<in dedecoratione, in inh rmitate, resurgit autem in incorruptelam)> inter- 
ciderunt 23 sicut et granum seclusi: irrepserunt haec uerba ex 1. 19, sicut 
et grani mauult Eng 25 <corpus> anima<(le> scripsi: anima MR, 
animale Gel 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 10. 607 

resurgit spiritale, etsi habet aliquod proprium corpus anima 
uel spiritus, ut possit uideri corpus animale animam significare 
et corpus spiritale spiritum, non ideo animam dicit in resur- 
rectione spiritum futuram, sed corpus, quod cum anima 

5 nascendo et per animam uiuendo animale dici capit, futurum 
spiritale, dum per spiritum surgit in aeternitatem. denique si 
non anima, sed caro seminatur in corruptela, dum soluitur 
in terram, iam non anima erit corpus animale, sed caro, 
quae fuit corpus animale, si quidem de animali efficitur spiri- 

10 tale, sicut et infra dicit: non primum quod spiritale ***. 
ad hoc enim et de ipso Christo praestruit: factus primus 
homo Adam in animam uiuam, nouissimus Adam in 
spiritum uiuificantem, licet stultissimus haereticus noluerit 
ita esse; dominum* enim posuit nouissimum pro nouissimo 

15 Adam*, ueritus scilicet ne, si et [dominumj nouissimum haberet 
Adam , et eiusdem Christum defenderemus in Adam nouissimo, 
cuius et primum. sed falsum relucet. cur enim primus Adam, 
nisi quia et nouissimus Adam? non habent ordinem inter se 
nisi paria quaeque et eiusdem uel nominis uel substantiae uel 

20 auctoris. nam etsi potest in diuersis quoque esse aliud primum 
aliud nouissimum, sed unius auctoris. ceterum si et auctor 
alius, et(si) ipse quidem potest nouissimus dici. quod tamen 
intulerit primum est, nouissimum autem, si primo par sit. 
par autem primo non est, quia non eiusdem auctoris est. 

2s eodem modo et in nomine hominis reuincetur. primus, inquit, 
homo de humo terrenus, secundus dominus de caelo. 
quare secundus, si non homo, quod et primus? aut numquid 
et primus dominus, si et secundus? sed sufficit: si in euan- 

10] I Cor. 15, 46. 11] I Cor. 15, 45. 25] I Cor. 15, 47 ex 
Marcionis recensione. 

1 spiritale. et si uulgo habet Gel; habcs ME 3 resurrectione E, 
resurrectionem MF 7 soluitur M, dissoluitur R 8 terram 2? 3 , terra 
MR 1 10 lacunam signaui; sed quod animale, deinde quod spiritale 
intercidisse puto 15 ne si JR 3 , nisi MR 1 dominum seclusi: et nouis 
simum scil.: sicut et primum 22 et<si>ipse scripsi: et ipse MR did. 
quod uulyo 28 sed in Ut. M 



608 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

gelio filium hominis adhibet Christum, et hominem et in 
homine Adam eum negare non potent, sequentia quoque eum 
comprimunt. cum enim dicit apostolus: qualis qui de terra, 
homo scilicet, tales et terreni, homines utique, ergo et: 
qualis qui de caelo homo, tales et qui de caelo homines. 5 
non enim poterat hominibus terrenis non homines caelestes 
opposuisse, ut statum ac spem studiosius distingueret in 
appellationis societate. statu enim ac spe dicit terrenes atque 
caelestes, homines tamen ex pari, qui secundum exitum aut 
in Adam aut in Christo deputantur. et ideo iam ad exhortati- 10 
onem spei caelestis: sicut portauimus, inquit, imaginem 
terreni, portemus et imaginem caelestis. non ad sub 
stantiam illam referens resurrectionis, sed ad praesentis tem- 
poris disciplinam. portemus enim, inquit, non portabimus , 
praeceptiue, non promissiue, nolens nos sicut ipse incessit ita 15 
incedere, et a terreni, id est ueteris, hominis imagine absce- 
dere, quae est carnalis operatio. denique quid subiungit? hoc 
enim dico, fratres, quia caro et sanguis regnum dei 
non possidebunt, opera scilicet carnis et sanguinis, quibus 
et ad Galatas scribens abstulit dei regnum, solitus et alias 20 
substantiam pro operibus substantiae ponere, ut cum dicit 
eos, qui in came sunt, deo placere non posse, quando enim 
placere poterimus deo, nisi dum in carne hac sumus? aliud 
tempus operationis nullum, opinor, est. sed si, in carne quamquam 
constituti, carnis opera fugiamus, turn non erimus in carne, 25 
dum non in substantia carnis non sumus, sed in culpa. quodsi 
in nomine carnis opera, non substantiam carnis iubemur 
exponere, operibus ergo carnis, non substantiae carnis in 



3-5] I Cor. 15, 48. 11] I Cor. 15, 49. 17] I Cor. 15, 50. 
20] cf. Gal. 5, 1921. 22] cf. Rom. 8, 8. 

1 athibent M Christum et hominem, et uulgo 2 quoque eum J?, 

eum quoque M 9 caelestes homines, tamen uulgo 11 spei caelestis 

<conuersus> fort. 13 illam scripsi: ullam ME 24 carne R, car- 
nem MF 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 10. 609 

nomine carnis denegatur del regnum. non enim id damnatur, 
in quo male fit, sed id, quod fit. uenenum dare scelus est, 
calix tamen, in quo datur, reus non est. ita et corpus carna- 
lium operum uas est, anima est autem, quae in illo uenenum 

5 alicuius mail facti temperat. quale est autem ut, si anima, 
auctrix operum carnis, merebitur dei regnum per expiationem 
eorum, quae in corpore admisit, corpus, ministrum solummodo, 
in damnatione permaneat? uenefico absoluto calix erit punien- 
dus? et tamen non utique carni defendimus dei regnum, sed 

10 resurrectionem substantiae suae, quasi ianuam regni, per 
quam aditur. ceterum aliud resurrectio aliud regnum. primo 
enim resurrectio, dehinc regnum. resurgere itaque dicimus 
carnem, sed mutatam consequi regnum. resurgent enim 
mortui incorrupti illi scilicet, qui fuerant corrupti 

is dilapsis corporibus in interitum et nos mutabimur in 
atomo, in oculi momentaneo motu; oportet enim cor- 
ruptiuum hoc tenens utique carnem suam dicebat 

apostolus induere incorruptelam et mortale hoc 

inmortalitatem ut scilicet habilis substantia efficiatur regno 

20 dei; erimus enim sicut angeli : haec erit demutatio carnis, sed 
resuscitatae. aut si nulla erit, quomodo induet incorruptelam 
et inmortalitatem? aliud igitur facta per demutationem tune 
consequetur dei regnum, iam non caro nee sanguis. sed quod 
illi corpus deus dederit. et ideo recte apostolus: caro et 

25 sanguis regnum dei non consequentur, demutationi 
illud adscribens, quae accedit resurrectioni. si autem tune 
fiet uerbum, quod scriptum est apud creatorem: ubi 
est, mors. [uictoria, ubi] contentio tua? ubi est, mors, 

1316] cf. I Cor. 15, 52. 1619] I Cor. 15, 53. 20] cf. Matth. 
22, 30. Luc. 20, 36. 24] I Cor. 1.5, 50. 26] I Cor. 15, 54. 27] I Cor. 
15, 55. = Os. 13, 14. 

1 carnis om. E 1 2 in quo B, in quod MF 5 quale est JB, quale M 
6 per. expiationem scil. in purgatorio cf. 47, 25 sqq. 8 uenefico J? 3 , 
beneficio ME 1 16 athomo M 19 regno (o ex tl a m. 1) M 24 deus 
R*, dei MR 1 25 consequetur E l 28 uictoria ubi seclusi (cf. 97, 19; 

113, 16; 106, 2): uictoria uel R l 

on 
XXXXVII. Text. in. 



610 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

aculeus tuus? uerbum autem hoc creatoris est per pro- 
phetam (Osee) , eius erit et res, id est regnum, cuius et 
uerbum fit in reguo. nee alii deo gratias dicit. quod nobis 
uictoriam, utique de morte, referre praestiterit, quam illi. (a) 
quo uerbum insultatorium de morte et triumphatorium accepit. 5 
Ad Co- 11. Si deus commune uocabulum factum est uitio 
se&mda erro " s humani, quatenus plures dei dicuntur atque creduntur 
in saeculo, benedictus tamen deus domini nostri lesu 
Christi non alius quam creator intellegetur, qui et uniuersa 
benedixit habes Genesim et ab uniuersis benedicitur 10 

- habes Danihelem ; proinde si pater* potest dici sterilis 
deus, [nullius magis nomine quam creatoris] misericordi- 
arum tamen pater idem erit, qui misericors et miserator 
et misericordiae plurimus dictus est. habes apud lonam cum 
ipso misericordiae exemplum, quam Niniuitis exorantibus prae- is 
stitit, facilis et Ezechiae fletibus flecti, et Achab, marito 
lezabel, deprecanti sanguinem ignoscere Nabuthae, et Dauid 
agnoscenti delictum statim indulgens, malens scilicet paeni- 
tentiam peccatoris quam mortem, utique ex misericordiae ad- 
fectu. si quid tale Marcionis deus edidit uel edixit, agnoscam 20 
patrem misericordiarum*. si uero ex eo tempore hunc titulum 
ei adscribit, quo reuelatuu, quasi exinde sit pater misericor- 
diarum*, quo liberare instituit genus humanum, atquin nos et 
ex eo tempore negamus ilium, ex quo dicitur reuelatus. si 

3]cf.ICor.l5,57. 8] II Cor. 1,3. 10] cf. Gen. 1,22. ll]cf.Dan.3,52 90 
(sec.LXX) 12]IICor.l,3. 13]cf.Ps.l02,8. 14]cf.Ion.4,3. cf.Ion.3,10. 
1 6] cf. IIII Reg. 20, 5. 1 7] cf. Ill Reg. 20, 29. cf. II Reg. 12,13. 18] cf.Ez. 33,11. 
1 autem hoc R, hoc autem M 2 Osee addidi 4 a quo R, quo MF 
6 AD CORINTHIOS PRIMA EXPLICIT M (in mg. add. m. 1 jncip II), 
de epistola secunda ad Corinthios R reliqui praeter Rig, qui om. titulum 
9 nostri M (in ras. a m. 1) GR*, mei JR 1 Christi <pater> Urs 12 deus 
scripsi (sterilis deus scil. Marcionis, quippe qui nihil otnnino creauerif): 
dei MR nullius creatoris seclusi 14 dictus est M. est dictus R uulgo 
15 ipso scil. deo misvricordi et miseratore exemplum scripsi: exemplo MR, 
Eng supra rescribi malens <eum> cum hie defendit exemp 1 u m praestitit R, 
praestit MF 16 facilis .R 3 , facilius MR 1 17 iezabel MR, lezabelis Pam 
18 indulgens scripsi: indulgere MR 19 ex MR 3 , et jR l adfectum M 
23 nos et scripsi: et nos JO? 24 negamus ilium scil. patrem misericordiarum 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1011. 611 

enim prius constaret eum esse, tune et adscribi ei posset, 
accidens enim est quod adscribitur. accidentia autem antecedit 
ipsius rei ostensio, cui accidunt. non potest igitur aliquid ei 
adscribere, quern tune ostendit, cum aliquid ei adscribit; maxirae 
s cum iam alterius est quod adscribitur ei, qui prius non sit 
ostensus. tanto (enim) magis negabitur esse, quanto per 
quod adfirmatur esse. eius est, qui iam ostensus est. Sic et 
testamentum nouum non alterius erit quam qui illud repro- 
misit, etsi non litterae at eius spiritus hoc erit nouitas , 

10 (is) denique, qui litteram tabulis lapideis inciderat, idem et de 
spiritu edixerat: effun-dam de meo spiritu in omnem 
carnem;etsilitteraoccidit. spiritus uero uiuificat, 
eius utrumque est, qui ait: ego occidam et ego uiuifi- 
cabo, percutiam et sanabo. olim duplicem uim creatoris 

15 uindicauimus. et iudicis et boni, littera occidentis per legem 
et spiritu uiuificantis per euangelium. non possunt duos deos 
facere quae, etsi diuersa, apud unum recenseri praeuene- 
runt. Commemorat et de uelamine Moysei, quo faciem tegebat 
incontemplabilem filiis Israhel. si ideo, ut claritatem maiorem 

o defenderet noui testamenti, quod manet in gloria, quam ueteris, 
quod euacuari habebat, hoc et meae conuenit fidei praeponenti 
euangelium legi. et uide, ne magis meae: illic enim erit super- 
poni quid, ubi fuerit et illud, cui superponitur, at cum dicit: 
sed obtunsi sunt sensus mundi, non utique crea- 

s& toris, sed populi, qui in mundo est; de Israhele enim dicit: 
ad hodiernum usque uelamen id ipsum in corde 
8] cf. II Cor. 3, 6. cf. Hier. 38, 31 . 9] II Cor. 3, 6. 10] cf. II Cor. 
3,3. 11] loel 3. 1. 12] II Cor. 3, 6. 13] Deut. 32, 39. 18] cf. II Cor. 
3, 13. 2021] cf. II Cor. 3, 11. 24] II Cor. 3, 14. 26] II Cor. 3, 1415. 
1 posset scripsi: potest MR 3 uerba non potest adscribit, quae in MR 
supra 610, 24 post reuelatus leguntur, hue transtuli 6 enim addidi 9 et si 
scripsi: etsi uulgo litterae (= fpafifxatos) Eng: littera ME at R*, et MR 1 
eius soil. litterae spiritus = TCveifxaTo? parenthesin indicaui IQ is addidi 
denique = gerade,eben 12 camera, et uulgo 15 uindicauimus Pam:uindi- 
camus MR 17 quae Rig : qui MR 18 moysei MR, Moysi Pam 20 defen 
deret .R, defendere etMF quam R 3 , quod MR 1 21 praeponenti-R 3 , propo- 
nenti.MR 1 24optunsiM.F parenthesinindicaui 25IsraelePaw:israhelMB 

39* 



612 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

eorum -- figuram turn ostendit fuisse uelamen faciei in Moyse 
uelaminis cordis in populo, quia nee nunc apud illos perspi- 
ciatur Moyses corde, sicut nee facie tune, quid est ergo adhuc* 
uelatum in Moyse, quod pertineat ad Paulum, si Christus 
creatoris a Moyse praedicatus nondum uenit? quomodo, iam 5 
apertius, et uelata adhuc denotantur corda ludaeoruin, nondum 
exhibitis praedicationibus Moysi, id est de Christo, in quo 
eum intellegere deberent? quid ad apostolum Christi alterius, 
si dei sui sacramenta ludaei non intellegebant, nisi quia 
uelamen cordis illorum ad caecitatem, qua non perspexerant 10 
Christum Moysei, pertinebat? denique quod sequitur: cum 
uero conuerterit ad deum, auferetur uelamen, hoc 
ludaeo proprie dicit, ad quern et est uelamen Moysei, qui, 
cum transient in fidem Christi, intelleget Moysen de Christo 
praedicasse. ceterum quomodo auferetur uelamentum creatoris is 
in Christo dei alterius, cuius sacramenta uelasse non potuit 
creator, ignoti uidelicet ignota? dicit ergo nos iam aperta 
facie - - utique cordis, quod uelatum est in ludaeis con- 
templantes Christum eadem imagine transfigurari a gloria, qua 
scilicet et Moyses transfigurabatur a gloria domini, in gloriam. 20 
ita corporalem Moysei inluminationem de congressu domini 
et corporale uelamen de infirmitate populi proponens et spiri- 
talem reuelationem et spiritalem claritatem iii Christo super- 
ducens, tamquam a domino, inquit, spirituum 
totum ordinem Moysei figuram ignorati apud ludaeos, agniti 25 
uero apud nos Christi fuisse testatur. Scimus quosdam sensus 
ambiguitatem pati posse de sono pronuntiationis aut de modo 
distinctionis, cum duplicitas earum intercedit. hanc Marcion 
34] cf. II Cor. 3, 14-15. 6] cf. II Cor. 3, 15. 11] II Cor. 
3, 16. 17] cf. II Cor. 3, 18. 24] II Cor. 3, 18. 

1 eorum. figuram uulgo figuram turn scripsi: figuratum MR, figu- 
rara Eig 3 nee R 3 , ne MR 1 6 apertius scripsi: opertus M, optatus 
JB 1 , opertatus F, operta R 3 uulgo, operta sunt Eng 8 quid ad R 3 , 
quid et MR 1 11 quod R*, quid MR 1 13 ad MR 1 , apud R* uulgo 
14 intelleget scripsi: intellegit MR 15 coniunge: quomodo auferetur 
creatoris in Christo uelamentum dei alterius, quod nescio an et rescri- 
bendum sit 23 caritatem M 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 11. 613 

captauit sic legendo: in quibus deus aeui huius, ut 
creatorem ostendens deum huius aeui, alium suggerat deum 
alterius aeui. nos contra sic distinguendum dicimus: in quibus 
deus, dehinc: aeui huius excaecauit mentes infidelium. 

5 in quibus: ludaeis infidelibus, in quibus opertum est aliquibus 
euangelium adhuc sub uelamine Moysei. illis enim deus,. labiis 
diligentibus eum, corde autem longe absistentibus ab eo, 
rninatus fuerat: aure audietis et non audietis, oculis 
uidebitis et non uidebitis, et: nisi credideritis nee 

10 intellegetis, et: auferam sapientiam sapientium et 
prudentiam prudentium inritam faciam. haec autem 
non utique de euangelio dei ignoti abscondendo minabatur. 
ita etsi huius aeui deus, sed infidelium huius aeui excaecat 
cor, quod Christum eius non ultro recognouerint de scripturis 

15 intellegendum. et positum in ambiguitate distinctionis hactenus 
tractasse, ne aduersario prodesset, contentus, uictoriae ne 
ultro **, possum et in totum contentionem hanc praeterisse. 
simpliciori responsu prae manu erit esse huius aeni deum 
diabolum interpretari. qui dixerit propheta referente: ero 

20 similisaltissimi, ponaminnubibusthronummeum, 
sicut et tota huius aeui superstitio illi mancipata est, qui 
excaecet infidelium corda et inprimis apostatae Marcionis. 
denique non uidit occurrentem sibi clausulam sensus: quo- 
niam deus, qui dixit ex tenebris lucem lucescere, 

25 reluxit in cordibus nostris ad inluminationem 
agnitionis(gloriae)suae in persona Christi. quis dixit: 



1] II Cor. 4, 4. 4] ib. 6] cf. Es. 29, 13. 8] Es. 6, 9. 9] Es. 
7, 9. 10] Es. 29, 14. 19] Es. 14, 14. 23] II Cor. 4, 6. 

3 alterius M (in ras.) 13 etsi huius MR, non huius Pam excaecat 
R, excaeca M 16 contentus uictoriae uulgo (prob. Eng) ne MF, nae 
Ruulgo 17 ultra Eng, nonstatuens lacunam lacunam si gnaui: obsim 
sine quid detraham intercidisse uidetur uel simile aliquid 18 simpliciori 
scil. homini responsu scripsi: responso MR esse = liccre: om. 
Pam deum scripsi: dominum MR 26 gloriae addidi (c/. II Cor. 
4, 6 et p. 90, 5; praeterea 614, 21} 



614: Quinti Septimi Florentis Tertulllani 

fiat lux? et (de) inluminatione mundi quis Christo ait: posui 
te in lumen nationum, sedentium scilicet in tenebris et 
in umbra mortis? cui respondent spiritus in psalmo ex proui- 
dentia futuri: significatum est [inquit] super nos lumen 
personae tuae, do mine, persona autem dei Christus do- 5 
minus, unde et apostolus supra, qui est imago, inquit, dei. 
igitur si Christus persona creatoris dicentis: fiat lux, et 
Christus [et] apostoli et euangelium et uelamen et Moyses et 
tota series secundum testimonium clausulae creatoris est, dei 
huius aeui, certe non eius, qui numquam dixit: fiat lux. 10 
(praetereo hie et de alia epistola, quam nos ad Ephesios prae- 
scriptam habemus, haeretici uero ad Laodicenos. ait enim 
meminisse nationes, quod illo in tempore, cum essent sine 
Christo, alieni ab Israhele, sine conuersatione et testamentis 
et spe promissionis, etiam sine deo essent in mundo, utique 15. 
etsi de creatore. ergo si nationes sine deo dixit esse, deus 
autem illis diabolus est, non creator, apparet deum aeui huius 
eum intellegendum, quem nationes pro deo receperunt, non 
creatorem, quem ignorant.) quale est autem, ut non eiusdem 
habeatur thesaurus in fictilibus uasis, (id est in corporibus) 20 
nostris. cuius et uasa sunt? iam si gloria dei est, in fictilibus 
uasis tantum thesauri haberi, uasa autem fictilia creatoris 
sunt, ergo et gloria creatoris est, cuius uasa eminentiam 
uirtutis dei sapiunt, et uirtus ipsa. quia propterea in uasa 
fictilia commissa sit. ut eminentia eius probaretur. ceterum 25 

1] Gen. 1, 3. Es. 49, 6. 2] cf. Es. 9, 2. 4] Ps. 4, 7. 5] cf. 
Thren. 4, 20. 6J II Cor. 4, 4. 12] cf. Eph. 2, 12. 19] cf. II Cor. 
4, 7. 21] cf. II Cor. 4, 6. 

1 de add. Pam inluminatione Pam: inluminationem ME 3 re 
spondent MF, respondet Ruulgo 4 inquit seclusi 8 et seclusi ut 
uelamen fort. 11 praetereo MR*, praeterea R l , praetere<und>o fort 
praescriptam R, proscriptam MF 12 haeretici MR 3 , haeretice J? 1 
15 deo Pam: domino MR essent, in mundo utique, etsi uulgo etsi 
de creatore soil, sit ille mundus 17 deum scripsi: dominum MR 
20 id est in corporibus addidi 21 iam scripsi: nam MR gloria 
dei cf. 613, 26 24 quae propterea susp. Eng, ienens infra sunt pro 
sit 25 sit scripsi: sunt MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1112. 

alterius del iam non erit gloria ideoque nee uirtus, sed magis 
de decus et infirmitas -- cuius eminentiam fictilia et quidem 
aliena ceperunt. Quodsi haec sunt fictilia uasa, in quibus tanta 
nos pati dicit, in quibus etiam mortificationem circumferimus 

5 domini, satis ingratus dens et iniustus, si non et hanc sub- 
stantiam resuscitaturus est, in qua pro fide eius tanta tole- 
rantur, in qua et mors Christi circurnfertur. in qua et emi- 
n entia uirtutis consecratur. sed enim proponit: ut et uita 
Christi manifestetur in corpore nostro, scilicet sicut 

10 et mors eius circurnfertur in corpore. de qua ergo Christi uita 
dicit? qua nunc uiuimus in illo? et quomodo in sequentibus 
non ad uisibilia nee ad temporalia, sed ad inuisibilia et ad 
aeterna, id est non ad praesentia, sed ad futura exhortatur? 
quodsi de futura uita dicit Christi, in corpore earn dicens 

is apparituram, manifeste carnis resurrectionem praedicauit, exteri- 
orem quidem hoininem nostrum corrumpi dicens, sed non quasi 
aeterno interitu post mortem, uerum laboribus et incommodis, 
de quibus praemisit, adiciens: et non deficiemus. nam et inte- 
riorem hominem nostrum renouari de die in diem dicens hie utrum- 

20 que demonstrat: et corporis corruptionem ex uexatione tempta- 

tionum et animi renouatioiiem ex contemplatione promissionum. 

12. *** terreni domicilii nostri non sic ait habere nos doinum 

aeternam, non manu factam in caelo, quia quae manu facta 

sit, creatoris, intereat in totum, dissoluta po^t mortem, haec 

25 enim ad mortis metum et ad ipsius dissolutionis contristati- 
onem consolandam retractans etiam per sequentia manifestus, 
cum subicit ingemere nos de isto taberhaculo corporis terreni, 

3] cf. II Cor. 4, 89. 4] cf. II Cor. 4, 10. 8] II Cor. 4, 10. 
11J cf. II Cor. 4, 1718. 14] cf. II Cor. 4, 11. 15] cf. II Cor. 4, 16. 
18] II Cor. 4, 16. cf. II Cor. 4, 17. 22] cf. II Cor. 5, 1. 27] cf. II Cor. 5, 2. 

1 alterius dei iam non erit scripsi: iam non erit alterius dei MR 
5 domini Pam: dei MB 6 est om. R l 14 Christi R, Christus MF 
16 sed scripsi: et MR 21 ex R, et MF 22 lacunam signaui: Ita et 
dissolute tabernaculo suppleri uelim (cf. II Cor. 5, 1} non sic = nich* 
in dem Sinne; coniunge cum quia in uersu insequenti 26 manifestus 
(sciL est) scripsi (manifestus c. part. cf. p. 69, 17): manifestius MR 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quod de caelo est superinduere cupientes: siquidern et 
despoliati non inueniemur nudi id est: recipie- 
mus quod despoliati sumus, id est corpus, et rursus: 
etenim qui sumus in isto tabernaculo corporis 
ingemimus, quod grauemurnolentes exui, sed super- .- 
indui. hie enim expressit quod in prima epistola strinxit: et 
mortui resurgent incorrupti, qui iam obierunt, etnos 
mutabimur, qui in came fuerint reprehensi a deo hie. et illi 
enim resurgent incorrupti, recepto scilicet corpore et quidem 
integro, ut ex hoc sint incorrupti, et hi propter temporis ulti- 10 
mum iam momentum et propter merita uexationum antichrist! 
compendium mortis, sed mutati, consequentur, superinduti 
magis quod de caelo est quam exuti corpus, ita si hi super 
corpus induent caeleste illud, utique et mortui recipient cor 
pus, super quod et ipsi induant incorruptelam de caelo, quia 15 
et de illis ait: necesse est corruptiuum istud indue re 
incorruptelam et mo r tale istud inmortalitatem. 
illi induunt, cum receperint corpus, isti superinduunt, quia non 
amiserint corpus, et ideo (non) temere dixit: nolentes exui 
corpore, sed superindui, id est nolentes mortem experiri, sed 20 
uita praeueniri, uti deuoretur mortale hoc a uita, dum 
eripitur morti per superindumentum demutationis. ideo quia 
ostendit hoc melius esse, ne contristemur mortis, si forte, 
praeuentu, et arrabonem nos spiritus dicit a deo habere, quasi 
pigneratos in eandem spem superindumenti, et abesse a domino, 25 



1] cf. II Cor. 5, 2. II Cor. 5, 3. 4] II Cor. 5, 4. 6] I Cor. 

15, 52. 8] cf. I Cor. 15, 52. 10] cf. ib. 11] cf. I loh. 2, 18. 16] I 

Cor. 15, 53. 19] II Cor. 5, 4. 21] ib. 24] cf. II Cor. 5, 5. 25] cf. 
II Cor. 5, 6. 

1 superinduere MR, superindui Pam 8 fuerint M, fuerunt F, fueri- 
mus Euulgo reprehensi MR 1 , deprehensi .R 3 uulgo hie. at illi JSng: 
hi et illi MR\ et illi .R 3 uulgo 9 quidem R 3 , qui de MR 1 10 ex R, et 
M sint R, sit M 12 sed R 3 , et MR 1 superinduti -R 3 , superin- 
duci MF, superindui JR 1 13 exuti MR 3 , exui .R 1 19 non add. R 3 , 
am, MR 1 25 pigneratos MF, pignoratos R uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 12. 617 

quamdiu in came sumus, ac propterea debere boni ducere 
abesse potius a corpore et esse cum domino, ut et mortem 
libenter excipiamus. atque adeo omnes ait nos oportere mani- 
festari ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque quae 

5 per corpus admisit siue bonum siue malum. si enim tune 
retributio meritorum, quomodo iam aliqui cum domino poterunt 
deputari? et tribunal autem nominando et dispunctionem boni 
ac mali operis utriusque sententiae iudicem ostendit et cor- 
poralem omnium repraesentationem confirmauit. non enimpoterit 

10 quod corpore admissum est non corpore iudicari. iniquus enim 
deus, si non per id punitur quis aut iuuatur, per quod operatus 
est. Si qua ergo conditio noua in Chris to, uetera 
transierunt, ecce noua fa eta sunt omnia: impleta est 
Esaiae prophetia. si etiam iubet, ut mundemus nos ab inqui- 

IR namento carnis et sanguinis. non substantiam *** capere 
regnum dei. si et uirginsm sanctam destinat ecclesiam adsi- 
gnare Christo, utique ut sponsam sponso, non potest imago 
coniungi inimico ueritatis rei ipsius. si et pseudoapostolos 
dicit operarios dolosos transfiguratores sui, per hypocrisin 

20 scilicet, conuersationis, non praedicationis adulteratae reos 
taxat. adeo de disciplina, non de diuinitate dissidebatur. si 
satanas transfiguratur in angelum lucis, non potest 
hoc dirigi in creatorem. deus enim, non angelus. creator in 
deum lucis, non in angelum, transfigurare se dictus esset. si 

non eum satanam significant, quern et nos et Marcion angelum 



1] cf. II Cor. 5, 8. 35] cf. II Cor. 5, 10. 12] II Cor. 5, 17. 
cf. Es. 43, 1819. 14] cf. II Cor. 7, 1. cf. I Cor. 15, 50. 16] cf. 
II Cor. 11, 2. 18] cf. II Cor. 11, 13. 22] II Cor. 11, 14. 

3 libenter om. R* 6 domino scripsi: deo MR 8 corporalem scripsi: 
temporalium MR 1 , corporum R* uulgo 10 iniquos M 11 per id 
punitur R, periit punitur F, perdit punit M 15 substantium ed. Mi- 
gniana (probat Eng) lacunam signaui: non substantiam <negat, sed 
opera substantiae> supplendum puto (cf. 608, 26 sqq. et 623, 16} 16 re 
gnum JR, regno MF dei, si uulgo 18 pseudoapostolos MF, pseudapo- 
stolos R uulgo 22 satanas transfiguratur M, transfiguratur satanas R 



618 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

nouimus. ( De paradise* suus stilus est ad omnem quam patitur 
quaestionem. hie illud forte mirabor, si proprium potuit habere 
paradisum dens nullius terrenae dispositionis; nisi si etiam 
paradiso creatoris precario usus est, sicut et rnundo. et tamen 
hominem tollere ad caelum creatoris exemplum est in Helia. 5 
magis uero mirabor deum optimum, percutiendi et saeui- 
endi alienum, nee proprium saltern, sed creatoris ange-lum 
satanae colaphizando apostolo suo adplicuisse et ter ab eo 
obsecratum non concessisse. emendat igitur et deus Marcionis 
secundum creatorem. elatos aemulantem et deponentem scilicet 10 
de solio dynastas. aut numquid ipse est, qui et in corpus lob 
dedit satanae potestatem, ut uirtus in infirmitate comprobare- 
tur? Quid et formam legis adhuc tenet Galatarum castigator, 
in tribus testibus praefiniens staturura omne uerbum? quid 
et non parsurum se peccatoribus comminatur lenissimi dei 15 
praedicator, immo et ipsam durius agendi in praesentia pote 
statem a domino datam sibi adfirmat? nega nunc, haeretice, 
timeri deum tuum, cuius apostolus timebatur. 
AdRo- 13. Quanto opusculum profligatur, breuiter iam retrac- 
manos tanda sunt quae rursus occurrunt, quaedam uero et tramit- ao 
tenda, quae saepius occurrerunt. piget de lege adhuc con- 
gredi, qui totiens probauerim concessionem eius iiullum 
argumentum praestare diuersi dei in Christo, praedicatam 
scilicet et repromissam in Christum apud creatorem, quatenus 
et ipsa (ista) epistola legem plurimum uidetur excludere. sed et 2* 
iudicem deum ab apostolo circumferri saepe iam ostendimus 

4] cf. II Cor. 12, 2. 7] cf. II Cor. 12; 78. 10] -cf. Luc. 1, 
5152. cf Ps. 118, 21. cf. Ps. 146, 8. 11] cf. lob 1, 12. 12] cf. 
II Cor. 12, 9. 13] cf. II Cor. 13, 1. 14] cf. Deut. 19, 15. cf. U 
Cor. 13,- 2. 16] cf. II Cor. 13, 10. 

1 stilus liber 2 mirabor (mira in lit.) M 6 deum scripsi: do- 
minum MR 10 et scripsi: ut MR, ui Eng 17 adfirmat. nega uulgo 
19 AD CORINTHIOS SECVNDA EXPLICIT; INCIPIT AD CORIN- 
THIOS M, De epistola ad Romanes RF (sed omissa uoce de) quanto 
(scil. magis) MR 1 , quando R* uulgo 20 et tramittenda M, extra mit- 
tenda & l , tramittenda R 2 uulgo 22 qui totiens .R 3 , quotiens MR 1 
22 probauerim R 3 , probat uera MR 1 25 ista addidi 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1213. 619 

et in iudice ultorem et creatorem in ultore. itaque et hie, 
cum dicit: non enim me pudet euangelii; uirtus enim 
deiest in salutem omni credenti, ludaeo et Graeco, 
quia iustitia dei in eo reuelatur ex fide in fidem, 
5 sine dubio et euangelium et salutem iusto deo deputat, non 
bono. ut ita dixerim secundum haeretici distinctionem - 
transferenti ex fide legis in fidem euangelii, suae utique legis et 
sui euangelii, quoniam et iram (dei) dicit reuelari de caelo super 
irnpietatern et iniustitiam hominum, qui ueritatem (in) iniustitia 
10 detineant. cuius dei ira? utique creatoris. ergo et ueritas eius 
erit, cuius et ira, quae reuelari habet in ultionem ueritatis. 
etiam adiciens: scimus autem iudicium dei secundum 
ueritatem esse et iram ipsam probauit, ex qua uenit 
iudicium pro ueritate, et ueritatem rursus eiusdem dei con- 
is firmauit, cuius iram probauit probando iudicium. aliud est, si 
ueritatem dei alterius in iniustitia detentarn creator iratus 
ulciscitur. quantas autem foueas in ista uel maxime epistola 
Marcion fecerit auferendo quae uoluit, de nostri instrument! 
integritate parebit. mihi sufficit, quae proinde eradenda non 
20 uidit quasi neglegentias et caecitates eius accipere. si enim 
iudicabit deus occulta hominum, tarn eorum qui in 
lege deliquerunt quam eorum qui sine lege. quia et hi (etsi) 
legem ignorant, at natura faciunt quae sunt legis utique is 
deus iudicabit, cuius sunt et lex et ipsa natura, quae legis 
25 est instar ignorantibus legem. iudicabit autem quomodo? se 
cundum euangelium, inquit, per Christum, ergo et 



2] Rom. 1, 1617. 8] cf. Rom. 1, 18. 12] Rom. 2, 2. 21] Rom. 
2, 16. cf. Rom. 2, 12. 22] cf. ib. cf. Rom. 2, 14. 25] Rom. 2, 16. 

6 parenihesin indicaui 1 euangelii. quoniam uulgo 8 dei add. 
Pam 9 et E 3 , loci ME 1 , ac fort. in add. E\ om. MR 1 10 de- 
tinent Pam 13 ipsam M, ipsa E 16 in om. M 18 auferendo E 3 , 
aut referendo ME 1 21 iudicabit E z , iudicauit ME 1 22 et hi <etsi> 
scripsi: et hi ME 23 ignorant, at scripsi: ignorant et ME, igno- 

rantes Ciacconius sint M 



620 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

euangelium et Christus illius sunt, cuius et lex et natura, 
quae per euangelium et Christum uindicabuntur a deo illo 
iudicio, de quo et supra: secundum ueritatem. ergo qua 
(ad) defendenda (ea) reueletur de caelo ira non nisi a deo irae, 
ita et hie sensus, pristino cohaerens, in quo iudicium creatoris 5 
edicitur, non potest in alium deum referri, qui nee iudicat 
nee irascitur, sed in ilium, cuius dum haec sunt, indicium 
dico et iram, etiam ilia ipsius sint necesse est, per quae haec 
habent transigi, euangelium et Christus. et ideo uehitur in 
transgressores legis docentes non furari et furantes, ut homo 10 
dei legis, non ut creatorem ipsum his modis tangens, qui et 
furari uetans fraudern mandauerit in Aegyptios ami et argenti, 
quemadmodum et cetera in ilium retorquent. scilicet apostolus 
uerebatur conuicium deo palam facere, a quo non uerebatur 
diuertisse. adeo autem ludaeos incesserat, ut ingesserit 15 
propheticam increpationem: propter uos nomen dei blas- 
phematur. quam ergo peruersum. ut ipse blasphemaret eum, 
cuius blasphemandi causa malos exprobrat! Praefert et circum- 
cisionem cordis praeputi. atenim apud deum legis est facta 
circumcisio cordis, non carnis, spirit u, non litter a. 20 
quodsi haec est circumcisio Hieremiae et circumcidemini 
praeputiacordis sicut et Moysei etcircumcidemini 
duricordiam uestram , eius erit spiritus circumcidens cor, 
cuius et littera metens carnem, eius et ludaeus, qui in 
occulto, cuius et ludaeus in aperto, quia nee ludaeum 25 
nominare uellet apostolus non ludaeorum dei seruum. Tune 

3] Rom. 2, 2. 4] cf. Rom. 1, 18. 10] cf. Rom. 2, 21. 12] Exod. 
12, 3536. 16] Rom. 2, 24. 19] cf. Rorn. 2, 29. 20] Rom. 2, 29. 
21] Hier. 4, 4. 22] Deut. 10, 16. 24] Rom. 2, 29. 25] Rom. 2, 28. 
2 a deo Lat: adeo MR de quo scripsi: dei quod ME 4 <ad> 
defendenda <ea> (soil, legem et naturam, cf. I. 2 et infra I. 9 sqq.) scripsi: 
defendenda MR, defendenda <ea> (scil. ueritate) Eng 5 hie sensus scil. 
Rom. 2, 16 pristino scil. supra 619, 12 commemorate 8 iram M, 
ira.R quae Lat: quern MR 15incesserat (a uerbo incessendi deductum)R*, 
ingesserat MR 1 19 praeputi (= praeputii). atenim scripsi: praeputiationi 
MR apud deum legis id est: non apud Marcionis deum 22 Moysei scripsi: 
moyses MR et om. R uulgo 24 carnem eius, et uulgo 25 in aperto om. M 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 13. 621 

lex, mine iustitia del per fidem Christ!, quae est ista 
distinctio? seruiuit deus tuus disposition! creatoris, dans ei 
tempus et leg! eius? an eius tune, cuius et nunc? eius lex 
cuius et fides Christi? distinctio dispositionum est, non deo- 

5 rum. Monet iustificatos ex fide Christi. non ex lege, pacem ad 
deum habere. ad quern? cuius numquam fuimus hostes an cuius 
legi et naturae rebellauimus? nam si in eum competit pax, 
cum quo fuit bellum. ei et iustificabimur; et eius erit Chri- 
stus, ex cuius fide iustificabimur, ad cuius pacem competit 

10 redigi hostes eius aliquando. Lex autem,inquit, subintroi- 
uit, ut abundaret delictum. quare? ut superabun- 
daret, inquit, gratia, cuius dei gratia, si non cuius et lex? 
nisi si creator ideo legem intercalauit, ut negotium procuraret 
gratiae dei alterius et quidem aemuli, ne dixerim ignoti, ut, 

15 quern admodum apud ipsum regnauerat peccatum in 
mortem, ita et gratia regnaret in iustitia in uitam 
per lesum Christum (apud) aduersarium ipsius. pro- 
pter hoc omnia concluserat lex creatoris sub delictum et 
totum mundum deduxerat in reatum et omne os obstruxerat, 

20 ne qui gloriaretur per illam, ut gratia seruaretur in gloriam 
Christi non creatoris, sed Marcionis! Possum et hie de sub- 
stantia Christi praestruere ex prospectu quaestionis subsecu- 
turae. mortuos enim nos inquit legi (per corpus Christi.) ergo 
corpus Christi est. potest corpus contend!, non statim caro. sed 

25 et quaecumque substantia sit, cum eius nominat corpus, quern 
subicit ex mortuis resurrexisse, non potest aliud corpus intel- 
legi quam camis, in quam lex mortis est dicta. Ecce autem 
et testimonium perhibet legi et causa delicti earn excusat: 

1] Bom. 3. 22. 5] cf. Rom. 5, 1. 10] Rom. 5, 20. 14] Rom. 
5. 21. 23-26] cf. Rom. 7, 4. 

2 tuus om. .R 1 4 dispositionum Paw: dispositio nunc ME 6 num 
quam M, nusquam Euulgo 12 si (s. u. a m. 1) M 13 legem om. E l 
17 apud addidi 17 propter hoc<nimirum>/or. 21 sed Marcionis! Eng: 
sed Marcionis. uulgo 23 per corpus Christi addidi (cf. de monogamia 
c. 13) 24 est. potest scripsi: et potest ME, et<si> potest Eng potest 
corpus contend! scil. Christi esse 



(522 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quid ergo dicemus?quialexpeccatum?absit! eru- 
besce,Marcion, [absit] abominanti apostolo criminationem legis 
sed ego delictum non scio nisi per legem. o sum- 
mum ex hoc praeconium legis, per quam (non) licuit delictum 
latere! non ergo lex seduxit. sed peccatum per praecepti occa- 5 
sionem. quid deo imputas legis quod legi eius apostolus 
imputare non audet? atquin et adcumulat: lex sancta et 
praeceptum eiusiustumetbonum. si taliter ueneratur 
legem creatoris, quomodo ipsum destruat nescio. quis discernit 
duos deos, iustum alium bonum alium, cum is utrumque debeat 10 
credi, cuius praeceptum et bonum et iustum est? si autem et 
spiritalem confirmat legem, utique et propheticam, utique et 
figuratam. debeo enim et hinc constituere Christum in lege 
figurate praedicatum, quo et a ludaeis omnibus potuerit agnosci. 

14. Hunc si pater misit in similitudinem carnis peccati, is 
non ideo phantasma dicetur caro, quae in illo uidebatur pec 
catum enim carni supra adscripsit et illam fecit legem peccati 
habitantem in membris suis et aduersantem legi sensus. ob 
hoc igitur missum filium in similitudinem carnis peccati, ut 
peccati carnem simili substantia redimeret, id est carne, quae 20 
peccatrici carni similis esset, cum peccatrix ipsa non esset. 
nam et haec erit dei uirtus in substantia pari perficere salu- 
tem. non enim magnum, si spiritus dei carnem remediaret, 
sed si caro, consimilis peccatrici, dum caro est, sed non pec 
cati. ita similitudo ad titulum peccati pertinebit, non ad sub- 25 
stantiae mendacium. nam nee addidisset peccati , si substantiae 
similitudinem uellet intellegi, ut negaret ueritatem; tantum 

13] Eom. 7, 7. 5] cf. Rom. 7, 11. 7] Rom. 7, 12. 12] cf. Rom. 
7, 14. 15] cf. Rom. 8, 3. 17] cf. Rom. 7, 23. 21] cf. Hebr. 4, 15. 

1 parenthesin indicaui 2 absitseclusi erubescere cum datiuo iunctum 
/. Apol. c. 9: erubescat error uester Christianis abominanti apostolo M, 
abominati postulo F, abominari postulo S l , abominatur apostolus R 3 uulgo 
4 non addidi licuit MR, liquuit Gel reliqui 5 latens Ciacconius 13 hinc 
scil. ex uerbis apostoli 14 et scripsi:nec MR;intellego autem: so dafier also 
auch von denJuden alien (nicht nur von den gldubig gewordenen cf.Rom.ll, 
1 7) hatte erkannt werden Tconnen 20 carne JB 3 , carni MR 1 , carnea Pam 



VII. Aduersus Marcionera lib. V 1314. 623 

enim carnis posuisset, non et peccati . cum uero tune sic 
struxit: carnis peccati , et substantiam confirmauit, id 
est camera, et similitudinem ad uitium substantiae retulit, id 
est ad peccatum. puta nunc similitudinem substantiae dic- 
5 tarn: non ideo negabitur substantiae ueritas. cur ergo simi- 
lis, (si) uera ? quia uera quidem, sed non ex semine: de statu 
similis et uera, de censu non uero dissimilis. ceterum simili 
tude in contrariis nulla est. spiritus non diceretur carnis simili- 
tudo, - - quia nee caro similitudinem spiritus caperet sed 

10 phantasma diceretur, si id quod non erat uidebatur. similitudo 
autem dicitur, cum est quod uidetur. est enim, dum alterius 
par est. phantasma autem, qua hoc tantum est, non est simili 
tudo. Et hie autem ipse edisserens, quomodo nolit DOS esse 
in carne, cum simus in carne, ut scilicet non simus in ope- 

15 ribus carnis, ostendit hac ratione scripsisse: caro et sang u is 
regnumdeinonconsequentur, non substantiam damnans, 
sed opera eius; quae, (quia) possunt non admitti a nobis in 
carne adhuc positis, non ad reatum substantiae, sed ad con- 
uersationis pertinebunt. Item sicorpus quidemmortuum 

20 propter delictum, adeo non animae, sed corporis mors 
est spiritus autem uita propter iustitiam, *** 
cui mors obuenit propter delictum, id est corpori. non enim 
alii quid restituitur, nisi qui illud amisit, et ita erit resur 
rectio, mortuorum dum est, corporum. nam et subiungit: qui 

13] cf. Rom. 8, 9. 15] I Cor. 15, 50. 19211 Horn. 8, 10. 
2.4] Rom. 8, 11. 

1 cum uero utrumque substruxerit Lat 6 si addidi 7 similis et 
Lat: simili sed MR dissimilis ME, dissimili Oehlerus 9 simili- 

tudonerp M (corr. m. 1} 13 autem ^R 3 . autem est ME 1 nos esse M, 
esse nos Euulgo 14 in operibus ME 3 F, ex operibus E l 15 scripsisse 
<se> fort. : <se>scripsisse Pam, scripsisse ME 16 non consequents M, 
consequi non possunt Ruulgo 17 quia add. E 3 20 parenthesin 
indicaui sed ^ 3 , et ME 1 21 <ei utique obueniet uita propter 

iustitiam> suppl. Urs 23 alii quid scripsi: alicui ME 24 resurrectio, 
mortuorum dum est, corporum scripsi: resurrectio mortuorum, dum est 
corporum uulgo nam et M. nam E 



624 Quinti Septimi Plorentis Tertulliani 

suscitauit Christum a mortals, uiuificabit et mor- 
talia corpora uestra. adeo et carnis resurrectionem con- 
firmauit, absque qua nee corpus aliquid dici capit nee mortale 
all quid intellegi. et Christi substantiam corporalem probauit; 
siquidem proinde uiuificabuntur et mortalia corpora nostra, 5 
quemadmodum et ille resuscitatus est, non alias proinde, nisi 
quia in corpore. Salio et hie amplissimum abruptum intercisae 
scripturae, sed adprehendo testimonium perhibentem apostolum 
Israheli, quod zelum dei habeant, sui utique, non tamen per 
scientiam. deum enim, inquit, ignorantes et suam iusti- 10 
tiam sistere quae rentes non subiecerunt se iusti- 
tiae dei; finis etenim legis Christus in iustitiam 
omni credent i. hie erit argumentatio haeretici, quasi deum 
superiorem ignorauerint ludaei, qui aduersus eum iustitiam 
suam, id est legis suae, constituerint, non recipientes Chri- 15 
stum, finem legis. cur ergo zelo eorum erga deum proprium 
testimonium perbibet, si non et inscitiam erga eundem deum 
eis exprobrat, quod zelo quidem dei agerentur, sed non per 
scientiam, ignorantes scilicet eum, dum dispositiones eius in 
Christo ignorant consummationem legi staturo atque ita suam 20 
iustitiam tuentur aduersus ilium, atque adeo ipse creator et 
ignorantiam erga se eorum contestatur: Israhel me non 
agnouit et populus me non intellexit, et quod iusti 
tiam suam magis sisterent: docentes doctrinas prae- 
cepta hominum, nee non et congregati essent aduersus 25 
dominum et aduersus Christum ipsius, ex inscitia scilicet, 
nihil igitur potest in alium deum exponi, quod competit in 
ereatorem, quia et alias inmerito apostolus ludaeos de igno- 

9] cf. Eom. 10, 1. cf. Rom. 10, 2. 10] Rom. 10, 34. 16] cf. 
Rom. 10, 1. 22] Es. 1, 3. 24] Matth. 15, 9. cf. Es. 29, 13. 25] cf. 
Ps. 2, 2. 

1 uiuificabit J? 3 , uiuificauit MR* 3 aliquid scripsi: aliud MR 4 ali 
quid scripsi: aliud MR 5 nostra R, uestra M 10 deum: ita legisse 
uidetur Marcion pro dei iustitiam cf. I. 13 sqq. 12 iustitiam Pam: 
iustitia MR 16 <et> zelo Gel 17 inscitiam MR 1 , inscientiam R 3 G 
uulgo 23 populus <meus> Gel 26 inscientia Pam 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 14. 625 

rantia suggillasset erga deum ignotum. quid enim deliquerant, 
si iustitiam dei sui aduersus eum sistebant, quern ignorabant? 
atquin exclamat: <o profundum diuitiarum et sapientiae dei et 
inuestigabiles aiae eius ! unde ista eruptio? ex recordatione 

5 scilicet scripturarum, quas retro reuoluerat, ex contemplatione 
sacramentorum, quae supra disseruerat in fidem Christi ex 
lege uenientem. haec si Marcion de industria erasit, quid 
apostolus eius exclamat, nullas intuens diuitias dei, tarn pau- 
peris et egeni quam qui nihil condidit, nihil praedicauit, nihil 

10 denique habuit, ut qui in aliena descendit? sed enim et apostolus 
et diuitiae creatoris olim absconditae nunc reseratae. sic enim 
repromiserat: et dabo illis thesauros occultos, inui- 
sibiles aperiam. eis. inde ergo exclamatum est: o pro 
fundum diuitiarum et sapientiae dei! cuius iam 

15 thesauri patebant. id Esaiae et sequentia de eiusdem prophetae 
instrumento: quis enim cognouit sensurn domini, aut 
quis consiliarius {eius) fuit? quis porrexit ei et 
retribuetur illi? qui tanta de scripturis ademisti, quid 
ista seruasti, quasi non et haec creatoris? Plane noui dei 

20 praecepta uideamus: odio, inquit, habentes malum et 
bono adhaerentes aliud est enim apud creatorem: auferte 
malum de uobis et: declina a malo et fac bonum ; 
amore fraternitatis inuicem adfectuosi non enim 
id ipsum est: diliges proximum tamquam te ; spe 

3] uerba apostolic! Marcionis ex Eom. 11, 33 decurtata 6] cf. 

Kom. 1, 17. (cf. p. 619, 7) 12] Es. 45, 3. 13] Eom. 11, 33. 

16] Rom. 11, 3334. Es. 40, 1314. 20] Rom. 12, 9. 21] I Cor. 

5, 13. cf. Dent. 17, 7; 21, 21. 22] Ps. 33, 15. 23] Rom. 12, 10. 
24] Leu. 19, 18. Rom. 12, 12. 

2 sistebant (b in ras. a m. 1} M 4 inuestigabiles (ab in et uestigo) 
MR, <in>inuestigabiles Pam ista lun: irae ME, ilia Rig 5 euol- 
uerat fort. 1 legem M haec scil. scripturas et sacramenta <non> 
erasit Urs 10 apostolus MR 1 , opes R 3 uulgo; intellege: et apostolus 
(scil. creatoris, non Marcionis est, cf. 1. 8) et diuitiae creatoris (*ctl. 
sunt) 17 eius add. R 3 , om. MR* 21 in M margini adscripsit m. 1: 
antifrasin 

XXXXVII. Tert. III. 40 



626 Quinti Septimi Florentis Tertiilliaui 

gaudentes, utique del ~ bonum est enim s per are in 
domino, qu am sper are in magistratus ; pressuram 

sustinentes exaudietenimte dominusin die p r e s- 
surae [habes psalmum] ; benedicite et nolite maledi- 
cere quis hoc docebit quam qui omnia benedictionibus con- 5 
didit? ;non altum sapientes, sed humilibus adsec- 
tantes. Tie sitis apud uos sapientes uae enim audiunt 
per Esaiam ; malum pro malo nemini retribueritis 
et malitiae fratris tui ne memineris ; nee uosrnet 
ipsos ulciscentes; mihi enim uindictam et egoio 
uindicabo*, die it do minus; pacem cum omnibus 
<h o m i n i b u s) h a b e t o t e. ergo et legalis talio non retributi- 
onem inmriae permittebat, sed inceptionem metu retributionis 
compriraebat. merito itaque totam creatoris disciplinam prin 
cipal], praecepto eius conclusit: diliges proximum tarn- 15 
quam te. hoc legis supplementum si ex ipsa lege est, quis 
sit deus legis, iam ignore; metuo. ne dens Marcionis. si uero 
euangelium Christi hoc praecepto adimpletur, Christi aiitem 
non e?t creatoris, auo iam contendimus? dixerit Christus aut 
non: (non) ego ueni legem dissoluere sed implere, 20 
frust-ra de ista sententia negandaPonticus laborauit: si euangelium 
legem non adimpleuit, ecce lex euangelium adimpleuit. bene 
autem. quod et in clausula tribunal Christi comminatur. utique 
iudicis et ultoris, utique creatoris, ilium certe constituens pro- 
merendum. quern intentat timendum, etiamsi alium praedicaret. 25 

*fc 

1] Ps. 117, 9. 2] Bom. 12, 12. 3] Ps. 19, 2. 4] Rom. 12, 14. 5] cf. 
Gen. 1, 31. 28. 6] Eom. 12, 16. 7] cf. Es. 5, 21. 8] Eom. 12, 17. 9] cf. 
Zach. 7, 10. Bom. 12, 19. 10] ib. cf. Deut. 32, 35. 11] Bom. 12, 18. 
15] Bom. 13, 9. cf. Leu. 19, 18. 20] Matth. 5, 17. 23] cf. Bom. 14, 910. 

2 domino MR 1 , dominum JR 3 4 habes psalmum seel. Eng 6 adsec- 
tantes (at>vrc7rairojui.evoi) M, assentantes R 11 omnibus horninibus Pam: 
omnibus Jf.S 3 , hominibus J2 1 13 permittebat om. jR 1 19 contendimus, 
diyerit uulgo aut MR 1 , an R*uulgo 20 <non> ego Eng: ego <(non> 
Gel, ego MR implere? frustra uulgo 21 Ponticus Iflmg Pam Rig 
(cf. 637, 2}: Pontus MR reliqui laborabit mauult Eng (sed cf. 4.34, 
23; 444, 812} 23 clausulam M. 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 14 15. 627 

15. Breuioribus quoque epistulis non pigebit intendere. est Ad 
saporet in paucis.occiderautludaei prophetas suos. possum dicere: lomcemes 
quid ad apostolum dei alterius et quidem optimi, qui nee suorum 
delicta damnare dicatur quique et ipse prophetas eosdem destru- 
5 endo quodammodo perimat? quid mail admisit apud ilium Israhel, 
si occidit quos et ille reprobauit, si prior inimicam in eos sen- 
tentiam statuit? c deliquit autem apud deum ipsorum : is expro- 
brabit iniquitatem, ad quern pertinet laesus; certe quiuis alius 
quam aduersarius laesi. sed nee onerasset illos imputando etiam 

10 domini necem qui et dominum interfecerunt dicendo 
et prophetas suos, licet c suos adiectio sit haeretici. quid 
enim tarn acerbum, si alterius dei praedicatorem Christum 
interemerunt qui sui dei prophetas contrucidauerunt? status 
autem {est) exaggerationis, quod et dominum et families eius 

15 peremissent. denique si alterius dei Christum alterius prophetas 
peremerunt, aequauit impietatem, non exaggerauit. aequanda 
autem BOB fait: ergo exaggerari non potuit, nisi in euudem 
deum commissa ex utroque titulo. ergo eiusdem dei Christus 
et prophetae. Quam autem sanctitatern nostram uoluntatem 

20 dei dicat, ex contrariis, quae prohibet, agnoscere est absti- 
nere enirn, inquit, a stupro, non a matrimonio; scire 
unumquemque uas suum in honore tractare. quo- 
modo? dum non in libidine, qua gentes. libido autem nee 

2]cf.IThesa.2,15. 10] ib. 19] cf.I Thess.4,3. 20 23] IThess.4,4 5. 

1 AD EOMANOS EXPLICIT M (locus uacuus relictus est: in mg. 
a m. 1 : ad thessalonicenses), de epistola ad Thessalonicensea prima EF 
4 dampnare M 5 quid MR, quid enim Pam 1 ipsorum: is Eng: 
ipsorum. is uulgo exprobrabit lun: exprobrauit MR 8 quern 
MR 3 , quam ^ Jaesus laesura, si locus est integer; sed cum 
nusquam alibi inueniatur hoc uocabuium, nescio an interpolatum sit 
(cf. laesi I, 10}; nihil enim desideratur, si deest: ad quem pertinet scil. 
iniquitas 9 laesi sed JB 3 , la esisset MR* 11 haeretici M (in ras.) 
14 est addidi (autem ortum, ut uidetur, ex aute) 16 impietatem scripsi 
(cf. infra: aequauda f uit): impietates MR, impietatem, sed Eng 18 deum 
scripsi: dominum MR eiusdem dei R 3 , eius dns dei (in mg. ds a m. !i) M\ 
eius dns deus J? 1 20 agnoscere est scripsi: agnosceres MR parenthesin 
indicaui 21 enim om. Gel 22 uas suum M, suum uas R uulgo 

40* 



628 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

apud gentes matrimonio adscribitur, sed extraordinariis et non 
naturalibus et portentosis luxuriae : est turpitudini quaque et 
inmunditiae contraria, quae non matrimonium excludat, sed 
libidinem, quae uas nostrum in honore matrimonii tractet. 
hunc autem locum salua alterius, id est plenioris sanctitatis 5 
praelatione tractauerim, continentiam et uirginitatem nuptiis 
anteponens, sed non prohibitis. destructores enim dei nupti- 
arum, non sectatores castitatis retundo. Ait eos, qui rema- 
neant in aduentum Christ! cum eis, qui mortui in Christo 
primi resurgent, quod in nubibus auferentur in aerem obuiam 10 
domino, agnosco his iam tune prospectis mirari substantias 
caelestes ipsam Hierusalem, quae sursum est, et per Esaiam 
pronuntiare: quinam hue uelut nubes uolant, tam- 
quam columbae cum pullis ad me? hunc ascensum si 
Christus nobis praeparabit, ille erit Christus, de quo Osee: 15 
qui ascensum suum aedificat in caelos, utique sibi 
et suis. exinde a quo sperabo mine, nisi a quo haec au- 
diui ? Quern spiritum prohibet extingui et quas prophetias uetat 
nihil haberi? utique non creatoris spiritum nee creatoris pro 
phetias secundum Marcionem. quae enim destruit, ipse iam 20 
extinxit et nihil fecit, nee potest prohibere quae ipse fecit, ergo 
incumbit Marcioni exhibere hodie apud ecclesiam suam exinde 
spiritum dei sui, qui non sit extinguendus, et prophetias, quae 
non sint nihil habendae. et si exhibuit quod putat, sciat nos 
quodcumque illud ad formam spiritalis et propheticae gratiae -25 

8] cf. I Thess. 4, 1517. 12] cf. Gal. 4, 26. 13] Es. 60, 8. 
16] Am. 9, 6. 18] cf. I Thess. 5, 1920. 

2 portentosis M, portentuosis R luxuriae : est (soil, sanctitas: es 
ist die .... cf. 627, 19) scripsi: luxuria est ME, lex uxoria est Lat, 
<lex natnrae> luxuriae est Oehlerus, <sanctitas> luxuriae est Urs quaque 
scripsi: quoque MR 3 contraria MR?G, non contraria jR 1 6 con- 
tineam M 10 aerem Pam: aere MR 15 praeparabit Eng: praeparauit 
ME Osee ME (cf. 537, 16), Amos lun 17 hunc fort. nisi in 
lit. M 19 nihili Urs (sic et infra 1. 21 et 24) 20 destruit (scilicet pro 
phetias et spiritum creatoris qua apostolus dei alterius) ME, destruxit 
Gel 21 ipse scripsi: nihil MR 23 qui R*, quod MR 1 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1516. 629 

atque uirtutis prouocaturos, ut et futura praenuntiet et occulta 
cordis reuelet et sacramenta edisserat. cum nihil tale protulerit 
ac probarit. nos proferemus et spiritum et prophetias creatoris 
secundurn ipsura praedicantes. atque ita constabit apostolus 

5 de quibus dixerit, de eis scilicet, quae futura erant in ecclesia 
eius dei, qui dum est, spiritus quoque eius operatur et pro- 
missio celebratur. Age mine, qui salutem carnis abnuitis et, 
si quando corpus in huiusmodi praenominatur, aliud nescio 
quid interpretamini illud quam substantiam carnis, quomodo 

10 apostolus omnes in nobis substantias certis nominibus distinxit 
et omnes in uno uoto constituit salutis, optans, ut spiritus 
noster et corpus et anima sine querela in aduentu domini et 
salutificatoris nostri Christ! conseruentur? nam et animam 
posuit et corpus, tarn duas res quam diuersas. licet cnim et 

io anima |et] corpus sit aliquod suae qualitatis, sicut et spiritus, 
cum tarn en et corpus et anima distincte nominantur, habet 
(autem) anima suum uocabulum proprium, non egens communi 
uocabulo corporis, id relinquitur carni, quae non norniuata 
proprio, communi utatur necesse est. etenim aliam substantiam 

20 in homine non uideo post spiritum et animam, cui uocabulum 
corporis accommodetur praeter carnem, hanc totiens in cor 
poris nomine intellegens, quotiens non nominatur; multo magis 
hie, cum quae dicitur corpus suo nomine appellatur. 

16. Cogimur quaedam identidem iterare, ut cohaerentia Ad Thessa- 

25 eis confirmemus. dominum et hie retributorem utriusque 



1] cf. I Cor. 14, 25. 2] cf. I Cor. 14, 26. 6] cf. I Cor. 12, 11. 
1013] cf. I Thess. 5, 23. 25630, 6] cf. II Thess. 1, 68. 

1 prouocaturos JR 3 , prouolaturos MR 1 4 apostolus lun: apostolum 
MR 10 in nobis substantias Zahnius: in nouis substantiis MR 13 sa 
lutificatoris .R 3 , salutificaris MR 1 15 anima scripsi: anima et MR 1 , 
animae R^uulgo 17 autem addidi 18 corporis; id uulgo 23 cum 
quae jR 3 , cumque MR 1 nomine R, nominatur M 24 AD THES- 
SALOMCENSES PBIMA EXPLICIT M (in mg. a m. 1 incip II), de 
epistola ad Thessalonicenses secunda R 1 F cohaerentia MB 3 , co- 

haerente .R 1 



630 Qninti Septimi Florentis Tertulliani 

merit! dicimus circumferri ab apostolo, aut creatorem aut, 
quod nolit Marcion, parem creatoris, apud quern iustum sit 
adflictatoribus nostris rependi adflictationem et nobis, qui 
adflictemur, requietem in reuelatione domini lesu ueiiientis 
a caelo cum angelis uirtutis suae et in flainma ignis, sed & 
flammam et ignem delendo haereticus extinxit, ne scilicet 
nostratem deum faceret. lucet tamen uanitas liturae. cum 
enim ad ultionem uenttirum scribat apostolus dominum 
exigendam de eis, qui deum ignorent et qui nou obaudiant 
euangelio, quos ait poenam luituros exitialem aeternarn a 10 
facie domini et a glo.ria ualentiae eius, sequitur, 
ut flammam ignis inducat, scilicet ueniens ad puniendum. 
ita et in hoc, nolente Marcione, crematoris dei Christus est, et 
in illo creatoris [est], quod etiam de ignorantibus dominum 
ulciscitur, id est de ethnicis. seorsum enim posuit ##* euan- is 
gelio non obaudientes, siue Christianos peccatores siue ludaeos. 
porro de ethnicis exigere poenas, qui euangelium forte non 
norint, non est dei eius, qui naturaliter sit ignotus nee usquam 
nisi in euangelio sit reuelatus, non omnibus scibilis. creator! 
autem etiam naturalis agnitio debetur, ex operibus intellegendo so 
et exinde in pleniorem notitiam requirendo. illius est ergo 
etiam ignorantes deum plectere, quern non liceat ignorari. 
ipsum quod ait: a facie domini et a gloria ualentiae 
eius,uerbis usus Esaiae et ex ipsa causa, enndem sapit domi 
num, corisurgentem ut comminuat terrain. Quis autem est 25 
homo delicti, filius perditionis, quern reuelari prius 
oportet ante domini aduentum, extollens se super omne quod 
deus dicitur et omnem religionem, consessurus in templo dei 

7-10] cf. II Thess. 1, 89. 10] II Thess. 1, 9. cf. Es. 2, 10. 19. 21. 
23] ib. 25] cf. Es. 2, 19. 26] II Thess. 2, 3. cf. II Thess. 2, 34. 
3 qui JB, quia MF 4 reuelatione E, reuelationem MF 13 Christus 
est 3f, Christus E 14 est seclusi 15 hetnicis M lacunam signaui: 
deum ignorantes, id est ethnicos, seorsum sn/pplendwn eenseo 17 hetnicis M 
22 ignorari M, ignorare E 23 a (prius) om. M 24 Esajae et ex ipsa (= ea- 
dem) causa, eundem scripsi: Esaiae, ex (et M) ipsa causa eundem ME uulgo 
25 autem est M, est autem E uulgo 28 consessurus Pam: consecuturus ME 



VII. Aduersus Marcionem lib. Y 16. 53^ 

et deurn se iaetaturus? secundum nos quidem antichristus, ut 
decent ueteres- ac nouae prophetiae, ut lohannes apostolus, 
qui iam antichristos dicit processisse in rnundum, praecursores 
antichristi spiritus, negantes Christum in came uenisse et 

5 soluentes lesum, scilicet in deo creatore; secundum uero 
Marciouem nescio, ne Christus sit creatoris. nondum{enim)uenit 
apud ilium, quisquis est autem ex duobus, quaero, cur ueniat 
in omni uirtute et signis et ostentis mendacii. propterea, 
inquit, quod dilectionem ueritatis non susceperint, ut 

10 salui essent; et propter hoc erit eis (in) instincuum 
fallaciae, ut (eredant mendacio, ut) iudicentur omnes, 
qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt iniqui- 
tati. igitur si antichristus est secundum creatorem, deus erit 
creator, qui euni mittit ad impingendos eos in errorem, qui non 

15 crediderunt ueritati, ut salui fierent; eiusdem erit ueritas et saius, 
qui eas summissu erroris ulciscitur, id est creatoris, eui et 
competit zelus ipse, errore decipere quos ueritate non cepit. si 
uero non est antichristus secuudum nos, ergo Christus est 
creatoris* &ecundum Marcionem. et quaie erit, ut ad ulciscen- 

20 dam ueritatem suam Christum creatoris summittat? sed et (si) 
de antichristo consentit, proinde dixerim: quaie est, ut illi 
satanas, angeius creatoris, sit necessarius et occidatur ab 
eo, habens fallaciae operatione fungi creator!? in summa, si 
indubitatum est eius esse et angelurn et ueritatem et salu- 

25 tern, cuius et ira et aemulatio et failaciae inmissio aduersus 

contemptores et desultores, etiam aduersus ignorantes - - ut 

iam et Marcion de gradu cedat, deurn quoque suum zeloten 

3] cf. I loh. 4, 13. 8] cf. II Thess. 2, 9. II Thcss. 2, 1012 

sec. Marcionis recensionem. 22] cf. II Thess. 2, 8. 

6 Christus sit Jf, sit Christus R uulgo enim add. Urs 1 quisquis 
Lat: cuiusquis MB 10 <in> instinctum scripsi: instinctum ME (Mar 
cionis igitur apostolicum sic habuisse puto: xat 8ta route ectai ao-coc? 
fet? Ivepyetav K\dv-q<;) 11 credant mendacio ut addidi 13 est secundum 
creatorem ed. Migniana: et secundum creatorem MR, est secundum nos 
et Urs 16 eas Oehlerus: ea MR, ex Pam 20 creatoris Rig: creator! 
MR sed et ^si^ ed. Migniana: sed <si> et Urs, at si et Oehlerus 
21 illi J? 3 , illi s MR 1 27 suum R*mg, summum MR 



632 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

concedens , quis dignius irascetur? puto qui a primordio 
rerum naturam operibus beneficiis plagis praedicationibus testi- 
bus ad agnitionem sui praestruxit nee tamen agnitus est, non 
qui semel unico euangelii instrumento, et ipso incerto nee palam 
alium deum praedicante, productus est. ita cui competit uin- s 
dicta, ei compete t materia uindictae, euangelium dico et ueritas 
et salus. lubere autem operari eum, qui uelit manducare, eius 
diseiplina est, qui boui trituranti os liberum iussit. 
Ad Lao- 17. Ecclesiae quidem ueritate epistolam istam ad Ephe- 
?s sios habemus emissam, non ad Laodicenos; sed Marcion et 10 
titulum aliquando interpolare gestit, quasi et in isto diligen- 
tissimus explorator. nihil autem de titulis interest, cum 
ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam, certe tamen 
eum deum praedicans in Christo, cui competunt quae praedi- 
cantur. cui ergo competet secundum boni exist! mat i- 15 
on em, quam proposuerit in sacramento uoluntatis 
suae, in dispensationem adimpletionis temporum 
ut ita dixerim, sicut uerbum illud in Graeco sonat 
recapitulare - - id est ad initium redigere uel ab initio 
recensere omniain Christum, quaein caeliset quae 20 
in terris,nisi cuius erunt omnia ab initio, etiamipsum initium, 
a quo et tempora et temporum adimple(tio et adimple)tionis 
dispensatio, ob quam omnia ad initium recensentur in Christo? 
alterius autem dei quod initium, id est unde, cuius opus 

7] cf. II Thess. 3, 10. 8] cf. Dent. 25, 4. 1521] Eph. 1, 910. 

2 naturam (= creaturam) MR, naturae Urs operibus MF, opibus 
R praedicationibus Jf, praedicationura R, praedictionibus Eng 8 ad 
agnitionem M (in ras. a m. 1) non scripsi: an MR, nee Urs 4 nee 
Gel: ne MR*, nae IV Oehlerus 6 competet MF, competit R 8 bobu 
M 9 AD THESSALONICENSES SECVNDA EXPLICIT M (in mg. 
add. m. 1: ad laudicenos), de epistola ad Laodicenos RF 10 et titulum 
scripsi: ei titulum MR 11 gestit M, gestiit Ruulgo 15 competet Pam: 
competent MR 18 ut ita .R 3 , uti pax MR 1 illud. .sonat R 3 , ilium., 
sonare MR 1 21 erunt omnia M, omnia erunt Ruulgo 22 adimple<tio 
et adimple>tionis Eng (cf. 633, /): adimpletiones MR, adimpletionis 
Oehlerus 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1617. (333 

nullum? quae tempora sine initio? quae adimpletio sine tem- 
poribus? quae dispensatio sine adimpletione? denique quid in 
terris egit iam olim, ut longa aliqua temporum adirnplendorum 
dispensatio reputetur ad recensenda omnia in Christo, etiam 
5 quae in caelis? nee in caelis autem res ab altero actas existi- 
mabimus, quaecumque aunt, quam ab eo, a quo et in terris 
actas omnibus constat. quodsi non capit alterius omnia* ista 
deputari ab initio quam creatoris, quis credet ab alio ea 
recenseri in Christum alium, et non a suo auctore et in suum 

10 Christum? si creatoris sunt, diuersa sint necesse est a diuerso 
deo; si diuersa, utique contraria. quomodo ergo contraria 
recenseantur in eum, a quo denique destruuntur? nam et se- 
quentia quern renuntiant Christum, cum dicit: ut simus in 
laudem gloriae (eius) nos, qui praesperauimus in 

15 Christum? qui enim praesperasse potuerunt, id est ante sperasse 
in deum quam uenisset, nisi ludaei, quibus Christus praenun- 
tiabatur ab initio? qui ergo praenuntiabatur, ille et praespera- 
batur. atque adeo hoc ad se, id est ad ludaeos, refert, ut 
distinctionem faciat conuersus ad nationes: in quo et uos, 

20 cum audissetis sermonem ueritatis, euangelium, 
in quo credidistis et signati estis spiritu promis- 
sionis eius sancto. cuius promissionis? factae perlohelem: 
in nouissimis diebus effundam de meo spiritu in 
omnem earn em, id est et in nationes. ita (et) spiritus et 

25 euangelium in eo erit Christo, qui praesperabatur, dum prae- 
dicabatur. Sed et pater gloriae 1 ille est, cuius Christus rex 
gloriae canitur in psalmo ascendens: quis est iste rex 
gloriae? dominus uirtutum ipse est rex gloriae; 
ab illo Spiritus sapientiae optatur, apud quem haec quoque 

131 Eph. 1, 12. 19] Eph. 1, 13. 23] loel 3, 1. 26] cf. Eph. 
1, 17. 27] Ps. 23, 10. 29] cf. Eph. 1, 17. 

7 actas lun: acta MR 14 eius addidi 15 potuerunt MR, pote- 
runt Oehlerus 16 in dominum fort. 17 et om. R l 24 <(et)> spiritus 
R 3 , spiritus MR* 25 praedicabatur R, praedicatur M 29 haec M, 
hae E 



634 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

spiritalium species enumerator inter septem spiritus per 
Esaiam; ilie dabit mluminatos cordis oculos , qui etiam exteri- 
ores oculos luce ditauit, cui displicet caecitas populi: et 
quis caecus nisi pueri mei? et excaecati sunt 
famuli dei; apud ilium sunt et diuitiae hereditatis in sanctis , 5 
qui earn hcreditatem ex uocatione nationum repromisit: 
postula de me, et dabo tibi gentes hereditatem 
tuam; ille inoperatus est in Christum ualentiam suam susci- 
tando eum a mortuis et collocando eum ad dexteram suam 
subiciendo omnia . qui et dixit: sede ad dexteram me am, 10 
donee ponam inimicos tuos scabellum pedum 
tuorum; quia et alibi spiritus ad patrem de filio: omnia 
subiecisti sub pedibus eius. si ex his nlius deus et 
alius Christus infertur, quae recognoscuntur in creatore, quae- 
ramus iam creatorem. plane, puto, inuenimus, cum dicit illos 15 
delictismortuos,[non]in quibusingressierantsecundum aeuuni 
mundi huius, secundum principem potestatis aeris, 
qui operatur in filiis incredulitatis. sed niundum 
non potest et hie pro deo mundi Marcion interpretari. non 
enim simile est creatum creatori, factum factori, mundus deo. 20 
sed nee princeps potestatis aeris dicetur qui est pririceps pote 
statis saecuiorum. numquam enim praeses superiorum de 
inferioribus notatur, licet et inferiora ipsi deputentur. sed nee 
incredulitatis operator uideri potest, quam ipse potius et a 
ludaeis et a nationibus patitur. sufficit igitur, si haec non 25 
cadunt in creatorem. si autem et est, in quern magis corn- 
petant, utique magis hoc apostolus sciit. quis iste? sine dubio 
ille, qui ipsi creatori filios incredulitatis obstruit, aere isto 

1] cf. Es. 11, 2. 2] cf. Eph. 1, 18. 3] Es. 42, 19. 5] cf. Eph. 
1, 18. 7] Ps. 2, 8. 8] cf. Eph. 1, 2022 sec. recensionem Marcionis, 
quern Eph. 1, 21 in epistolam ad Gal. transtulisse supra commemorauimus 
cf. 581, 20. 10] Ps. 109, 1. 12} Ps. 8, 7. 15] cf. Eph. 2, 1. 
16] Eph. 2, 2. 

1 enumeratur Oehlerus: enumerantur MR 10 omnia <(sub pedibus 
ems>./or. 16 non seel. R 3 17 aeris <huius> Pam 20 scm factori M 
26 competant Urs: competat MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 17. 635 

potitus, sicut dicere eum propbeta refert: ponam in nubi- 
bus thronum meum: ero siinilis altissimo. hie erit 
diabolus, quern et alibi, si tamen ita et apostolum legi uolunt. 
deuni aeui huius agnoscemus. ita enim totum saeculum men- 

5 dacio diuinitatis impleuit. qui plane si non fuisset, tune haec 
in creatorem spectasse potuissent. sed et (si) in ludaismo con- 
uersatus fuerat apostolus, non quia interposuit de delictis: 
in quibus etnos omnes conuersati sumus, ideo delic- 
torum dominuin et principem ae ris huius creatorem praestat 

10 intellegi, sed quia in ludaismo unus fuerat de filiis increduli- 
tatis diaboium habens operatorem, cum persequeretur eccle- 
siam et Christum creatoris, propter quod et: iracundiaefilii 
fuimus, inquit. sed natura, ne, quia fiiios appellauit 
ludaeos creator, argumentetur haereticus dominum irae crea- 

15 torem. cum enim dicit: fuimus natura filii iracundiae^ 
creatoris autem non natura sunt fiiii ludaei, sed adlectione 
patrum, irae fiiios ad naturam retulit, non ad creatorem. ad 
summam subiungens: sicut et ceteri, qui utique filii dei 
non sunt, apparet communi naturae omnium hominum et 

so delicta et concupiscentias carnjs et ineredulitatem et iracun- 
diam reputans, diabolo tamen captante naturam, quam et ipse 
iam (in)fecit delicti semine inlato. Ipsius, inquit, sumus 
factura, conditi in Christo. aliud est enim facere, aliud 
candere. sed utrumque uni dedit. homo autem factura crea- 

25 toris est: idem ergo condidit in Christo, qui et fecit, quantum 

1] Es. 14, 1314. 8] Eph. 2, 3. 12-15] ib. 18] ib. 

22] Eph. 2, 10. 

1 potitus Gel: potius ME propheta refert luri: profert et refert 

MR 6 et <si> scripsi: et MR 1 apostolus. non uulgo 11 habens 
JR 3 , habenti MR 1 12 iracundiae MR*, noa iracundiae R l 13 fuimus, 
inquit MR\ sumus, inquit F, fuimus JB 3 , sumus 6r inquit, sed natura. 
ne uulgo 14 haereticus M, hoc haereticus R uulgo 17 creatorem, 
ad uulgo 19 sunt. apparet uulgo 21 reputans Eng (apparere c. part, 
structum ut 69, 17 manifestum esse) : reputaris M, reputari R, reputare 
Urs 22 iam <in>fecit Rig: iam fecit MR, infecit UTS, suam fecit Pam 
23 est enim M, est R 



636 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

enim ad substantiam, fecit, quantum ad gratiam, condi- 
dit. Inspice et cohaerentia: memo res uos, aliq nan- 
do nationes in carne, qui appellamini praepu- 
tiatio ab ea quae dicitur circumcisio in carne 
manu fa eta, quod essetis illo in tern pore sine 5 
Chris to, alien a ti a conuersationelsrahelis etpere- 
grini testamentorum et pr omission is eorum spem 
non habentes et sine deo in mundo. sine quo autem 
deo fuerunt nationes et sine quo Christo? utique eo, cuius 
erat conuersatio Israhelis et testamenta et promissio. at mine, 10 
inquit. in Christo uos, qui eratis longe, facti estis 
prope in sanguine eius. a quibus erant retro longe? a 
quibus supra dicit: a Christo creatoris, a conuersatione Isra 
helis, a testamentis, a spe promissionis, a deo ipso. si haec 
ita sunt, ergo his prope fiunt nunc nationes in Christo, a is 
quibus tune longe fuerunt. si autem conuersationi Israhelis, 
quae est in religione dei creatoris. et testamentis et promis- 
sioni et ipsi deo eorum proximi sumus facti in Christo, ridi- 
culum satis, si nos alterius dei Christus de longiuquo admouit 
creatori. meminerat apostolus ita praedicatum de nationum 20 
uocatione ex Ion gin quo uocandarum: qui longe erant a me 
adpropinquauerunt iustitiae meae. tam enim iustitia 
quam et pax creatoris in Christo adnuntiabatur, ut saepe iam 
ostendirnus. itaque ipse est, inquit, pax nostra, qui fecit 
duo unum ludaicum scilicet et gentile, quod prope et 25 
quod longe soluto medio pariete inimicitiae in carne 
sua. sed Marcion abstulit sua , ut inimicitiae daret carne , 



2] Eph. 2, 1112. 10] Eph. 2, 13. 21] Es, 46, 1213. 

24^26] Eph. 2, 1415. 

3 in carne <fuisse> Pam appellamini MR 1 , appellabimini F Oehle- 
rus praeputiatio M, praeputium Ruulgo 16 fuerunt M, fuerant 
Ruulgo 19 nos .R 3 , non MR 1 25 iudaicum scilicet M, ludaicum 
scilicet populum Ruulgo gentile scripsi (cf. 637, 14): gentilem MR 
27 inimicitiae uoci inimicitiae 1 carne scripsi: carnem MR 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 17. 637 

quasi carnali uitio [non] Christo aemulae. sicubi alibi dixi, et 
hie, non Marrucine, sed Pontice: cuius supra sanguinem con- 
fessus es, hie negas carnem? Si legem praeceptorum sen- 
tentiis uacuam fecit, adimplendo certe legem; uacat enim 

s iam: non adulterabis, cum dicitur: nee uidebis ad con- 
cupiscendum , uacat: non occides, cum dicitur: <nec male- 
dices ; aduersarium legis de adiutore non potes facere -- ut 
duos conderet in semetipso -- qui fecerat idem condens, 
secundum quod et supra: ipsius enim fact.ura sumus con- 

10 diti in Christo --in unum nouum hominem, faciens 
pacem si uere nouum, uere et hominem, non phantasma, 
nouum autem, ut noue natum ex uirgine dei spiritu - - ut 
reconciliet ambos deo et deo, quern utrumque genus 
offenderat, et ludaicum et gentile in uno corpore, inquit, 

is cum interfecisset inimicitiam in eo per crucem: ita et 
hie caro corpus in Christo, quod crucem pati potuit. hoc 
itaque adnuntiante pacem eis qui prope et eis qui longe, 
accessum consecuti simul ad patrem iam non sumus pere- 
grini et aduenae. sed conciues sanctorum, sed dome- 

20 stici dei, - - utique eius, a quo supra ostendimus alienos 
fuisse nos et longe constitutes - - superaedificati super 
fundamentum apostolorum. abstulit haereticus: et pro- 
phetarum, oblitus dominum posuisse in ecclesia sicut apo- 
stolos ita et prophetas, si non timuit, ne et super ueterum 

25 prophetarum fundamentum aedificatio nostra constaret in 

316] Eph. 2, 1516. 5] Exod. 20, 14. cf. Matth. 5, 27. cf. Matth. 
5, 18. 6] Exod. 20, 13. Matth. 5, 21. cf. Matth. 5, 22. 9] Eph. 

2, 10. 1718] cf. Eph. 2, 1718. 18] Eph. 2, 19. 2123] Eph. 2, 20. 

1 non seclusi sicubi MR, sicuti Pam, sic uti lun dixiJS 3 , dixit MR 1 
2 Pontice, cuius uulgo 3 carnem. si uulgo 4parenthesin indicaui ut et infra 
1. 7, 11, 13; incipit apodosis inde a uerbis ita et /. 15 1 potes Pam: potest 
MR 12 ut noue scripsi: et noue MR 13 deo, quern K, dei, quern MF 

14 et gentile M, et gentilem populuin R uulgo inquit fort, delendum 

1 5 cum R 3 , turn M R^ interfecissetE^interfecit^sedMR 1 HadnuntiareE 1 
19 et aduenae M, nee aduenae R uulgo 24 prophetas, si non timuit scripsi: 
prophetas. timuit si non MR*, prophetas. timuit scilicet R 3 uulgo uete- 
rem M (e in u corr. m. 1} 25 fundamentum M, fundamenta R uulgo 



638 Quinti Septirai Florentis Tertulliani 

Christo, cum ipse apostolus ubique nos de prophetis exstruere 
non cesset. unde enim accepit summum angularem dicere Chri 
stum, nisi de psalmi significatione: lapis, quern reproba- 
uerunt aedifieantes, iste factus est in stimmo anguli? 

18. De mania haeretici praecidendi non miror, {miror} si 5 
syllabas subtrahit. cum paginas totas plerumque subducit. datam 
inquit sibi apostolus gratiam nouissimo omnium inlumi- 
nandi omnes, quae dispensatio sacrament! occult! ab 
aeuis in deo, qui omnia condidit. rapuit haereticus in prae- 
positionem et ita legi facit: occult! ab aeuis deo, qui omnia con- 10 
didit . sed emicat falsum. infert enim apostolus: ut nota fiat 
principatibus et potestatibus in supercaelestibus per 
ecclesiammultifaria sapientia dei. cuius dicit prineipatibus 
t potestatibus? si creatoris, quale est, ut principatibus et pote 
statibus eius ostendi noluerit deus ille sapientiam suam. ipsi 15 
autem non. quarido nee potestates sine suo principe potuissent 
quid cognoscere? ant si ideo deum non nominauit hie, quasi in 
illis et princeps ipse reputetur, ergo et occultatum sacramentum 
principatibus et potestatibus eius, qui omnia condidit, pronuntias- 
set, proinde in illis deputans ipsum. quod si ill! dicit occultatum, 20 
ill! debebat dixisse manifest(at)um, ergo non deo* erat occulta 
tum, sed In deo , omnium conditore, occultum autem principati 
bus et potestatibus eius. quis enim cognouit sensum do- 
mini aut quis ei consiliarius fuit? hie captus haereticus 
fortasse mutabit, uti dicat deum suum suis potestatibus et prin- 25 

1] cf. Eph. 2, 21. 2] cf. Eph. 2, 20. 3] Ps. 117, 22. 7] Eph. 
3, 89. 11] Eph. 3, 10. 23] Es. 40, 13. 

2 angularem M, lapidem angularem jR uulgo 4 in surnmum anguli fort, 
{alibi: in caput anguli) 5 mania ( [xcm a) haeretici praecidendi scripsi: ma- 
nibus haeretici praecidendisMB.manibus haeretici praecidentisPaw miror 
addidi(cf. 625, 18} , Engintegrum putans Tiunc locum sic intellegit: rucksicht- 
lich dessen, was durch die Hdnde des Ketzers weggeschnitten werden mufi, 
wundere ich mich nicht, wenn er . . 12 in supercaelestibus Gel: insuper 
caelestibus MR multi uaria M 19 condidit Lat: condit MR 
20 illi scripsi: illis MR 21 illi Rig: illis .M (corr. m. J), ille R 

manifestatum scripsi: manifestum MR 24 ei consiliarius M, consiliarius 
uulgo 25 mutabit lun: mutauit MRreliqui 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 1718. 639 

cipatibus notam facere uoluisse dispensationem sui sacramenti, 
quam ignorasset deus, conditor omnium, et quo competebat 
praetendere ignorantiam creatoris extranei et longa separatione 
discreti. cum domestic! quoque superioris del nescissent? 
5 tamen et creator! notum erat futurum. an non utique notum 
quod sub caelo et in terra eius habebat reuelari? ergo (et) ex 
hoc confirmatur quod supra struximus. si enim creator cogni- 
turus erat quandoque occultum illud dei superioris sacramen- 
tum et ita scriptura habebat: oceulti deo, qui omnia condidit, 
10 sic inferre debuerat: f ut nota fiat illi multifaria sapientia dei, 
tune: et potestatibus et principatibus cuiuscumque dei, cum 
quibus sciturus esset creator, adeo subtractum constat. quod 
et sic ueritati suae saluum est. Volo nunc et ego tibi de 
allegoriis apostoli controuersiam nectere, quas non uis in pro- 
is phetis habuisse formas: captiuam, inquit, duxit captiui- 
tatem. quibus armis? quibus proeliis? de cuius gentis uasta- 
tione? de cuius ciuitatis euersione*? quas feminas, quos pueros 
quosue regulos catenis uictor inseruit? nam et cum apud 
Dauid Christus canitur succinctus gladio super femur aut 
20 apud Esaiam spolia accipiens Samariae et uirtutem Damasci\ 
uere eum et uisibilem extundis proeliatorem. agnosce igitur 
iam et armaturam et militiam eius spiritalem, si iam didicisti 
esse captiuitatem spiritalem, ut et hanc illius agnoscas, uel 
quia et captiuitatis huius mentionem de prophetis apostolus 
25 sumpsit, a quibus et mandata: deponentes mendacium 
loquimini ueritatem ad proximum quisque, et: irasci- 
mini et nolite delinquere ut ipsis uerbis, quibus 

psalmus, exponeret sensus eius -; sol non occidat super 

15] Eph. 4, 8. cf. Ps. 67, 19. 19] cf. Ps. 44, 4. 20] cf. Es. 
8, 4. 25] Eph. 4, 25. cf. Zach. 8, 16. 26] Eph. 4, 26. Ps. 4, 5. 
28] Eph. 4, 27. 

4 domestico M 6 et addidi 10 multi uaria M 14 nectere. quas 
uulgo non uis scripsi: nouus MR 15 habuisse scripsi: habuisset 
MR 21 eum .K 3 , cum MR*- extundis Oehlerus: excondis MR 22 di 
dicisti #, didicistis MF 27 uocabulum ut, quod in MR paulo infra 
post sol legitur, hue transtuli 28 occidat J? 3 , excidat 



640 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

iracundiam uestram; nolite communicare operibus 
tenebrarum -- cum iusto enim iustus eris et cum per- 
uerso peruerteris, et: auferte malum de medio uestrum, 
et: exite de medio eorum et inmundum ne adtigeritis; 
separamini, qui fertis uasa domini . sic et inebriari 5 
uino dedecore inde est, ubi sanctorum inebriatores incre- 
pantur: et potum dabatis sanctis meis uinum, quod 
prohibitus erat potare et Aaron et filii eius, cum adirent 
ad sancta. et psalmis et hymnis deo canerent docere illius 
est, qui cum tympanis potius et psalteriis uinum bibentes 10 
incusari a deo norat. ita cuius inuenio praecepta et semina. 
praeceptorum uel augmenta, eius apostolum agnosco. Ceterum 
mulieres uiris subiectas esse debere unde confirmat? qui a 
uir, inquit, caput est mulieris. die mihi, Marcion, de opere 
creatoris deus tuus legi suae adstruit auctoritatem? hoc iam 15 
plane minus est, cum et ipsi Christo suo et ecclesiae eius 
inde statum sumit: sicut et Christus caput est ecclesiae. 
similiter et cum dicit: carnem suarn diligit qui uxorem 
suam diligit, sicut et Christus ecclesiam, uides com- 
parari open creatoris Christum tuum et ecclesiam tuam. quan- 20 
turn honoris carni datur in ecclesiae nomine! Nemo, inquit, 
carnem suam odio habet, nisi plane solus Marcion sed 
et nutrit et fouet earn, sicut Christus ecclesiam. at tu 
(ut) earn solus odisti, auferens illi resurrectionem, odisse debebis 



1] Eph. 5, 11. 2] Ps. 17, 26. 3] I Cor. 5, 13 cf. Deut. 21, 21. 
4] II Cor. 6, 17. cf. Es. 52, II. 5]Es.52,ll. cf. Eph. 5, 18. 7] Am. 2, 12. 
8J cf. Leu. 10, 9. 9] cf. Eph. 5, 19. 10] cf. Es. 5, 12. 12] cf. Eph. 
5, 22. 13] Eph. 5, 23. 17] ib. 18] Eph. 5, 28. 2123] Eph. 5, 29. 

2 cum peruerso Jf, peruerso R 6 dedecore (nomen adiectiuum intel- 
lege) MF, dedecori Ruulgo 7 dabatis Pam: dabitis MR 8 aaron M, 
Aaron sacerdos H uulgo 9 canerent MR 1 , canere ^ 3 11 norantJf se- 
mina R : seminia M 17 statum R 3 , satum MR*- 18 uxorem suam MF, 
uxorem R 19 ecclesiam. uides uulgo 22 solus marcion M, Marcion 
solus Ruulgo 23 sicut MR, sicut et Pam 24 ut addidi earn 
solus M, solus earn Ruulgo resurrectionem. odisse uulgo 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 18. 641 

et ecclesiam, quia proinde diligitur a Christo. at enim Christus 
amauit et carnem sicut ecclesiam. nemo non diliget imaginem 
quoque sponsae, immo et seruabit illam et honorabit et coro- 
nabit. habet similitudo cum ueritate honoris consortium, labo- 

5 rabo ego nunc eundem deum probare masculi et Christu 
mulieris (et) ecclesiae, carnis et spiritus, ipso apostolo senten- 
tiam creatoris adhibente, immo et disserente?: propter hanc 
relinquet homo patrem et matrem, et erunt duo in 
carne una. sacramentum hoc magnum est. sufficit 

10 interim, ista si creatoris magna sunt apud apostolum sacra- 
menta, minima apud haereticos; sed ego autem dico, inquit, 
in Christum et ecclesiam. habes interpretationem, non 
separationem sacramenti. ostendit figuram (sacra)menti ab eo 
praeministratam, cuius erat utique sacramentum. quid uidetur 

is Marcioni? creator quidem ignoto deo figuras praeministrare 
non potuit, etiam quia aduersario. si noto; deus superior ab 
inferiore et a destruendo potius mutuari nihil debuit. Obau- 
diant et parentibus filii: nam etsi Marcion abstulit: hoc 
enim est primum in promissione praeceptum lexloqui- 

20 tur: honora patrem et matrem; et parentes, enutrite 
filios in disciplina et correptione doniini: audisti enim 
et ueteribus dictum: narrabitis haec in auribus filiorum 
uestrorum et filii uestri aeque in auribus filiorum 
suorum. quo iam mihi duos deos, si una est disciplina? 

25 et si duo sunt, ilium sequar, qui prior docuit. Sed 

6] cf. Gen. 2, 24. 7] Eph. 5, 3132. 11] Eph. 5, 32. 17] Eph. 
6, 1 ex recensione Marcionis 18] cf. Eph. 6, 2. 20] Exod. 20, 12. 
cf. Eph. 6, 2. Eph. 6, 4. 22] Exod. 10, 2. 

4 ueritate honoris Urs: ueritatis honore MR 5 Christ! .K 3 , Christum 
MR 1 6 et add. E* 1 disserente R*, differente .R 1 , deferente M hanc 
MR, hoc Pam 9 carnem unam Pam 10 interim, ista scripsi: inter 
ista MR intellege: sufficit interim, si ista creatoris (scil. uerba) magna 
sunt apud apostolum sacramenta, (quae) minima (sunt) apud haereticos 
(sacramenta) 12 habes R^-mg, habet MRuulgo 13 sacramenti R, 
menti MF 17 a destruendo scripsi: ad destruendum MR 19 enim 
est M, est enim Ruulgo 20 matrem, et uulgo 21 audistis M. 22 in 
auribus M, in aures R 

XXXXVII. Tert. III. 41 



(542 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

aduersus munditenentes luctatio si nobis, o quanti iam dii 
creatores! cur enim non et hoc uindicem, unum munditenentem 
nominari debuisse, si creatorem significabat, cuius essent quas 
praemisit potestates? porro, cum supra quidem induere nos 
iubeat armaturam, in qua stemus ad machinationes diaboli, 5 
iam ostendit diaboli esse quae diabolo subiungit, potestates et 
munditenentes tenebrarum istarum, quae et nos diabolo depu- 
tamus. aut si diabolus creator est, quis erit diabolus apud 
creatorem? an sicut duo dii ita et duo diaboli, et pluraliter 
potestates et munditenentes? sed quomodo creator et diabolus 10 
et deus idem, cum diabolus non idem et deus et diabolus? 
aut enim ambo et dei, si ambo diaboli, aut qui deus, hie non 
et diabolus, sicut nee diabolus deus. ipsum uocabulum diaboli 
quaero. ex qua delatura competat creatori. fortasse detulit 
aliquam dei superioris intentionem, quod ipse ab archangelo is 
passus est, et quidem mentito. non ideo enim interdixerat 
illius arbusculae gustum, ne dei fierent, sed ne de transgres 
sions morerentur. nee spiritalia autem nequitiae ideo crea 
torem significabunt, quia adiecit: in caelis. sciebat enim et 
apostolus in caelis operata esse spiritalia nequitiae, angelorum 20 
scandalizatorum, in filias hominum. et quale erit, ut ambigui- 
tatibus et per aenigmata nescio quae creatorem taxaret qui, 
in catenis iam constitutus [quo] ob libertatem praedicationis, 
constantiam manifestandi sacramenti in apertione oris, quam 
sibi expostulare a deo mandabat, ecclesiae utique praestabat? 25 
Ad Co- 19. Soleo in praescriptione aduersus haeresis omnes de 
* ossewses testimonio temporum compendium figere, priorem uindi- 

1] cf. Eph. 6, 12. 4] cf. Eph. 6, 11. 17] cf. Gen. 3, 5. cf. Gen. 
3, 3. 18] cf. Eph. 6, 12. 20] cf. Gen. 6, 4. 24] cf. Eph. 6, 1920. 
1 dii R, di M, dei Pam 9 sicut MR 3 G, si R l dii MR, dei Pam 
12 si ambo M, si iam 7? 1 , si ambo iam R* uulgo non et scripsi: et 
non MR 14 delatura: diabolus = delator 19 significabunt MR, signi- 
ficabant Pam 21 erit M, Qr&tRuulgo 21 scandalizatorum, in Eng: 
scandalizatorum in uulgo 22 creatori M 23 quo del. R* 25 sibi 
scripsi: ibi MR expostulari mauult Eng 26 AD LAODICENOS 
EXPLICIT M (in mg. add. m. 1: ad colosenses) de epistola ad Colos- 
senses RF haeresis M, haereses R 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 18 19. $43 

cans regulam nostram omni haeretica posteritate. hoc nunc 
probabit et apostolus dicens: de spe reposita in caelis 
quam audistis in sermone ueritatis euangelii, quod 
peruenit ad uos sicut et in totum mundum. nara 

5 si iam tune traditio euangelica ubique manauerat, quanto 
magis nunc? porro, si nostra est quae ubique manauit, magis 
quam omnis haeretica, nedum Antoniniani Marcionis, nostra 
erit apostolica. Marcionis autem cum totum impleuerit mun 
dum, ne tune quidem se defendere poterit de apostolica. earn 

10 enim et sic constabit esse, quae prior mundum repleuit, illius 
scilicet dei euangelio, qui et hoc cecinit de praedicationibus 
eius: in omnem terram exiit sonus eorum et in ter- 
minos orb is uerba eorum. Inuisibilis dei imaginem ait 
Christum, sed nos enim inuisibilem dicimus patrem Christi, 

15 scientes filium semper retro uisum, si quibus uisus est, in 
dei nomine, ut imaginem ipsius; ne quam et hinc differentiam 
scindat dei uisibilis et inuisibilis, cum olim dei nostri sit 
definitio: dominum nemo uidebit et uiuet. Si non est 
Christus primogenitus conditionis, ut sermo creatoris, per 

20 quern omuia facta sunt et sine quo nihil factum est, si non 
in illo condita sunt uniuersa in caelis et in terris, uisibilia 
et inuisibilia, siue throni siue dominationes sine principatus 
sine potestates, si non cuncta per ilium et in illo sunt con 
dita, haec enim Marcioni displicere oportebant non utique 

25 tarn nude posuisset apostolus: et ipse est ante omnes. 
quomodo enim ante omnes, si non ante omnia? quomodo ante 
omnia, si non primogenitus conditionis, si non sermo crea 
toris? unde {autem) ante omnes probabitur fuisse qui post 

2] Col. 1, 56. 12] Ps. 18, 5. 13] cf. Col. 1, 15. 18] Exod. 
33, 20. 19] cf. Col. 1, 15. 20] cf. loh. 1, 3. 2123] cf. Col. 1, 16. 
23] cf. Col. 1, 17. 25] Col. 1, 17. 

4 uos (a ex \\ a m. 1) M 5 si iam GR, suam M tune M, tutu 
R 3 G, om. R l 1 Antoniniani J?, antoniani MF 11 euangelium lun 
hoc M, haec Ruulgo 14 et nos fort. 15 est om. R* est in uulgo 
18 deum Pam 24 oportebant MF, oportebat Ruulgo 28 autem addidi 

41* 



644 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

ornnia apparuit? quis scit priorem fuisse quern esse nesciit ? Quo- 
modo item boni duxit omnem plenitudinem in semetipso 
habitare? primo enim, quae est ista plenitude, nisi ex illis, 
quae Marcion detraxit, conditis in Christo in caelis et in terris. 
angelis et hominibus, nisi ex illis inuisibilibus et uisibilibus. 5 
nisi ex thronis et dominationibus et principatibus et potesta- 
tibus? aut si haec pseudoapostoli nostri et ludaici euangeli- 
zatores de suo intulerint, edat plenitudinem dei sui Marcion. 
qui nihil condidit. ceterum quale est, ut plenitudinem crea- 
toris aemulus et destructor eius in suo Christo habitare uolu- 10 
erit? cui denique reconciliat omnia in semetipsum, pacem 
faciens per crucis suae sanguinem, nisi quem offenderant 
uniuersa, aduersus quem rebellauerant per transgressionem, 
cuius nouissime fuerant? conciliari enim extraneo possent. 
reconciliari uero non alii quam suo. Ita et nos quondam alie- 15 
natos et inimicos sensu in malis operibus creatori redigit in 
gratiam, cuius admiseramus offensam colentes conditionem 
aduersus creatorem. sicubi autem et ecclesiam corpus Christi 
dicit esse ut hie ait adimplere se reliqua pressurarum Christi 
in carne pro corpore eius, quod est ecclesia , non propterea 20 
et in totum mentionem corporis transferens a substantia carnis. 
nam et supra reconciliari nos ait in corpore eius per mortem, 
2] cf. Col. 1, 19. 4] cf. Col. 1, 16. 57] cf. ib.. 11] cf. Col. 1, 20. 
15] cf. Col. 1, 21. 17] cf. Rom. 1, 25. 18] cf. Col. 1, 24. 22] cf. Col. 1, 22. 
2 item MF, autem R 3 est (s. u. a m. 1} M 1 pseudoapostoli MR 1 , 
pseudapostoli R^uulgo 8 edat scripsi: et ad MR 9 condidit. ceterum 
uulgo 13 uniuersa R l mg., una ipsa MR 14 nouisse R l 20 uerba 
quod est per mortem (1. 22} in MR* bis leguntur, sed hoc rnodo 
uariata: quod est in ecclesia, non propterea et in totum mentionem 
corporis transferes (-ens M) a substantia carnis. nam et supra reconciliari 
nos ait in corpore eius morte quod est ecclesia, sed non prospere 
et in totum ... transferes ... eius per mortem: quae secundo loco in- 
ueniuntur scioli cuiusdam emendatoris esse mihi quidem persuasum est, 
tantum quod recipiendum mihi uidetur per mortem (= Sta TOO O-avatou) 
pro morte et ecclesia pro in ecclesia. quapropter exemplum Rhenani et 
ceterorum inter uerba haec recipientium sequi nolui. intellego autem: 
etsi apostolus corpus Christi ecclesiam dicit esse, non tamen ita, ut men 
tionem (,,den Begriff"} corporis 1 in totum semoueat a substantia carnis. 



VII. Aduersus Marcionem lib. V 19. 645 

utique in eo corpore, in quo mori potuit, per carnem mor- 
tuus et non per ecclesiam, plane propter ecclesiam corpus 
commutando pro corpore, carnale pro spiritali. At cum monet 
cauendum a subtililoquentia et philosophia, ut inani seductione, 

5 quae sit secundum elementa mundi, non secundum caelum 
aut terrain dicens, sed secundum litteras saeculares et secun 
dum traditionem, scilicet hominum subtililoquorum et philo- 
sophorum longum est quidem et alterius operis ostendere 
hac sententia omnes haereses damnari, quod omnes ex sub- 

10 tililoquentiae uiribus et philosophiae regulis constent, sed 
Marcion principalem suae fidei terminum de Epicuri schola 
agnoscat, deum inferens [nee] hebetem, ne timeri eum dicat, 
collocans et cum deo creatore materiam de porticu Stoicorum, 
negans carnis resurrectionem, de qua proinde nulla philosophia 

15 consentit. cuius ingeniis tarn longe abest ueritas nostra, 
ut et iram dei excitare formidet et omnia ilium ex nihilo 
protulisse confidat et carnem eandem restituturum repromittat, 
et Christum ex uulua uirginis natum non erubescat, ridentibus 
philosophis, et haereticis et ethnicis ipsis. stulta enim mundi 

20 elegit deus, ut confundat sapientes, ille sine dubio, qui 
ex respectu huius suae dispositionis perditurum se sapientiam 
sapientium praeminabatur. hac simplicitate ueritatis contraria 
sub tililoquentiae et philosophiae nihil peruersi possumus sa- 
pere. Denique si nos deus cum Christo uiuificat donans delicta 

25 nobis, non possumus credere ab eo donari delicta, in quern 
admissa non fuerint, ut retro ignotum. Age iam, cum dicit: 
nemo uos iudicet in cibo et potu et in parte diei festi 



3] cf. Col. 2, 8. 19] I Cor. 1, 27. 21] cf. Es. 29, 14. 24] cf. 
Col. 2, 13. 27] Col. 2, 1617. 

1 mori potuit, per carnem mortuus et scripsi: mori potuit per carnem, 
mortuus est MR 3 ad M 5 parenthesin indicaui 11 Scola M 
12 deum F, dominum MR nee sed. R z ne R z , nee MR 1 eum 
dicat M, dicat eum Ruulgo 15 <ab> ingeniis fort. 19 philosophis et 
uulgo hethnicis M 22 hac #, hanc M 23 et R, est M 25 donari 
delicta M, delicta donari Ruulgo 



Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

et neoraeniae et sabbati, quae est umbra futurorum, 
corpus autein Christi, quid tibi uidetur, Marcion? de lege 
iam non retractamus, nisi quod et hie quemadmodum exclusa 
sit, edocet, dum scilicet de umbra transfertur in corpus, id 
est de figuris ad ueritatem, quod est Christus. ergo et umbra 5 
eius, cuius et corpus, id est et lex eius, (cuius) et Christus. 
segrega alii deo legem et alii deo Christum, si potes aliquam 
umbram ab eo corpore, cuius umbra est, separare. manifeste 
legis est Christus, si corpus est umbrae. Si autem et aliquos 
taxat, qui ex uisionibus angelicis dicebant cibis abstinendum 10 
ne attigeris, ne gustaueris uolentes in humilitate sensus 
incedere, non tenentes caput, non ideo legem et Moysen pulsat. 
quasi de angelica superstitione constituent interdictionem 
quorundam edulium. Moysen enim a deo accepisse legem 
constat. denique hanc disciplinam secundum praecepta, i 
inquit, et doctrinam hominum deputauit in eos, qui 
caput non tenerent, id est ipsum, in quo omnia recensentur 
[in Christum] ad initium reuocata, etiam differentia escarum, 
cetera praeceptorum, ut eadem, satis sit iam alibi docuisse 
quam a creatore manarint, qui, cum uetera praedicaret transi- 20 
tura noua facturus uniuersa, mandans etiam: nouate uobis 
nouamen nouum, iam turn docebat exponere ueterem homi- 
nem et nouum induere. 

Ad PM- 20. Cum praedicationis enumerat uarietatem, quod alii 
s ex fiducia uinculorum eius audentius sermonem enuntiarent, 25 
alii per inuidiam et contentionem, quidam uero et per 

9] cf. Col. 2, 18. 11] Col. 2, 21. 12] cf. Col. 2, 1819. 15] Col. 
2, 22. 20] cf. Es. 43, 19; II Cor. 5, 17. 21] Hier. 4, 3. 22] cf. 
Eph. 4, 22. 24. 24647, 2] cf. Phil. 1, 1417 secundum recensionem 
Marcionis. 

6 lex Urs: lux MR cuius addidi 1 segrega R, segregat MF 
13 interdictionem R, interdictione M, in condicione F 17 ipsum lun: 
in ipsum MR 18 in Christum seclusi differentia scripsi: indifferentia 
MR 20 manarit M 22 exponere MR\ deponere R*uulgo 24 AD 
COLOSSENSES EXPLICIT M (in mg. add. m. 1: ad philippenses), de 
epistola ad Philippenses Rf 25 audentius J?, audientius MF 



VII. Aduersus Marcionem lib. V r 1920. 547 

sermonis existimationem, plerique ex dilectione, nonnulli ex aemu- 
latione, iam aliqui et ex simultate Christum praedicarent, erat 
utique uel hie locus taxandae ipsius praedicationis de diuersi- 
tate sententiae, quae tantam efficeret etiam animorum uarie- 
5 tatem. sed causas solas animorum, non regulas sacramentorum 
in diuersitate proponens, unum tamen Christum et unum eius 
deum quocumque consilio praedicatum confirmat et ideo: nihil 
mea, inquit, siue causatione siue ueritate Christus 
adnuntietur, quia unus adnuntiabatur siue ex causatione 

10 siue ex ueritate fidei. ad fidem enim praedicationis retulit 
mentionem ueritatis, non ad regulae ipsius, quia una quidem 
erat regula, sed fides praedicantium quorundam uera, id est 
simplex, quorundam nimis docta. quod cum ita sit, apparet 
eum Christum praedicatum, qui semper adnuntiabatur. nam 

i si alius longe ab apostolo induceretur, fecisset diuersitatem 
nouitas rei. nee enim defuissent qui praedicationem euangeli- 
cam nihilominus in Christum creatoris interpretarentur, cum 
et hodie maior pars sit omnibus in locis sententiae nostrae 
quam haereticae. quo nee hie apostolus de diuersitatis deno- 

20 tatione et increpatione tacuisset. ita, cum diuersitas ne taxatur 
quidem, nouitas non probatur. Plane de substantia Christi 
putant et hie Marcionitae suffragari sibi apostolum, quod 
phantasma carnis fuerit in Christo, cum dicit quod in effigie 
dei constitutus non rapinam existimauit pariari deo, 

25 sed exhausit semetipsum accept-a effigie serui, non 
ueritate, et in similitudine hominis, non in homine. et 
figura inuentus homo, non substantia, id est non carne. 

7] Phil. 1, 18. 2327] Phil. 2, 67. 

1 sermonis existimationem MR (cf. 1.13: quorundam nimis docta): 
boni existimationem Iwn 2 simultate R 3 , simulate MR 1 3 taxandae R 3 , 
taxandi MR*- 4 tantam (a ex u a m. 1} M 8 causationes M 13 minis 
docta R 3 , animis docta MR* 16 nouitas rei -R 3 , non ita spei MR* 

19 nee MR, ne Pam 22 sibi apostolum M, apostolum sibi Ruulgo 
24 rapinam R, rapina MF 25 exhausit R 3 , et haec sit MR 1 26 homi 
nis <(factus> (= Ysvdfxevo?) fort. 



648 Quinti Septimi Florentis Tertulliani 

quasi non et figura et similitude et effigies substantiae quo. 
que accedant. bene autem, quod et alibi Christum imaginem 
dei inuisibilis appellat. numquid ergo et hie, qua in effigie 
eum dei collocat, aeque non erit deus Christus uere, si nee 
homo uere fuit in effigie hominis constitutus? utrobique enim 5 
ueritas necesse habebit excludi, si effigies et similitudo et 
figura phantasmati uindieabuntur. quodsi in effigie et in ima 
gine (dei,) qua filius patris, uere deus, praeiudicatum est etiam 
in effigie et imagine hominis, qua filius hominis, uere hominem 
inuentum. nam et inuentum ratione posuit, id est certissime 10 
hominem. quod enim inuenitur, constat esse. sic(ut) et deus 
inuentus est per uirtutem, sic et homo per carnem, quia nee 
( morti subditum pronuntiasset non in substantia mortali con- 
stitutum. plus est autem, quod adiecit: et mortem crucis. 
non enim exaggeraret atrocitatem extollendo uirtutem collucta- is 
tionis, quam imaginariam (in) phantasmate scisset, frustrate 
potius earn quam experto nee uirtute functo in passione sed 
lusu. Quae autem retro lucri duxerat? quae et supra numerat: 
gloriam carnis in nota circumeisionis, generis Hebraei ex 
Hebraeo censum, titulum tribus Beniamin, Pharisaeae candidae 20 
dignitatem, haec nunc detrimento sibi deputat: non deum, sed 
stuporem ludaeorum. haee et si stercora existimat, prae com- 
paratione agnitionis Christi, non prae reiectione dei creatoris, 
habens iustitiam non suam iam, quae ex lege, sed quae per 

2] cf. Col. 1,15. 14] Phil. 2, 8. 18] cf. Phil. 3,7. 19]cf.Phil. 3,3. cf. 
Phil. 3, 5. 22] cf. Phil. 3, 8. 24] cf. Phil. 3, 9 secundum recensionemMarcionis 

1 non et R*, et non ME 1 2 Christum .R 3 , Christi MR 1 4 deus Pam: 
dei MR uere R 3 , uero MR] 5 utruhique M 1 uindieabuntur M, 
uindicabitur Ruulgo 8 dei addidi patris R 3 , in patris MR 1 deus, 
praeiudicatum est Oehlerus: dei praeiudicatus est MR etiam in R z , et 
iam ne MR 1 11 sic<ut> et scripsi: sic et MR, sicut Eng 12 sic et scripsi: 
sicut MR 14 crucis .R 3 , crucem MR 1 15 exaggeraret Lot: exaggerat 
MR colluctationis (= Todeskampf) Eng: collections JfB 1 , subiecti- 
onis .R 3 uulgo 16 in addidi 17 uirtute R, uirtutem MF 18 duxerat, 
quaeuufr/o 19 innotaJfE 1 , notam R z uulgo 21 nunc Iww.-nonMR 1 , modo 
R^reliqui 22 haec etsi stercora M, haec existere cor R 1 , haec ac si ster 
cora R 3 uulgo existimat prae uulgo; sed inde a uoce prae incipit apodosis 



VII. Aduersus Marciohem lib. V 2021. 649 

ipsum, scilicet per Christum, ex deo. ergo/ inquis, c hac distinc- 
tione lex non ex deo erat Christi.J subtiliter satis, accipe itaque 
subtilius. cum enim dicit: non quae ex lege, sed quae 
per ipsum, non dixisset per ipsum* de alio, quam cuius fuit 
* lex. Noster, inquit, municipatus in caelis.agnoscoueterem 
ad Abraham promissionem creatoris: et faciam semen tuum 
tamquam stellas in caelo. ideo et stella a stella differt 
in gloria, quodsi Christus adueniens de caelis transfigurabit 
corpus humilitatis nostrae conformale corpori glonae suae, 
10 resurget ergo corpus hoc nostrum, quod humiliatur in passio- 
nibus, et in ipsa lege mortis in terram deiectum. quomodo 
enim transfigurabitur, si nullum erit? aut si de eis dictum, 
qui in aduentu domini deprehensi in carne demutare habebunt, 
quid facient qui primi resurgent ? non habebunt de quo trans- 
is figurentur? atquin cum illis, dicit, simul rapiemur in nubi- 
bus obuiam doinino. si cum illis sublati, utique curn illis 
et transfigurati. 

21. Soli huic epistolae breuitas sua profuit, ut falsarias 
manus Marcionis euaderet. miror tamen, cum ad unum monem 
-20 hominem litteras factas receperit, quod ad Timotheum duas 
et unam ad Titum de ecclesiastico statu compositas recu 
sauerit. adfectauit, opinor, etiam numerum epistolarum inter 
polare. 

Memento, inspector, quod ea, quae praetractata sunt retro, 

25 de apostolo quoque probauerimus, et si qua in hoc opus dilata 

erant expunxerimus, ne aut hie superuacuam existimes itera- 

3J Phil. 3, 9;secundum recensionem Marcionis 5] Phil. 3, 20. 

6] Gen. 22, 17. 7] I Cor. 15, 41. 8] cf. Phil. 3, 21. 12] cf. I 
Cor. 15, 51-53. 14] cf. I Thess. 4, 16. 15] I Thess. 4, 17. 

1 per Christum M, Christum R uulgo 1 et stella MR*, stella R l 
S transfigurabit R z , transfigurauit MR 1 12 transfigurauerit Rig 

13 domini scripsi: del MR demutari Lat: deputari MRreliqui 

15 transfigurentur. atquin uulgo 18 AD FHILIPPENSES EXPLICIT 
M (in mg. add. m. 1: ad philemonem), de epistola ad Philemonem RF 
20 hominem (e ex u m. 1) M thimotheum M 24 ea quae MR 3 , 
aeque .R 1 

41** 



650 Q. S. PI. Tertulliani VII. Adu. Marc. lib. V 21. 

tionem, qua confirmauimus rem pristinam, aut illic suspectam 
habeas dilationem, qua eruimus tempori ista. si totum opu- 
sculum inspexeris, nee hie redundantiam nee illic diffidentiam 
iudicabis. 

1 qua MR*, quam 51 rem Eng (cf. 647, 16 not. et 644, 13 not)- 
2 tem ri = ista scr{ P si: tem ista 



* : em P sa 

, tempore ista lun, ipsa ista F Oehlerus, temporius ista Enq 4 AD 
VERSVS MARCIONEM LIBEE QVINTVS EXPLICIT M, ExpHcit liber 
quintus aduersus marcionem F