EST hoc in more positum, consuetudineque agricolarum, ut, quos primos arbores studio domini satae, fructus ferunt, ad eum deferant; ipsumque ante alios velint sapores pomorum gustare ac suavitatem illam sentire. Nobis in hoc officiosam nationem imitari, institutumque diligentium colonorum sequi, visum est.
Cum enim tu quoque campum hunc musarum studiose colueris, stirpesque nobiles multas ac peregrinas in eo diligentia tua severis, videntur ad te potissimum primitiae ipsius pertinere; amplissimoque nomini tuo, ac tuorum, qui agrum hunc pararunt, incultum tamen, spinisque obsitum reliquerunt, consecrari omnino debere.
Cum enim (ut aliquando praeclari operis principium ordiremur) magnus acervus librorum sedulo a nobis evolveretur, incidimus in libros Pauli Iovii, quibus Leonis X Pont. Max. vitam, resque gestas se perscripturum professus, omnem familiam vestram mira ubertate ingenii, copiaque verborum ornavit, ac magnis, debitisque laudibus ad coelum tulit. Ut enim antiquis plurimis, et graecis et latinis scriptoribus bibliotheca referta est, ita etiam monimentis novorum ingeniorum abundat, nec parva inferioris aetatis auctorum copia illuc congesta est.
Quod ab eximia liberalitate vestri generis, summoque amore in literas, caeterasque ingenuas artes, profectum est, Eos igitur placuit primos excusum dare, quod lucem non parvam vestris rebus allaturi sint, quanquam domus tua per se clarissima est, et in summum iam pridem honoris, dignitatisque gradum pervenit.
Sed eo etiam libentius hoc fecimus, quia Cosmus ille, cuius tu, quemadmodum nomen refers, ita etiam virtutem imitaris, ac Laurentius nepos, qui in his libris valde celebrantur, fons atque origo huius beneficii, quo tu perpetuo tibi animos studiosorum obligabis, fuerunt; certos enim homines, huic negotio conficiendo idoneos, in Graeciam miserunt, atque huc magnam vim optimorum librorum convexerunt; sed etiam adhibita summa diligentia Latinos multos ex hac nostra terra coegerunt, exscribendosque ubique magnis sumptibus curarunt; hoc enim quoque ab amatoribus literarum ignorari, patique longitudine temporis obscurari, aequum non erat.
In hoc vero opere, ut reliquae maiorum tuorum singulares virtutes illustrantur, ita etiam egregia haec voluntas, operaque erga studia literarum, excellensque liberalitas in studiosos earum, celebratur.
Praeterea (quod in omni negotio primum est) laetum, faustumque initium auspicari voluimus, ut, quemadmodum honesta haec familia ab his radicibus orta, diu floruit, semperque magis admirabilibus quibusdam, divinisque rationibus statum suum auxit; nunc autem in primis viget, ac maiora, praesentioraque bona, virtute praesertim atque prudentia tua hominibus de se pollicetur, ita etiam ingens hoc beneficium, a maioribus illis tuis natum studioque eorum, qui sequuti sunt, retentum; a te vero nunc nova hac ratione valde amplificatum, et in fines omnium terrarum prolatum; cotidie magis crescat, utilitatesque infinitas cupidis bonarum artium afferat.
Quod et tota mente debemus optare, et, cognita animi tui alacritate, qua rem aggressus es, constantiaque in consiliis tuis ad exitum perducendis, licet sperare,
Vale.
QUUM vitam Leonis Decimi patrui tui, efflagitante Hippolito Cardinale, is enim me ad id munus suscipiendum liberaliter invitarat, ac demum cohortante ipso et cuncta ordine docente Clemente pontifice, quatuor libris absolvissem, utrumque magna fortunae acerbitate hora fatalis eripuit.
Itaque orbatus duobus longe maximis atque certissimis vitae studiorumque meorum praesidiis, me recte persancteque facturum existimavi, si eae vigiliae, quae maiorum tuorum memoriam continerent, sub tutela tui nominis ederentur, quum iure optimo successionis, non modo principatus fortunarumque omnium, sed etiam verae gloriae, cuius Medicea gens avidissima semper fuit, haereditatem sis consecutus.
Quando supra opes vetustatemque originis et domesticam disciplinam, qua incomparabili elegantiae cum laude maiores tui floruerunt, nova decora et augustiora quidem intra penates intuleris, nequaquam parta ludentis fortunae temeritate, sed gravissimis quaesita virtutibus,
Praebuisti siquidem vixdum pubescens non ambigua adhuc et incerta luce indolis, veram spectatis operibus virilis et vividae virtutis opinionem, quum Caesaris armis recepta Florentia, rempublicam popularium dira ambitione deformatam, ad optimatium authoritatem atque consilium revocares, promulgareturque subinde illud generosum et salutare amnestiae decretum, et quo nihil afflictae civitati salubrius fuit, expeditis et incorruptis iudiciis per singula fora constitutis, aequalem cunctis synceri constantisque animi gratiam et studium pollicereris.
Intra enim quatuor tantum indomitae insaniae capita, octoviralis gladius lege egerat, ac eo severitatis et dementiae temperamento acerbissimis et veteribus inimicis urbem repurgasti, eaque animi constantia tulisti patrui pontificis interitum, et dum adversus inquietorum ingenia et externam vim munitissimam arcem erigeres, ea felicitate insidiantium vitae tuae, propinquorum tela et machinas evitasti, ut in his asperrimarum rerum actionibus, neque absoluta attavi Cosmi prudentia, neque proavi Laurentii a praealto ingenio matura celeritas, neqae Leonis praeclara et ingens animi magnitudo, neque dementia, moderatio et patientia, quibus Clemens aliquanto clarior quam felicior fuit, desiderari posse viderentur.
Has nimirum virtutes agnovit Caesar, filiamque tibi maturatis nuptiis coniugali in thoro collocavit. Quo incomparabili facto et Caesar ipse singularem praestantis iudicii eximiaeque liberalitatis et inconcussae fidei laudem est adeptus, et opes tuae adversus omnem invidiam firmissimae constitutae.
Tu vero enixe contendes, ut certam harum opum et virtutum possessionem non solum tueare diligenter, verum etiam promotis finibus fortiter extendas, dabisque subinde operam liberis, ut hic qui in te uno viget, nobilissimae stirpis sanguis felici Margaritae uxoris foecunditate propagetur, Speramus enim te procreaturum liberos Augusto socero et maioribus tuis virtute persimiles.
Vale.
LAURENTIUM Medicem avum tuum, magnanime Hippolyte, qui domum vestram in hanc, quam iusta religione veneramur, augustissimae dignitatis amplitudinem felici virtute provexit, dicere solitum accepimus, nullum ex toto humanae vitae negocio opulentius atque praestantias patrimonium liberis relinqui, quam virtutis et gloriae; harum alteram diligenti educatione liberalique disciplina et domesticis maxime exemplis facile comparari; alteram veluti ab his certissimis seminibus procreatam, enasci sua sponte, et coalescere in immensum.
Qua praeclara voce, vir aetatis suae sapientissimus intelligi volebat opes prope universas, principatus, affluentisque fortunae caducas et instabiles; egregiae vero virtutis et laudis possessionem, non modo esse longe firmissimam, verum etiam in usum omnis posteritatis maxime diuturnam.
Neque id summi viri iudicium hactenus impotens fortuna visa est ulla ex parte fefellisse, quum adeo insolenter ac acerbe, ereptis omnibus subsidiis ac ornamentis, familiae vestrae nomen afflixerit, ut nihil omnino relinqueretur, praeter ingenitum invictis animis vestris eximiae virtutis studium, quo illud pene extinctum revocari ab interitu, pristinaeque dignitati restitui, ad non dubiam salutem humani generis saepe viderimus.
Hoc profecto ardentis et redivivae virtutis lumen Laurentius a Cosmo Petroque acceptum, per manus, uti in cursu veteres Graeci lampada sequentibus dare erant soliti, Leoni Clementique tradidit ut tibi demum, cunctis naturae fortunaeque muneribus ornatissimo, laetissima successione traderetur.
Itaque quod tibi uni iure optimo debebatur, Leonis patrui tui effigiem verae similitudinis, quantum fideli stilo praestari potuit, latissime expressi, in hoc non inepte (ut arbitror) pictorum morem secutus, a decreto in eadem tabula, ambitiose vagantium, scilicet ut maiorum quoque tuorum vultus, illam virtutem vivide spirantes, quam tu feliciter aemularis, obiter conspicerentur.
Quibus propositis augustae virtutis hortatoribus, facile speraverim, te ab excelsi flagrantisque animi magnitudine non modo aequaturum gentilitias laudes, sed multo altius atque felicius ad gloriam provolaturum, siquidem in summa indole primae fere lanuginis, quum singularum virtutum, quae in maioribus tuis enituere, singulos flores, rara felicitate decerpseris, ita studia tua nobilissimarum disciplinarum atque artium spectatis operibus et incredibili quadam ingenii foecunditate protulisti, ut iam florentissima ingenia, quae domi liberaliter alis, non plus te uti admirabilis beneficaeque naturae dominum observent, quam ad erudita ingenii subtilitate, magistrum censoremque suspiciant.
Sed haec magna et mira fortasse in caeteris senatoribus in te perfecto minora angustioraque sunt illo pernobili militaris animi tui vigore, quo dudum in Pannonia Solymano, trahenti totius Orientis opes et copias, armatus occurristi. Quum tam forti quam pio constantis animi decreto, ad non dubiam spem inusitatae laudis te ipsum pro Christiani nominis salute devovisses.
Ab hac quidem ardentis ingenii mirifica cupiditate, quando in oculis fortissimarum totius Europae nationum, ad uberiorem victoriam sacrato dignus exercitu spectareris, eam nominis famam praetulisti, ut secundissimo quodam fato in hanc lucem instaurati saeculi productus esse videare ad sacri ordinis amplissimum decus et ad solidam Clementis patrui felicitatem, in cuius tutela omnis iam Italia, divino eius consilio parta pace, conquiescit.
Vale.
ANGELI CONSTANTII NEAPOLITANI
Flevit Alexander tumulum quum vidit Achillis
Et dixit faustos heu nimium cineres
Quorum Moeonii testantur sacra poetae
Carmina victrici praelia gesta manu:
Idem vitales si nunc quoque carperet auras
Diceret ingenti lividus invidia
Salvete o Decimi felicia busta Leonis
Quem sic facundo Iovius ore canit.
MEDICEAE gentis nomen, tametsi multis ante annis in Etruria admodum illustre fuerit, certam tamen ac stabilem magni COSMI virtute claritatem cepit. Nam Sylvester qui Vicecomitis Insubrum Ducis impetum in Apennino strenue retardavit, et Averardus atque Ioannes quondam opibus ac urbana gratia florentes, nunquam vel equestris ordinis dignitatem, vel ordinarios liberae civitatis honores, intermultos aequales patritios excesserunt.
Fuit autem COSMVS Leonis X. Pontificis Maximi (cuius vitam scripturi sumus) proavus. Eum ab ineunte aetate adeo gravi, excelsoque ingenio extitisse ferunt, ut perspicacissimi cives (quorum ea aetas admodum ferax fuit) iuvenem COSMVM ad omnia summa natum esse iudicarent. Excoluerat enim se pertinaci labore cunctis iis artibus ac disciplinis, quae homines vera virtutis gloria perbeatos ac Diis similes efficere consueverunt. Pietate in primis eximia, cum probatissimae vitae sacerdotibus certabat, vitae quoque temperantia, honestate, doctrinaque cum optimis philosophis contendere erat solitus, magnitudine vero animi, magnificentia ac liberalitate, vel opulentissimis regibus aequabatur. Quibus moribus tametsi singularem ab omnium ordinum hominibus gratiam mature collegerat, invidiae tamen, tantarum etiam virtutum subsidio fretus, resistere vix potuit. Circumventus enim ab inimicis, et ab iis qui specie honesti nimiam eius potentiam formidabant, ceu mox offuturam publicae libertati, in carcerem est coniectus.
Verum in tanti viri capitis discrimine consternata maxima parte civitatis, adversus paucorum potentium crudelitatem pluribus sententiis atque suffragiis est impetratum, ut virtuti ac innocentiae parceretur, Inde cum exulatum Venetias abiisset, tanta animi fortitudine ac industria apud omnes egit, ut non modo famam ac fortunas suas (quas inimici acerbissimo livore inducti conturbatas ac penitus convulsas videre cupiebant) ubique terrarum egregie conservarit, sed et suis civibus et Venetis longe prudentissimis Senatoribus, multo quam antea sapientior ac admirabilior evaserit.
Secuta demum est non toto vertente anno in republica Florentina mira tranquillitas aequissimis hominibus in magistratu succedentibus, ita ut COSMVS, qui reipublicae turbulentissimorum civium vi atque audacia commotae, saevis fiuctibus in alienam terram eiectus fuerat, incredibili studio atque pudore totius civitatis in patriam sit reductus. Tum vero renovata constitutaque republica, perniciosis vel suspectis civibus senatu amotis aut expulsis, probitati, bonisque artibus dignissimus locus est patefactus. Ab eo enim tempore Florentini eiusdem divini hominis consilio saepe pro communi pace, pro patria libertate, amplitudineque imperii feliciter arma tractarunt, privatas opes auxerunt, urbemque suam eximiis cunctarum artium ornamentis illustrarunt.
Ipse COSMVS, ut erat incomparabili iudicii gravitate, infinitaque prudentia, supra caeteras res omnes, studiosis egregiisque rerum scriptoribus favendo donandoque immortalitatem literarum beneficio gloriosa quadam aviditate concupivit, quod cives quibus ipse permulta pecuniae atque honorum beneficia contulisset, vel immemores aliquando futuros vel omnino interituros diceret, itemque praetoria, villas, templaque ab se regio sumptu aedificata, haud multo post vel temporis vel hominum iniuria labefactari posse, ac absumi penitus arbitraretur. Erat privatis in rebus suis domesticisque sumptibus natura et consuetudine minimo contentus, utpote qui civili cultu viveret, frugalique et munditiis potius referta quam lauta mensa uteretur. At cum clari hospites et praesertim advenae virtute insignes occurrerent, nullis vel maximis sumptibus parcendum putabat, quin splendidissime excipiendo largiendoque totum pecuniae usum facultatesque omnes ad splendorem et gloriam revocaret.
Vixit ad summam prope senectutem integra authoritate ac florenti semper gloria recte atque feliciter administratae reipublica et in ea quoque parte beatus, quod non modo Petrum filium probitate singularique prudentia praestantem, verum et nepotes pueros avita summarum virtutum indole conspicuos relinquebat, Moriens COSMVS PATER PATRIAE decreto publico est appellatus, idque sempiterni honoris causa marmoreo eius tumulo fuit inscriptum.
COSMO vita functo Petrus filius regendae Reipublicae gubernacula, quae pater plurima ex usu praecipiens de manu tradiderat, cunctis ab initio faventibus cepit. Sed non multo post in eum intestina occultaque odia e tenebris infensissimorum animorum eruperunt, quae Mediceorum aemuli authoritate et fortunis admodum potentes, vivente COSMO varia dissimulatione compresserant, cum vim inveteratamque prudentiam cautissimi ac excelsissimi senis pertimerent. Erat enim Petrus recto potius, constantique animo, quam acri atque vehementi, ob idque etiam eum opportunum iniuriae putabant, quod ab diuturnis atque saevissimis articulorum doloribus se ipso hebetior factus, magnam partem innati vigoris amisisse videbatur.
Itaque multis rerum novarum cupidis, aut inexpiabili livore flagrantibus, ad commutandum Reipublicae statum intentis, duae veluti per iocum civium factiones sunt excitatae, eorum scilicet qui montana aut plana urbis incolerent. Quibus nominibus haud obscure Lucas Pittus paulo ante COSMI aemulus veluti factionis princeps indicabatur. Nam Lucas ad Romanam portam editiore in loco ad effigiem munitae arcis ingentem domum extruxerat, ut COSMVM magnificentiae gloria superaret, qui suas aedes trans Arnum amnem plano urbis loco ex veteris architecturae praeceptis elegantissimas aedificasset. Coniuratum est in Petri caput, quod aliter occupandae reipublicae negotium transigere posse desperabant. Constitutusque insidiis locus ad suburbanam aedem divi Antonii, ut redeuntem e Caregia villa illigatum fasciis ac usu pedum carentem interficerent. Sed Dii ea die innocentissimi hominis salutem egregie sunt tutati. Nam Petrus de insidiis certior factus, diverso itinere in urbem est delatus, detectisque inimicorum consiliis, ut rempublicam malis civibus repurgaret, novosque subinde senatores deligeret, armatum populum ad concilium advocavit, cuius studio atque authoritate qui res novas moliebantur senatu ac patria exacti sunt. In iis fuere viri nobilitate spiritu atque opibus insignes, Angelus Acciaiolus equestris ordinis, Detesalvius Nero et Nicolaus Soderinus, qui summum paulo ante in civitate gesserat magistratum.
Ii cum suis consiliis perculsi atque afflicti, Florentia profugissent, adirentque longo errore cunctos Italiae principes, sollicitandis tentandisque eorum animis, undique Petro Medici bellum concitabant. Sed ille Galeacio Sfortiae et Ferdinando Aragonio arctissimo foedere atque amicitia coniunctus, evocatis ad Etruriae praesidium eorum copiis, facile inimicorum suorum consilia atque impetum fregit.
Eo tamen anno, qui Petri vitae ultimus et a morte COSMI octavus fuit, illi iidem exules Bartholomeo Coleone in Flaminiam cum veteranis ac ingentibus copiis perducto, magnos belli motus excitarunt. Qui tumultus repente exortus caeterorum principum animos Mediceorum periculo permotos ad tuendam communem salutem ac libertatem erexit, quod id bellum haud obscure Venetorum auspiciis geri videretur, qui iampridem totius Italiae imperium immoderata ac impudenti quadam aviditate concupissent, quanquam ipsi ad elevandam turbatae pacis infamiam, se Coleonem (qui vetus eorum erat imperator) cum magna parte exercitus dimisisse eique imperii militaris titulos abrogasse praedicarent.
Galeacius ob eas res traiecto Pado Coleoni validas copias ac acerrimos duces opposuit atque ipse cum uxore ac ornatissimo comitatu ad tuendam firmandamque Mediceorum dignitatem Florentiam est profectus, Venientem incredibili alacritate ac pompa cives ordine obviam egressi, ipsique Medicei iuvenes Cosmianis in aedibus exceperunt.
Interim ad Ricardinam amniculum in Bononiensi collatis signis est dimicatum et adeo pertinacibus animis, ut cum in noctem vehementissima pugna traheretur, armigeri pueri quiete extra ordines circunfusi, veluti ludicro in spectaculo concurrentibus turmis funalia praeferrent. Caeterum arte virtuteque Federici Urbinatis, qui hostem sub occasum solis, ab multo diei aestu fessum, positisque armis nihil iam de imminenti pugna dubitantem adortus fuerat, et tum et in posterum Coleonis impetus fortiter est repressus. Nec multo post Borsius Atestinus Ferrariae princeps, qui se inter dissidentes pacis sequestrum obtulerat, composita omni controversia Etruscarum rerum statum pristinae paci quietique restituit.
Ab ipso autem Petri excessu Laurentius et Iulianus filii eximio senatus ac populi favore munia gerendae reipublicae susceperunt. Duxerant illi naturae ac studiorum similitudine concordes a teneris annis vitam humanitate, modestia, literis, ac omni denique civili virtute perpolitam. Vsi nanque Gentile Aretino praeceptore longe doctissimo atque sanctissimo, ab ipsis maiorum suorum vestigiis minime abscedendum esse didicerant. Plurimum quoque valuerat ad regendam puerorum indolem, ut in lubrica aetate, Lucretiae Tornabonae matris diligentia, quae morum omnium erat moderatrix, ea enim gravitate virilis animi, pudicitia studioque virtutis cunctas aetatis suae foeminas superabat. Nec in postrema eius laude fuerit Aloisium Pulcium nobilem poetam ipsius matronae ingenio ac liberalitate adiutum, Morgantis fabulosi herois admirandas vires Etrusco ac immortali carmine celebrasse.
Accessit quoque togatis ac civilibus artibus exornatis armorum equitandique peritia, qua tantum vix dum pubescentes excelluere, ut Iulianus iuvenilis decoris avidus proposito ingenti praemio nobilissimos ac fortissimos quosque equites e tota Italia ad ludicrum certamen invitarit. Cui spectaculo, apparatu, frequentiaque hominum valde memorabili Petrus pater praefuit, annotatumque est Iulianum acclamantibus ac faventibus cunctis, multo plures quam quisquam alius hastas triplici ferro praepilatas in adversis concurrentium equitum pectoribus perfregisse, eius gloriosi laboris praemium fuit triumphus Politiani divini poetae carminibus celebratus. Nec multo post Laurentius, ut fraternis laudibus aequaretur, novum spectaculum periculosissimae pugnae edidit: in quo non singuli equites cataphracti de more intermedia erectarum tabularum linea discreti concurrebant, sed conglobati confertis turmis ad veri certaminis imaginem libero in campo dimicabant. Huius quoque speciosissimi certaminis memoriam Pulcius ipse Politiani aemulus periucundo edito poemate sempiternam fecit.
Iis artibus atque animis cum haud dubie iuventutis principes evasissent, tametsi complures illustribus familiis orti gloriae eorum ac potentiae invidebant, universae tamen civitatis consensu, digni rerum fastigio, ac principe loco ferebantur. Nam ipsorum domus verae munificentiae, iucunditatis, elegantiae, virtutumque omnium officina cunctis patebat: superbia, libidine, audacia, simulatione, livoreque penitus exclusis.
Nec multo post Laurentius, cum animi, tum consilii magnitudinem veris operibus ostendit, quum forte Volaterrani occiso praetore propter imperii acerbitatem et salinarum controversiam, a Florentinis defecissent. Nam plerisque prudentiae, opinione clarissimis senatoribus, proposita venia potius quam vi ad officium reducendos esse iudicantibus, ipse contra magnifice disputando pervicit, ut civitatem quae crudeliter atque superbe rebellasset, bello persequerentur; ne quodam inani ac pernicioso clementiae lenitatisque nomine, publicam imperii dignitatem amitterent, quam omnino et foede quidem apud caeteras essent amissuri, nisi in reos maiestatis et nefaria arma tenentes, vim exercerent. Itaque eius ductu bellum Volaterranis illatum. Qui omni belli clade perdomiti, expugnatique tormentis, ac admirandis ingentibusque ligneis machinis, ad extremum temeritatis atque saevitiae suae poenas dederunt; sic ut duplicem Laurentius, cum industriae militaris, tum civilis clementiae laudem tulerit, quod summa cum dignitate rebellantem urbem recepisset, et hostibus quanquam sanguinariis et maxime contumacibus vitam et libertatem ac magnam bonorum partem concessisse videretur.
Caeterum inopina vis fati humana virtute potentior, eos omni laude florentes, repentino saevoque turbine involuit et obruit. Successerat Paulo Secundo Xystus IIII Pontifex supra sacrarum literarum notitiam bonis malisque artibus instructus. Is pontificiam dignitatem augere, imperium armis proferre, Hieronymumque praesertim sororis filium principatu urbium, ac amplissimis fortunis honestare cupiebat, quando iam caeteros affines Petrum et Raphaelem insignibus sacerdotiis ditatos cardinei pilei honore decorasset.
His consiliis, quominus ad exitum perducerentur, Laurentii ingenium insignisque authoritas maxime officiebant; quoniam in eius manu consilioque reipublicae Florentinae opes sitae erant, sensusque is habebat a pontificis cogitationibus penitus alienos, Nam Xystus antea Laurentium pro Iuliano fratre in petitione cardinalatus omni ope atque industria contendentem diu ac multum ludificatus, differendo ac demum negando, animum eius ac existimationem vehementer offenderat. Quamobrem Laurentius, qui tranquillitatis atque otii studio potentiam principum in Italia exaequatam volebat, nec pontificis vires nimio plus crescere patiebatur, adversarium se libidini eius immoderatisque consiliis semper ostendit,
Vitellios, quos Xystus ut Tiferno patria expelleret, bello persequebatur, pecunia omnibusque auxiliis adiuverat, et ne pontifex Imolam Flaminiae urbem coemeret (quam Regulus egestate atque desidia praeceps venalem proponebat) interpositis per amicos mensarios rei numariae difficultatibus, impedimentum attulerat, ita ut iam Laurentio cum pontifice apertae simultates intercedere viderentur.
Erat tum in urbe Franciscus Pactius nobilis trapezita, cuius familia Florentiae vetustate, viris atque opibus erat insignis, ac ob id Mediceis admodum infensa. Is ingenio peracri et saevo Mediceos fratres, quos rerum dominos ferre non poterat, maligne ac acerbissime eorum gloriae obtrectando, pontifici facile commisit, operamque suam audacter pollicitus est ad eos interficiendos, si pontifex Florentinis in libertate educatis, qui grave servitutis iugum fortiter essent excussuri, cum ipsa illustri authoritate, qua plurimum posset, tum praesentibus etiam opibus faveret. Xystus, ne tam atrox scelestumque consilium sanctis auribus admisisse videretur, rem totam occulte tractandam perficiendamque Hieronymo demandavit, egitque cum Ferdinando Aragonio ut Alfonsus eius filius cum exercitu in Etruriam mitteretur, ea spe ut, sublatis aut eiectis Mediceis, Florentinos sibi eo beneficio obstrictos solenni foedere consociaret, quorum postea auxiliis nixus, maiore cum dignitate atque potentia summi pontificatus iura tueretur.
Asciscuntur inter coniuratos archiepiscopus Pisanus e nobili Salviatorum familia, qui privatas cum Laurentio simultates eius sacerdotii nomine conceptas exercebat; itemque Montesiccus vir militaris Hieronymo fidus, qui ut erat manu, ac ingenio promptus, patrandae caedis negocium susceperat. Itaque alius alia de causa simulanter diverso tempore Roma profecti, Florentiam perveniunt; eo etiam mittitur Raphael Riarius cardinalis Hieronymi frater adolescens, ut si qui dubii ac timidiores forent, ob eius praesentiam maiore demum fiducia ad maturandam caedem inducerentur, Proinde omnibus consanguineis atque gentilibus et amicorum clientumque praecipuis scelerato consilio adhibitis, in templo divae Reparatae longe omnium eius urbis augustissimo, facinus patrare constituunt. Id vero temporis momentum pro tessera ad stringendas sicas cunctis est datum, quo mediis in sacris Eucharistia populo ostenderetur.
Nec mora Franciscus ipse Pactius, Bernardusque Bandinus Iulianum (quem familiarissime et comiter fabulando medium tenebant) repente confodiunt, Alii eodem temporis puncto Laurentium adorti, eum supra iugulum in cervice convulnerant. Sed ille amicis haud impune protegentibus, in proximum sacrarium ab aedituis receptus, coniuratis subinde ianua prohibitis, servatur.
In tanta trepidatione ac fuga omnis aetatis ac sexus hominum longe tumultuosissima, populus, incredibili studio ac pietate erga Mediceos, arma capit ac eorum nomen ingeminat, optimi quique eo immani execrabilique scelere permoti, coniuratos persecuntur, alios trucidant, alios vivos ad supplicium in Curiam perducunt.
Eodem quoque tempore Salviatus antistes, qui officii specie cum magno comitatu ad Vexilliferum, Octovirosque reipublicae praefectos de more salutandos ascenderat, ut curiam occuparet, audito fremitu discurrentis ad arma populi, pavide suis ipse implicitus sermonibus, comprehenditur statimque ipse affinesque eius omnes comites, vulgata inauditi sceleris atrocitate e fenestris suspensi laqueis praecipitantur. Franciscus etiam Pactius, coniurationis princeps, quem populus domi ceperat, ab eadem fenestrae columnella, e qua pendebat antistes, deicitur, caeterique eorum satellites curia inclusi apparitoribus strenue operam navantibus, iugulantur. Nihil atrocius eo spectaculo fuit, nam cum frequentes Curiae fenestrae deligandis capistris non sufficerent, ut sequentium suppliciis expeditior locus foret, laquei ante deiectorum ac morientium praecidebantur, ita ut magistratus supremae poenae loco parricidarum cadavera iratae multitudini, uncis trahenda, ac in perfluentem Arnum praecipitanda relinquerent.
Laurentius in tanta repentini casus acerbitate, de Riarii cardinalis salute maxime sollicitus, vix impetravit, ut ei qui ad aram maximam confugerat, parceretur, quod propter adolescentiam, ac ingenii simplicitatem tantae rei consilium ei minime commissum fuisse arbitrabatur, ac simul ut eius beneficii nomine, infensissimi pontificis voluntatem aliquando redimeret. Biduo post pari studio ac diligentia montanorum hominum in summis Apennini iugis ex fuga retracti sunt Montesiccus et Iacobus Pactius dignitate atque opibus eius familiae princeps, qui ad quaestionis examen patefacta coniuratione, eandem foedissimi supplicii contumeliarumque omnium fortunam tulit, Solus autem Montesiccus, qui ad Laurentii caedem fuerat destinatus, mitiorem supplicii poenam sepulturamque promeruit, quod hominem divina virtute praeditum in conspectu Deorum immortalium ante aras se percussurum omnino pernegasset. Siquidem Laurentius paulo ante Montesicci animum perhumano liberalique sermone molliverat, adeoque benigne industriam ac opes ei fuerat pollicitus, si quaedam in Apennino castella quae Montesiccorum fuissent, redimere vellet, ut ille commutata voluntate mirum in modum ei devinctus abierit.
Unde iam constat ad praeclarum in omni vitae actione praeceptum, nihil in principe salubrius esse et ad laudem praestantius, quam humanioribus responsis vel infimae fortunae homines ab se dimisisse. Iuliani demum funus, maximo luctu totius populi, Pactiorum simul ac Salviatorum nomen execrantis, est celebratum. Fuit enim in eo iuvene singularis humanitas cum insigni liberalitate coniuncta, qua sibi ab omnium aetatum ac ordinum hominibus incredibilem benivolentiam compararat. Natus ei est altero circiter atque tricesimo die filius posthumus, nomine Iulius, non modo liniamentis oris, sed toto corporis habitu ei simillimus; qui postea accepto Clementis Septimi nomine, mortuo Hadriano, pontificatum maximum est adeptus, Ita ut divina ratione atque iustitia potius quam ulla vi vel iniqua sorte occultioris fati, mortalium fortunam dispensari ac regi penitus arbitremur, quando Dii ipsi non eos modo, quos nulla hominum potestas, nulla posteritatis verecundia, nullus denique sacrorum respectus a concepto nefario scelere retardarint, meritas supplicio poenas dare coegerint; sed ipsorum etiam fratrum qui strictis pugionibus ante aras petebantur, liberos insigni providentia ad supremae dignitatis fastigium nasci voluerint.
Nec multo post Laurentius obligato adhuc vulnere, ad cives longam habuit orationem, qua innocentiam suam, commemoratis erga omnes perpetuae suae lenitatis, modestiae ac liberalitatis officiis, abunde est testificatus. De inimicorum vero crudelitate atque perfidia, tanta animi gravitate moderationeque disseruit ut plerisque lachrymas exciverit, dubios vel ante infensos cives traduxerit in partes; ac demum unus iam plane princeps civium omnium factus, rempublicam ad arbitrium administrare coeperit.
Iam Alfonsus cum pontificiis paternisque copiis in Senensem agrum pervenerat, ab aliisque pontificis ducibus in Flaminiae finibus arma parabantur, ut quod dolis, perfidia, sceleratisque insidiis patrare nequiverant, id vera vi ac aperto demum bello perficerent. Addit quoque Xystus profanis armis terribile religionis telum, ac Florentinos Christianis sacris interdicit, quod Salviatum archiepiscopum hominem sacratum indicta causa protinus enecassent, quando eius admissi criminis poena ad ipsius pontificis iudicium omnino pertineret. Porro Laurentius, inimicis fere omnibus aut damnatis aut supplicio affectis, firmissima hominum benivolentia munitus, pecunias cogit, exercitum parat, a Sfortianis iure foederis auxilia petit, Venetique senatus fidem implorat, qui liberas civitates adversus vim impotentium principum tueri sociorumque iniurias egregie defendere consuevisset. Caeterum Alfonsus acri impetu in Florentinum agrum provectus, priusquam iustus exercitus cogi posset, aliquot castella tormentis cepit, magnas undique pecoris ac hominum praedas egit, totumque eum tractum villarum colonorumque frequentia insignem bellico terrore complevit.
Interea Federicus Gonzaga et Hercules Atestinus in Etruriam cum delectis copiis pervenere, conductusque est Carolus Montonius, qui veteranos Braccianae militiae, itemque Perusinos exules sub signis habebat, ut in Umbria pontificias copias amittendae Perusiae metu distineret; quibus de rebus vario, sed nullo memorabili eventu bellum pluribus in locis gerebatur. Nam et Robertus Sanseverinus, qui pontificis Ferdinandique auspiciis militabat, e Lunensi in Pisanum agrum populabundus excurrerat, et Tifernates a Nicolao Vitellio pontificis hoste, quum patriam armis repeteret, maxime vexabantur, Iam multi menses transierant, bellumque maiore aliquanto apparatu quaestuque ducum ac militum, quam virtute vel gloria trahebatur, quum ad Trasimenum lacum pontificis copiae a Florentinis ducibus sunt profligatae et Sanseverinus in Lunensem agrum fortiter est repulsus.
In castris autem ad Pogium imperialem, seditio militaris admodum cruenta inter Gonzagae Atestinique equites exarsit; quae res sicuti exercitum in partes diduxerat, ita postea Alfonso Federicoque Urbinati pugnae feliciter committendae occasionem praebuit. Eorum enim repentino adventu perturbatae Florentinorum copiae, singulari ignavia abiectis foede armis terga verterunt. At Laurentius, quanquam belli fortuna partium vices prosperis pariter ac adversis successibus alternarat, maximis tamen curis angebatur, quum foris, maximi regis acerrimique pontificis non modo vehementes, sed diuturnos impetus omnibus prope rebus impar, aegerrime ferret. In libera autem et maledicentissima civitate, vix invidiam quae sibi passim in coronis civium et conciliabulis conflaretur, diutius integra dignitate sustinere se posse speraret. Exhausto enim aerario, necesse erat, ut fide quidem publica sed privatis opibus, bellum gereretur; quod omnibus vel amicissimis grave erat et peracerbum, quando id non ad conservandam reipublicae libertatem, sed ad tuendam potius alendamque unius hominis potentiam omnino susceptum esse videretur. Xystus enim et Ferdinandus, ut Laurentio invidiam magis ac magis augerent, se nequaquam ad opprimendam Florentinorum rempublicam quam non modo incolumen, sed florentem optarent, bellum intulisse praedicabant, verum ut pristinam eorum libertatem tyranno eiecto revocarent.
Pestilentia quoque valde atrox ac repentina, quae vulgatis minimo contactu morbis, cumulatisque subinde multorum funeribus urbem vastaret, magnas administrando bello difficultates afferebat, afflictis scilicet ancipiti periculo civibus, qui neque in agrum clementioris et liberioris coeli ad tuendam salutem evadere propter bellicum terrorem late ac propinquo hoste circumlatum, neque in urbe exitiabili eius morbi contagione foedata supremi discriminis metu consistere audebant. Spes quoque auxiliorum erant imminutae, quae sibi a foederatis debebantur. Nam rem Mediolanensem, quae tum Ioannis Galeacii pueri et Bonae matris imbecillo ac instabili ingenio regebatur, repentina defectione Ligurum et domesticis Sfortianorum fratrum contentionibus maxime perturbatam videbat; et Veneti ut spectatores potius, quam eius belli socii vel adiutores forent, inveterata eorum consuetudine, lentis admodum deliberationibus de mittendis auxiliis decernebant.
Quibus de causis, cum in otii portum e tot bellicis intestinisque tempestatibus confugere vellet, ab animi magnitudine consilium sumpsit, cum patriae et civibus salutare, tum sibi necessarium atque utile et mox successu ipso maxime gloriosum. Induciis enim duorum mensium facile per hyemem impetratis, Ferdinando regi significavit, se recte factorum conscientia fretum, continuo venturum Neapolim, futurumque in eius potestate, ut in componendis rebus nullo alio quam regio iudicio, quod ab humanitate aequitateque minime alienum fore speraret, uteretur.
Ergo cum paucis communicato consilio magistratus ex sibi fidissimis deligit, Thomae Soderino vexillifero eximiae prudentiae viro rempublicam commendat, filium eius tamen secum, uti obsidem fidei futurum adducit, et Pisas per causam invisendi praedii profectus, inde mari triremibus duabus Neapolim pervehitur. Dum oram solveret ad senatum scripsit, se publicae quietis causa amoreque civium, propriam salutem in periculum devocare non dubitasse, propterea se ad inimicum regem proficisci, ut aliqua tolerabili conditione, pace quaesita et sese invidia et civitatem bellico metu liberaret, aut certe, si Dii aequissimis ipsius consiliis infesti forent, patriae belli finem postulanti, cum insigni pietatis laude, vel acerbissimo vitae exitu satisfaceret. At eius profectionis fama, sicuti clientium ac amicorum animos metu perculit, ita inimicos incomparabili laetitia replevit. Nam eum saevi ac impotentis regis, qui plerosque regni proceres variis suspitionibus inductos enecasset, sanguinarias manus nunquam evasurum existimabant. Nec deerant Detesalvius Nero vetus hostis et exul et cum eo plerique alii Florentini Mediceis inimici, qui regem, ad eum omnino capiendum tollendumque, omnibus maledicentiae atque odii admotis machinis impellere conarentur.
Caeterum Ferdinandus integra fide, regioque apparatu Laurentium excepit, admissumque in secretiora colloquia, tacitus ipse secum primo, ac demum palam propter eximiam animi magnitudinem, incredibilemque civilium et bellicarum rerum peritiam, tanta sensuum omnium propensione est admiratus ut cuncta ea quae insidiose in eius perniciem ab inimicis excogitata fuerant, paucis diebus, superata penitus invidia, ad amplitudinem eius et gloriam verterentur. Adeo enim scite ac sapienter de Italicarum rerum statu, de Principum ingeniis, de facultatibus ac moribus liberarum civitatum, deque tota pacis ac belli ratione disceptarat, ut rex ipse adversarum pariter ac secundarum rerum usu longe prudentissimus, neminem eo, sapientia, iudicio, memoria, ac omni denique summa virtute praestantiorem esse fateretur. Nec multo post Ferdinandus humanitate ac ingenio eius hominis expugnatus, pacem haud iniquis conditionibus dedit, foedusque percussit, in quo diserte appositum est, ut Aragonii et Florentini, si bellum alicunde ingrueret, certa collata pecunia mutuis auxiliis iuvarentur.
Laurentio Florentiam reverso, universa civitas eas laudes ac honores, qui salva libertate deferri poterant, studiosissime congessit, egitque publice gratias, quod non armis publicoque periculo, sed divina ingenii virtute, propria etiam salute pro civibus fortiter proiecta, exoptatam pacem affectae patriae peperisset. Sic enim livorem eorum omnem qui Mediceum nomen oderant eius clarissimi facti gloria contriverat, ut cunctos iam amicos pariter ac adversarios, mediosque homines publico obstrictos beneficio, in sui admirationem convertisse iudicaretur. Authoritate enim, potentia, opibus, haud dubie princeps evaserat, qui inter cives caeteris omnibus cultu, modestia, humanitateque persimilis versabatur.
Sed eius initi foederis fama et Xysti pontificis et Venetorum animos vehementissime pupugit. Nam qui modo belli socii fuerant, ipsa demum pace penitus exclusi videbantur. Aegerrime imprimis ferebat Xystus, quod tale de se suaque natura Laurentii iudicium extitisset, ut cruenti potius regis arbitrio, quam sacrosancti pontificis clementiae, et tota belli causa, et sua ipsius salus omnino committenda videretur; ita ut appareret pontificem sacri imperii vim ambitiosius exercentem, et Venetos augendae ditionis avidos primo quoque tempore res novas esse molituros. Sed tum eorum consilia discussit repentinus Turcarum adventus, qui Hydrunte in Salentinis vi capta, opportunitate brevissimi traiectus freti, ab Aulona totaque Epiro accitis copiis, non modo Apuliam, sed cunctam Italiam incredibili terrore compleverant.
Oppugnabat eodem tempore Rhodum maximis viribus Mahumetes ille Graeciae domitor, huius Solimani proavus, qui modo Pannoniam et Noricum, victo atque interfecto una acie Ludovico rege cum ignominia Christiani nominis, percucurrit. Igitur eo tumultu, depositis impraesens privatis odiis, Christiani principes adversus publicum hostem coivere. Caeterum Turcarum pertinacia morte potius imperatoris sui, quam nostra virtute superata est. Siquidem Mahumetes, quum sibi ingenti spe felicique audacia terrarum orbis imperium destinaret, repentino oppressus morbo, et suos in Italia fortissime repugnantes destituit et hostes longe maximo metu liberavit.
Per eos dies cum Xystus Turcico tumultu exterritus, multum de pristina ira atque odio adversus Laurentium remisisset, Florentino populo conficiendorum sacrorum iura restituit: ita tamen ut vim exulcerati animi in irroganda poena prorsus ostenderet. Nam mulctae nomine Florentinis impositum est, ut quindecim triremes ad bellum Turcicum exornarent. Hydrunte recepta et Turcis in deditionem acceptis, Veneti Herculi Atestino bellum atrox ac maxime repentinum intulere, favente Xysto, qui cum eis foedus inierat ut ex Herculis infelicitate, si victor Venetus evasisset, Hieronymi Riarii ditionem amplificaret. Is rerum motus caeterorum Principum animos magnopere commovit; quum omnes Herculem, ipsum qui Ferdinandi gener esset, incolumem vellent, nec rem Venetam carpendo aliena in immensum crescere, occupataque Ferraria, ad totius demum Italiae dominatum efferri paterentur.
Erant inter se foedere cogitationibusque coniuncti Ferdinandus et Laurentius, Ludovicusque Sfortia, qui pro tutore pueri Principis Mediolanensi imperio potiebatur. Ii communicatis consiliis Federicum Urbinatem, qui tum unus in Italia erat et vetus ac felix imperator, in Ferrariensi Venetis opponunt. Alfonsum Regis filium ab Truento amne per Picentes in agrum Romanum cum valido exercitu maturare iubent. Ab Etruriae autem finibus Nicolaus Vitellius evocatur, instruiturque pecunia et copiis ad Tifernum repetendum, unde Xysti iniuria paulo ante fuerat eiectus. Quae omnia eo pertinebant ut Xystus, domestico oppressus bello, Venetos iniqua vel immoderata cupientes deserere cogeretur, ac tandem publicam Italiae libertatem privatis ipsius cupiditatibus anteferendam esse meminisset.
Verum Alfonsus qui ad Latinam portam infesto exercitu magnum Urbi terrorem intulerat, nihil sese propterea animo demittente pontifice, fortiterque armis rem gerente, in Veliterno collatis signis est superatus. Ea pugna egregie ab utrisque pugnata est, sed victoria penes Robertum Malatestam pontificiarum copiarum Imperatorem stetit, ab insigni maxime opera sagittariorum equitum, quos Venetis e castris adduxerat. Caeterum Robertus in cuius virtute summum praesidium pontifex collocabat, triduo post triumphum alvi profluvio celeriter est extinctus. Adeo ut, Hieronymum eius gloriae invidia excruciatum mortiferam potionem sumministrasse, plerique existimarint. Ipse quoque Federicus Urbinas, qui Roberti Sanseverinatis acerrimi Venetorum Ducis impetum egregie sustinebat, in castris ad Stellatam, morbo ex fluviali palustrique aura concepto, vir optimus ac invictissimus est extinctus. Ab eius interitu Sanseverinas acrior atque validior factus, orbatis tanto duce hostium castris, multa detrimenta intulit; moxque ad Argentam interfecto Antonio Martiano impigro hostium duce prospere dimicavit, atque adeo secundo ubique rei Venetae successu bellum gerebat ut ad Ferrariae usque moenia instructas acies promoveret.
Quas ob res foederati principes Herculis ingenti periculo perculsi, magis ac magis Pontificem armis premebant ut eum ab Veneta societate divellerent, Alfonsus enim copias reparabat, Vitellius expulsis Iustinis, qui in fide pontificis erant, Tifernum receperat. Et cum Hieronymus, Roberto Malatesta mortuo, occupare Ariminum et Vitellios rursus Tiferno pellere reducereque Iustinos properaret, Laurentius auxiliis mature transmissis, spes eius et conatus omnes infregerat. Quin etiam per Federicum Caesarem egerat ut concilium cunctis sacerdotibus atque imprimis ipsi pontifici Basileae indiceretur, cuius nomen non modo grave sed terribile auribus ac animis pontificum semper extitisset.
Monebant quoque iis rerum difficultatibus circumventum, principum legati, ac idonei praesertim homines, quos Laurentius abunde instructos transmiserat, ut certae quieti honestoque ocio, quam dubio ac exitiali bello studere mallet, quando nihil ei, qui pacificatoris personam iure pietatis sustinere deberet, gloriosus, accidere posset quam Italiam pacare, et ex aequo et iure sublatis armis controversias finire, ut quod ipse diu ante optasse videri vellet, adversus Turcas bellum, communi concordia singularique omnium Christianorum alacritate, susciperetur. At si Veneti Ferraria potirentur, in eorum mox potestate propinquas urbes Mutinam et Rhegium futuras, inde bella ex bellis ferentibus et proxima quaeque mature ac audacter immortali ipsorum imperio adnectentibus, Flaminiam omnino cessuram Italiamque demum omnem, conclamata communi libertate, novis hominibus qui audacter e paludibus in proximam continentem pedes extulerint, omnino servituram.
His de causis adductus pontifex, cum caeteris Italiae principibus, adversus Venetos foedus percussit, monuitque ut a Ferrariensi agro penitus abstinerent. Porro si quid in ea re antiqui iuris sibi esse arbitrarentur, id se protinus ex pontificiis legibus cogniturum. Quod si ab armis sibi minime discedendum putarent et Ferrarienses nihilo secius bello persequerentur; et se et caeteros belli socios, eorum iniurias minime neglecturos. Caeterum tantum abfuit ut Veneti ea ingentis belli denunciatione terrerentur, ut multo maioribus quam antea animis atque opibus bellum omnino sibi gerendum esse decreverint. Itaque quanto maxime studio atque apparatu fieri potuit, ad arma discessum est.
Convenereque totius Italiae principes apud Cremonam ut de bello consultarent. Quo in conventu Laurentius Medices tanta gravitate atque facundia suscipiendi ac administrandi belli rationes explicavit, ut cum togatis omnibus humanarum rerum peritia praestaret, in bellica etiam facultate castrensibusque consiliis, divinae prudentiae laudem admirantibus ducibus adsequeretur. Gestum est subinde bellum magna vi ac ingentibus copiis, non modo ad Ferrariam, sed in Bergomati et Brixiano, quo nullum gravius aut pericolosius antea Veneti se sensisse meminerant. Iamque Alfonsi ductu et contusae eorum vires, et fracti constantissimae gentis spiritus abunde videbantur, nisi Ludovicus Sfortia praepostero et sibi demum exitiali consilio a sociis foedereque discedens, victis iam planeque perdomitis, aequissimam pacem peperisset.
Ad eius confectae pacis nomen, quae maiorum motuum semina praeferebat, Xystus interiit. Suffectusque ei est Innocentius Octavus pacis atque ocii suopte ingenio apprime studiosus. Natumque est repente bellum in Lunensi, repetentibus Sergiam oppidum Florentinis, quod Ludovicus Fregosius dolo captum Genuensibus paulo ante vendiderat. Ad id Ligures eximio studio, quantas pro decore vel salute gentis efficere poterant, cum terrestres tum navales copias contulerunt, bellatumque est multis mensibus vario eventu. Concessere quoque in partes Ligurum Petrasanctenses, qui in Lucensi agro supra Fanum Feroniae vetus oppidum incolunt. In eos propterea Florentini vires atque animos ab Sergiano convertere, oppugnataque est aliquandiu Petrasancta, defensaque fortiter.
Venit demum in castra Laurentius. Is praetorum et ducum errata opportunissimo tempore correxit. Nec multo post militibus partim praemiis partim pudore incitatis, ob idque acriter operam navantibus, oppido per deditionem est potitus. Incubuere exinde Sergiano Florentinae copiae, totaque belli mole et obsidebatur oppidum et tormentis maioribus oppugnabatur. Ad extremum, quum Ligurum exercitus subsidio laborantibus advenisset, commissoque infeliciter praelio victoria penes Florentinos stetisset, Sergianenses reliquas spes omnes, in una admirabili virtute clementiaque Laurentii collocarunt, eumque adaperta porta supplices praetentis oleae frondibus exceperunt.
Confecto Lunensi bello, cum Laurentius ad pacis munia transivisset, inter Innocentium et Ferdinandum bellum exarsit. Aquilani enim interfecto regio praetore defecerant. Hos pontifex imperitorum hominum consiliis impulsus, ut opulentam urbem imperio adiiceret, fovendos tuendosque susceperat rex quoque eo magis opportunus iniuriae videbatur, quod ab eo plerique regni proceres inita coniuratione descivissent. Itaque Ferdinandus gravissimis periculis implicitus, a Florentinis auxilia postulavit. Quae non modo facile impetrata, sed transmissa celeriter, inesperti pontificis consilia perturbarunt, Eum enim Florentini valde oderant, quod Lunensi bello Liguribus favisset. Sed in ea causa Laurentii vehemens studium et mirifica voluntas enituerant, quum ea non modo foederi publico, sed privatae etiam amicitiae plenissime tribuisset.
Erat Laurentius Ursinae familiae, e qua Claricem duxerat uxorem, affinitate sensibusque coniunctus; Columnii vero in fide et clientela Aragoniorum erant. Quas ob res facile accidit, ut utriusque factionis Romani proceres, stipendio conducti, regiis in castris adversus pontificem militarent. Pugnabatur ad Anienis pontes, cunctaque suburbana oppida in Etruria et Latio pariter Aragoniis favebant, nec pro vetere cum fidei, tum virtutis opinione Robertus Sanseverinas ad urbis praesidium accitus eorum impetum sustinebat.
Quibus de rebus pontifex bello temere suscepto necessariam potius quam decoram pacem praeferre coactus est; tantumque abfuit, ut ex earum offensionum memoria Laurentium odio persequeretur, ut eum tum maxime ab spectata virtute suspicere admirarique coeperit. Eximia etenim fide, constanti studio, celerique ope socium regem ab eo non modo adiutum, sed propemodum conservatum fuisse conspiciebat; seque propterea multo potentiorem ac feliciorem fore arbitrabatur, si eum virum qui tantum virtute, consilio, atque opibus valeret, stabili ac firmiore aliquo amicitiae vinculo sibi coniunxisset.
Nec multo post in mutuum amorem nudatis utrinque animis, Magdalena Laurentii filia in matrimonium Francisco pontificis filio collocata est, adiectumque privatae affinitati publicum foedus. Unde mox ab certo veluti felicitatis gradu, fortuna Mediceae familiae ad meritum potius quam speratum humanarum rerum fastigium ascendit. Nam triennio post pontifex salutari benignitate, in honorem Laurentii patris Ioannem eius filium vix tum tertium decimum excedentem annum in cardinalium numerum cooptavit. Tanta enim Laurentius apud omnes gratia valebat, ut singuli cardinales pleno suffragio, maturius quam per leges liceret, summae dignitatis honorem cum ipsis coccinei pilei insignibus, sine ulla dubitatione demandarint.
Optima pace parta ad eam tuendam in ipsis imperii finibus propugnacula erexit, a Senensi via opportuno atque edito in colle, Pogium imperialem, ut eo Pogiboncii oppidi incolas transferret. In Apennino autem, qua Bononiam itur, Florentiolam muro turribusque munivit. Finitimorum quoque regulorum amicitiam perpetuis officiis liberalitateque paraverat. Ita ut Baleones Perusini, Vitelli Tifernates, Senenses Petruccii, Bentivoli Bononienses Faventinique Manfredi unum eum respicerent, atque eius consilia maxime sequerentur. Domi autem in demandandis reipublicae muneribus aequabili temperamento semper est usus, ut, cum carissimis amicorum et clientibus honores deferret, nullus unquam antiquae nobilitatis se praeteritum esse quereretur. Opificibus autem ac infimae plebi adeo populariter studuit, ut saepe privata pecunia annonae penuriam sublevaret. Et cum studio aedificandi ductus in Caiana villa extruenda sumptu atque elegantia COSMVM avum superare decrevisset, magnam operarum turbam se alere potius quam aedificare praedicabat. Edebantur quoque statis anni temporibus hastatorum equitum decursiones, comoediae, theatrales ludi, omnisque generis spectacula.
Quibus rebus fiebat, ut populus Florentinus quaestui pariter et iucunditati deditus, effuse laetaretur. Numidicos etiam equos eximiae pernicitatis domi alebat, qui in celeberrimis magnarum urbium certaminibus cursu contenderent, victoriarumque praemia, aureos et sericos pannos singulari pietate vestiendis altaribus dedicabat, adeoque in his rebus curandis exornandisque sumptuosus erat et diligens, ut nullum unquam popularis gratiae decus, vel in maximarum rerum occupationibus neglexisse videretur. Optimarum autem literarum professoribus exquisitarumque artium magistris, cum earum esset intelligentissimus, adeo perhumane ac liberaliter favit, ut caeteri principes felici eo saeculo, quo vera virtus pro opibus censebatur, ab uno se Laurentio Medice superari indignarentur.
Tum enim de paranda gloria eximiis inter se studiis certabant Matthias Pannonius regum optimus ac invictissimus, Ferdinandus Aragonius et Ludovicus Sfortia; ita ut mirum videri potuerit Laurentium ab ea civili potius quam principali potentia, aliquanto longius nominis atque familiae claritatem munificentiae ac literarum auspiciis extendisse, quam quisquam alius aequalis lamam vel militarium operum fulgore protulerit. Gymnasium quoque percelebre, disciplinarum omnium doctoribus tota Italia magno aere conquisitis, Pisis instituit, ut nobilissimam quondam urbem ad solatium veteris amissae libertatis, novo decore, ac externae iuventutis frequentia recrearet, misitque eo Ioannem cardinalem, ut in sacro civilique iure sub egregiis doctoribus erudiretur. Nec Florentiae deerant Graecarum ac Latinarum literarum clarissimi professores, aliique ingenio atque facundia insignes, quibus cum familiarissime vivebat: in iis fuere Picus Mirandula, Politianus, Marsilius Ficinus, Christophorus Landinus et ex Graecis Ioannes Lascares et Demetrius Calchondiles et Marullus Tracaniottes, qui praeclaris ingenii operibus editis, cum immortali laude in omnem posteritatem vivent. Horum eruditione ac diligentia fretus bibliothecam, quam COSMVS inchoarat, nobilioribus pervetustisque codicibus, ac in ipsa praesertim Graecia conquisitis, refersit,
Cuncta autem cum publicae tum domesticae vitae munia, tanta ingenii altitudine peragebat, ut vir ad laudem natus amplissimis monumentis memoria nominis sui consecrare videretur ut qui praeclarissimarum actionum suarum famam, non modo civium, sed cunctarum gentium oculis ac auribus expositam esse iudicaret. His enim virtutibus etiam apud publicos hostes, barbaros, ac remotissimos reges magnus et clarus evaserat. Nam et Bayazetes Turcarum imperator, Bernardum Bandinum Iuliani fratris percussorem, qui in Asiam usque perfugerat, dignitate hominis et sceleris atrocitate permotus, ad supplicium tradidit. Et Caytbeius Memphiticus Sulthanus, quo nemo tum bellica virtute felicior fuit, studium suum atque benivolentiam ingentibus admirandisque muneribus Florentiam transmissis, cum insigni Laurentii gloria testatus est. In his enim camelopardalis fuit, animal Indicum enormi proceritate et conspicua varietate mirabile, quod a multis saeculis Italia non viderat atque eo etiam admirabilius, quod neque modo Lusitani, India perlustrata, neque Hispani invento ac peragrato novo terrarum orbe, eius generis animantem hactenus invenerint.
At Laurentius publicis domesticisque rebus felici industria ac optima ratione constitutis, ad ocium philosophiae, optimarumque literarum confugit, et cum eruditissimis viris (quos supra memoravi) modo in urbe, modo in Caregia villa et in Caiano procul a civilibus negociis exercebatur. Adeoque his studiis flagranti cura incumbere erat solitus, ut modo seipsum veluti inertem, modo iniquam temporum conditionem incusaret, quod tam sero ad philosophandum accessisset. Sed non multo post, eum virum et cunctis secundae fortunae muneribus, et omni virtutis genere florentem, morbus invasit, torsereque eum aliquandiu coeliaci dolores, subsequenteque mox lenta atque tabifica febre, tertio et quadragesimo aetatis anno consumptus est. In supremis autem vitae momentis (uti religiosissimum decebat) incredibilem pietatem, singularemque animi constantiam vivacissimis usquequaque sensibus ostendit, cavitque ne plusquam civili pompa funus efferretur. Sed qui eam inanis spectaculi gloriam spreverat, ab publico omnium iudicio, multo ampliorem et speciosiorem tulit, quum ei mox veluti custodi ac autori pacis et ocii, non modo Florentia patria, sed totius Italiae populi, externaeque gentes incredibili cum dolore ac multis cum lachrymis iustissime parentarint.
Mortem eius varia praecessere prodigia, uti magnis regibus accidere videmus. Nam et crinita stella supra tectum Caregiae villae (ubi tum aegrotabat) decidere est visa. Fulmen quoque subitam secum coeli serenitatem adducens, Pilam auratam Mediceae familiae insigne et fastigium e summa testudine maximi templi, cum terribili ingentium marmorum ruina decussit, leoque omnium qui tum in cavea essent nobilissimus, quod semper prodigii loco Florentiae habitum fuit, aliorum saevitia laceratus est. Ita ut haec quoque signa eas calamitates praenunciasse videantur, in quas Italia prope omnis amissa libertate mox incidit, cum nusquam esset in terris optimi sapientissimique hominis ingenium cum summa authoritate coniunctum, quo ille communis pacis et tranquillitatis apprime cupidus, caeterorum principum insanas mentes, perversis implicitas consiliis, frenate omnino atque sanare facile potuisset.
Paulo antequam Laurentius vita excederet, Ioannem cardinalem Romam cum insigni comitatu ad Innocentium miserat dederatque ei praecepta summae plena prudentiae peculiari libello ad honestissimae vitae rationem conscripta, adeo gravi et salubri temperamento, ut quum in splendore atque elegantia actionum omnium, unum maxime sacratae dignitatis nomen tueri vellet, in filio tamen eius aetatis praetenerae nequaquam oblivisceretur. Caeterum Ioannes supra bonarum artium notitiam, ex ea disciplina ab humanitate suavitateque ingenii omnibus iam charus, ubi de morte patris nuncium accepit, continuo Florentiam est reversus.
Abeuntem pontifex, ut aliquid ad augendam studii gratiaeque famam iuveni summae indolis ac optimi viri patris memoriae daret, totius Etruriae legationis honore liberaliter honestavit. Qua una existimationis amplificatione, magis ac magis ad confirmandum rerum statum civibus Florentinis natura commutandae Reipublicae percupidis omnino conciliaretur. Itaque paternis amicis praeclare adiuvantibus, et Petro fratre ad reipublicae gubernacula constituto, non multo post ad Urbem redit, paucisque inde diebus Innocentius moritur. In comitiali vero contentione, qua Alexander Sextus pontifex est renunciatus, nihil sibi iuveni honestius duxit, quam duobus longe praestantissimis cardinalibus adhaesisse, quorum consilia ac authoritatem in ferendo suffragio sequeretur,
Ii tum erant Franciscus Picolomineus, qui postea inito pontificatu, Pius Tertius est appellatus, et Oliverius Carafa, inter senatores eius aetatis maxime illustris. Qui tametsi in republica gravi pioque iudicio meliora prospicerent, turbulentis tamen comitiorum fluctibus abrepti, quos ab insana dissensione deducti plerique alii cardinales excitarant, quin deterrimus eius ordinis crearetur, resistere nequiverunt. Horum facile princeps extitit Ascanius Sfortia, qui cum caeca ambitione avaritiaque corruptus, de manu sacrosanctam Alexandro thiaram imposuisset, aliquanto post in ingrato pontifice perfidiam expertus, debitas scelerati studii venalisque suffragii poenas persolvit.
Nec multo post in Italiam ingruit Carolus Octavus Gallorum rex, exitiabili dissidio singularique dementia nostrorum principum evocatus, supra terribiles copias inusitato etiam currulium tormentorum apparatu cuncta prosternens, Petebat is Neapolitanum regnum impellente Ludovico Sfortia, ut Alfonsi regis spiritus, immoderata semper appetentis, immisso tanto hoste frangerentur. Erant cum Aragoniis amicitia foedereque coniuncti Alexander pontifex et Petrus Medices egregio certe ingenio iuvenis, sed virtute fortunaque patri dissimilis. Itaque ei contigit ut, descendente per Apuanos Ligures, Gallo hosti primus copias opponeret, quae sicuti per se exiguae et nullo, uti in longa pace, belli usu exercitatae erant, ita repente ab ala Gallorum equitum, circa Macram amnem protritae fusaeque sunt.
Inde Petrus tanta belli mole incumbenti Carolo facile impar, ad eum, iam Sergianum oppidum tormentis oppugnantem, suscepto legationis munere contendit, ut pace quaesita, acceptisque ad regis arbitrium conditionibus, civitatis atque familiae incolumitati mature consuleret. Foedo etenim eventu Federicus Aragonius regis frater ornatissimam classem ad portum Veneris adduxerat, et Ferdinandus eius filius in togata Gallia ad Sapim amnem a regiis Sfortianisque copiis retro fuerat compulsus. Adeo ut dii atque homines in eo rerum motu a Gallis stare viderentur. Itaque deposcente rege, opportunissimas Etruriae arces continuo tradidit, Sergiani, Petrasanctae, Pisarum atque Liburni portus. Redempta per hunc modum pace, Florentiam reversus, reperit civitatem indignitate eius pactionis maxime commotam, veteresque inimicos ex ea occasione erectos in spem asserendae libertatis.
Quibus de causis Petrus, insperati negocii gravitate subito oppressus, quum ex ante delecto amicorum civium numero, alios nutare, alios dilabi, nonnullos plane deficere conspiceret, nullibique sibi certa fides aut salubre consilium praestaretur, ire in curiam atque ibi ad magistratus concionari constituit. Sed dum ad limen intrat, a Iacobo Nerlio, audacissimo ex tribunis plebis, fores occluduntur. Hoc levi rerum momento facile apparuit, nihil ea existimatione esse fragilius, quae voluntati et studio hominum nixa, nullis armorum praesidiis sustinetur. Petrus enim in ea offensionis acerbitate vehementi metu consternatus, deformi admodum regressu, ac indecoro comitatu per curiae aream, domum se recepit: ibique inops consilii cum Paulo Ursino urbe excedere constituit, atque ita cum paucis, et ante ad Macram profligatis equitibus, Bononiam est profectus.
Idem quoque faciunt Iulianus frater et fidissimi familiarium; Ioannes vero ipse cardinalis in arripienda fuga novissimus, exuta purpura cineream cucullam ad Serafici sacerdotis effigiem sibi induit, elapsusque inter tumultum occupatae et discurrentis turbae, ad divi Marci coenobium, ut ibi se tantisper conderet, ab impiis sacerdotibus non admittitur. Existimabat enim se in eo templo, quod a Mediceis esset conditum, in omni fortuna humanitatem et fidem inventurum. Eius itaque refugii spe deiectus, ad sancti Galli portam recta perrexit, atque ibi (quod nondum ab inimicis erat occupata) conscenso equo, quem sors obtulerat, per Marinae amnis vallem, et devios Apennini tramites, Bononiam ad fratres contendit.
Idem quoque itineris consilium Iulius est consequutus, qui cum tesseram tradendae arcis Pisas detulisset, factusque esset in via certior de Petri fuga, per Lucensium Alpes evaserat. Caeterum Florentini eiectis Mediceis armati in aedes impetum faciunt, diripiunt nobilissimae suppellectilis apparatum, insignia et monumenta gentis revellunt, summaeque crudelitatis in curia fit decretum, quo Petrus fratresque eius hostes iudicantur, iisque qui eos interfecissent, aut vivos tradidissent, praemia decernuntur. Creatisque novis magistratibus, instituitur domi hasta, clausaque ad ignominiam celeberrima anteriore porta, a postico populus admittitur. Videre erat praeter auleorum stragularumque et praetiosae vestis incredibilem copiam et multa caelati argenti pondera, antiqui operis statuas, signa aerea, tabulas pictas, minimo praetio addici impurissimis licitatoribus, quae per sexaginta annos, viri perelegantes, uti omni auro cariora, ad ornamentum publicae potiusquam privatae domus tanto studio tantaque pecunia congessissent. Neque enim ulla unquam vel nuptialis et festa fronde dies insignis, adeo cumulatae regiae Mediceorum opes detexit, quam haec ipsa calamitas, quae plerisque lachrymas etiam in ipsa rapiendi libidine ex Cosmi Laurentiique memoria nequaquam simulanter exciverat, Verum unus erat peracerbe saeviendi praedandique non ignobilis praetextus, illa dulcissimi nominis, uti praedicabant, ab longo tempore recepta libertas; quasi non moderatos cives, et ab omni virtutis et beneficii genere, iure optimo principes civitatis, sed saevos impotentesque tyrannos aliquo periculoso certamine pepulissent.
At Medicei his adversae fortunae fluctibus patria eiecti, quum Bononiae haud multo tempore se tutos fore perspicerent, quod Ioannes Bentivolus minus propense ac liberaliter acerbissimo casu afflictos respexisse videretur, Petrus Venetias, ipse vero Ioannes cardinalis cum Iuliano fratre et Iulio patruele Petilianum, atque inde Tifernum ad Vitellios veteres amicos confugerunt. Castigarat enim Ioannes eos primo congressu, haud quaquam mollibus verbis, secus ac recentis calamitatis casus postulare videbatur, subagrestiore scilicet increpita ignavia, quod adversus hostes nullo virili edito facinore, nec in hostes districto quidem ferro, incruenti, dominatu, patria paternisque laribus ac exuti fortunis omnibus excessissent. Quibus sermonibus se Bononiae frustra permansuros facile intelligebant, quando ibi, uti pulsis profugisque saepe accidit, Bentivolorum neque certo studio, neque firma benivolentia niterentur.
Quae res singulare incommodum redivivis prope rebus importune attulit. Nam Carolo Florentiam ingresso, plerique duces militares et proceres, et ante alios Bressius Allobrogum principis frater, Medicei nominis studiosus, in foedere conscribendo, prolixas et astutas togatorum consultationes fastidire coeperant. Ipseque Carolus in Medicca domo receptus, Alfonsinam Petri uxorem complorantem immeritam infantis filii et excisae domus calamitatem, benigne verecundeque susceperat, et non mediocrem animo dolorem praeferre videbatur, quod Florentini praeter ipsius voluntatem Petrum, cui ipse dudum dextram salutarem dedisset, summis saevissimae proscriptionis iniuriis affecissent. Adeo ut consiliarii proceres Petrum omnino revocare, restituta et confirmata priore potestate cogitarent, quoniam regi multo commodius atque nobilius foret, cum ea civitate transigere, quae unius principis libero expeditoque consilio regeretur, quam in ipsis momentis tanti belli, quod in Aragonios pararetur, expectare decreta incertae multitudinis, quae concionibus atque suffragiis per turbulentas altercationes certare consuevisset.
Verum Petrus, qui nimis celeri desperatione Venetias pervolarat, cum a regiis, ut eum in patriam reducerent, Bononiae frustra quaereretur, illudente eadem fortuna, summae spei occasioni defuit; atque ita Carolus, eo nusquam reperto, quando sibi Romam multis de causis festinandum esse iudicabat, ne diutius haereret cum Florentinis foedus percussit. Interea Carolus, qui perpetuo victoriae cursu cuncta subegerat, cognitis principum consiliis adversum se pro Italiae salute conspirantium, e Neapoli cum expedito delectoque exercitu magnis itineribus ad Tarrum pervenit, ubi ancipiti dubiaque victoria et cruento maxime praelio, cum Venetis ac Insubribus est dimicatum.
Ea die Virginius Ursinae familiae princeps, et vetere militiae gloria insignis, qui pro captivo in Galliam ducebatur, hostium manus evasit, quum forte pedibus aeger in proximo castris pago substitisset. Is ubi in Romanum agrum rediit, evocare veteres milites, familiaresque suos, pauto ante ad Nolam armis et equis expoliatos contrahere, arma conquirere et denique exercitum parare coepit. Mediceis autem qui tum Romam se contulerant, pollicebatur se Florentiam eos celeri expeditione per hyemem facta, omnino reducturum, si ad augendas ornandasque copias, ipsorum pecunia iuvaretur. Nec dubitavere Medicei, quin ei occasioni mature occurrerent, ac amicissimi hominis ingenio atque authoritati multum confisi, multa milia aureorum nummum protinus numerarent.
Nec multo post Virginius cum Petro Medice in Umbriam proficiscitur, conscriptisque circum Perusiam aliquot subitariis cohortibus et Nucerino Gualdo ex itinere frustra tentato, in agrum Clusinum ad Rapolanas aquas laborioso per nivosos saltus itinere confecto penetravit. Eius improviso adventu Florentini Pisano occupati bello multum perterrentur, cogunturque duces, ac exercitus partem revocare, Aretium et Cortonam praesidiis firmare, tueri agrum ab infestis populationibus, ac demum in urbe sedulo et constanter providere, ne qui vetere studio Mediceis faverent, incertae fidei cives, libertatis nondum firmis radicibus stabilitae, recentem statum omnino perturbarent. Quibus de causis fiebat, ut Petrus in moliendis novis rebus, languidiores opinione sua segnioresque amicorum animos inveniret, ipseque Virginius, urbani motus expectatione suspensus ignobiliter haereret, expugnandis ac incendendis villis, ut earum praeda milites alerentur, qui tenui cum stipendio eius nomen secuti, permagna praemia eo bello sibi animis destinarant.
Sed dum Ranucius Martianus a Florentinis cum iusto prope exercitu circa Cortonam hosti opponeretur, Gimellus vir Gallus cum Camillo Vitellio ad Virginium in castra pervenit. Is cum regiis mandatis multam in stipendium pecuniam afferebat, hortabaturque Virginium, ut accepto auro, conductisque et instructis liberaliter copiis, in Apuliam maturaret, auspiciisque ibi Caroli regis, Ferdinandum bello persequeretur, qui tum recepta Neapoli, cum Mompenserio Gallorum duce acerrime bellum gerebat. Id si alacriter egregiaque fide belli munus susciperet, brevi eum ex regia liberalitate amplissima praemia consecuturum. Quibus pollicitationibus et praesenti maxime pecunia adductus Virginius, quamquam enixe improbantibus amicis, atque ante alios Liviano, Gallicas partes Aragoniis praetulit, vel ob id etiam, quod veteres hostes suos Prosperum Fabritiumque Columnas, qui a Gallis defecissent, apud Ferdinandum in honore haberi, hisque ipsius oppida in Marsis dono data fuisse cognovisset.
Igitur eo capto consilio, quod sibi maxime infelix, atque supremum fuit, quum Petrum in medio gerendarum rerum cursu destitueret, ac signa in Umbriam retro verterentur, hominem eius belli improspere suscepti foedo exitu perculsum miti alloquio solabatur: rogabatque ut aequo animo novis ipsius consiliis, quae non libido, sed ipsa necessitas expressisset, consentire vellet, ac in eius consilii felicitate certam spem repetendae patriae collocaret; quando ipse, nec veteris amicitiae, nec affinitatis, nec communium studiorum, quibus eandem respicerent factionem, unquam esset obliturus, quominus confecto Neapolitano bello, statim multo maioribus copiis, eius officii votique causa in Etruriam reverteretur.
Medicei hac prima spe foede deiecti, alterum annum ita in exilio, ocioque fuerunt, ut nunquam intermitterent per fidos sibi, idoneosque homines occultis maxime artibus sollicitare in urbe Florentia veteres amicos atque affines, novos item parare, ingentiaque demum praemia, vel infimis hominibus polliceri, ut per eos creatis ex amicorum numero magistratibus, aliqua conditione in patriam reducerentur. Iam enim plerosque nobiles et opulentos cives eius reipublicae taedium ceperat, quum in senatum plerique audaces semiplebei egentesque homines irrupissent, qui patritiis despectis, ne quaquam sententiarum pondere, sed suffragiorum numero, de maximis pacis ac belli muneribus decernebant, adeoque patefactus erat in Curiam aditus, ut saepe ab officinis sellulariis, desumpta ad tempus toga in consilium iretur.
Eratque tum maxime popularis Hieronymus Savonarola e divi Dominici ordine, literis et admirabili praesertim eloquentia insignis, qui in sacris concionibus et in privatis colloquiis ita multitudinis animos opinione virtutis ceperat ut illum rerum omnium, quae imminebant, verum vatem divinumque depravatis moribus censorem coelo missum crederent. Creveratque ei tanto assensu authoritas, perpetuo omnis generis hominum sexusque et aetatis studio collecta, ut nihil privatis in domibus, nihil in senatu, sine eius viri consilio recte geri posse videretur. Is Mediceo nomini maxime erat infestus, oppugnabatque eum reipublicae statum, quem paucorum potentium, uti praedicabat, vis et libido regere posset. Ob id civitatem in partes iam plane diduxerat, ita ut a gravibus sanisque civibus non inepte repraehenderetur, quod a religione divinarumque rerum contemplatione, ambitiosius quam sacratum virum deceret, ad munia regendae reipublicae transivisset. Propterea fiebat ut in turbidis rebus et variis civium dissensionibus plerosque Medicei facile reperirent, qui damnata praesenti republica aliam multo honestiorem cogitatione requirerent, in qua nobilitas, rerumque peritia et probata virtus conspicuo in loco, nequaquam consessu imperitorum, atque infimorum hominum, polluta spectaretur.
Gerebat eo tempore summum in republica magistratum Bernardus Nerius, vir gravis et civili prudentia insignis, qui Mediceis vehementer occulteque favebat, utpote qui oderat eius sectae homines, qui Savonarolam, vanitate quadam et religionis simulatione inducti, in eam existimationis amplitudinem extulissent. Cum eo sentiebant viri ex prima nobilitate ditissimi, Nicolaus Ridolfus et Laurentius Tornabonus Ianoctiusque Puccius. Ii domi non parvum armorum et telorum numerum paraverant, quibus clientes suos, quum opus foret, instruerent. Monuerantque Petrum ut silentio coactis quantis maxime posset expeditis copiis, ad urbem advolaret; fore etenim ut amicorum studio favoreque plebis ac adiuvante supremo magistratu, in urbem reciperetur. Tum enim forte ob inopiam frumenti, opifices egenique homines famem sentire coeperant, adeo ut palam acerbeque magistratibus maledicerent, magna nec tacita quidem cum laude Medicei nominis. Nam antea Mediceorum singulari diligentia, qui agrorum sterilitatem mature praesentire erant soliti, non modo fami, sed mediocri etiam annonae caritati, publicis privatisque subsidiis obviam itum fuisse meminerant.
Itaque Petrus conquisita ab amicis pecunia, cum Liviano consilium communicat et copias occultissime cogit. Redierat Livianus fuga elapsus paulo ante in agrum Romanum. Nam infelici exitu eius belli, quod in Lucania ad Attellam gestum fuit, deletis Gallis Mompenserius imperator dolore ac ignominia tantae cladis acceptae perierat et Virginius Neapoli in custodia (incertum febre an veneno) fuerat extinctus. Igitur vir militaris et impiger collectis ex clade veteranis militibus, negocium reducendorum Mediceorum suscepit, provectusque devio nocturnoque itinere in Senensem agrum, ubi Petrus et Iulius paternos amicos ex familia Petrucia cum multis eorum clientibus in auxilium evocarant, copias coegit, statuitque ingenti cursu ad Florentiae moenia provolandum.
Ea res tanto silentio composita instructaque est, ut pene priusquam ab agrestibus sentirentur, in urbis conspectum se dederint; quominus autem, ut constitutum erat, ante auroram pervenirent, plenissimus himber haud dubie a Diis Mediceo nomini iampridem infestis, intemperanter effusus, et cursu et armorum pondere fatigatos prohibuit. Petrus tamen et Livianus ingenti animo producta ala equitum processere ad portam Catellinam, vixque eam civibus trepidis, et improviso in metu ad arma discurrentibus, Paulus Vitellius clausit, qui quum ex itinere Florentiam forte venisset, magistratibus in tanto periculo, eius militaris viri consilium atque operam implorantibus nihil plus ad tumultum delatus praeceperat, quam ut mature et diligenter portam tuerentur.
Eo modo sicuti Mediceorum amicis, ut in praeclaro et multo iam die arma capere et prodire nequaquam audentibus, ad explicanda perficiendaque consilia, tempus animusque defuit, ita qui exterius appropinquabant, opportune occlusa porta, decepti repulsique sunt. Substitit et suspenso animo Hercules Bentivolus, inter Florentinorum duces militia clarus, qui se Mediceis (si tumultus nequaquam vanus, in urbe oriretur) minime defuturum antea fuerat pollicitus. Signiferi siquidem regionum de more, satis constanter et opportune ad signa contribules suos evocabant, et tormenta minora aliquot elata in portae propugnaculum contra hostes ultra fontem ad teli iactum provectos, emitti coeperant. Quibus de rebus Livianus et Petrus desperato suscepti consilii feliciore eventu, ita receptui cecinerunt ut mirabili ordine conversis equis, qui novissimi in adventu fuerant, agmen ducerent, et primi portae periculoque proximi constanti regressu terga abeuntium ex modico semper intervallo sequerentur: neque quisquam aut tum aut postea armatus erupit.
At Florentini Mediceos nunquam tantum facinus aggredi ausuros fuisse iudicantes, nisi clientes eorum aliqua intra urbem inita conspiratione adventantibus praeclaram ex occasione operam promisissent, singulari cura adhibita inquirere coeperunt, an aliquis eius rei particeps invitatione Mediceorum esset effectus; duobusque fere mensibus, posteaquam ea acciderant, prodente quodam Antellio, ex levibus minutisque indiciis accusati sunt, Bernardus Nerius, qui paulo ante magistratu abierat, et ii quos antea nominavi Ridolfus, Tornabonus, Puccius et Cambius, qui in quaestione torti convictique demum testibus, ita damnati sunt ut multo maxima pars civium in ea iudicii severitate, reorum exilio contenti fore viderentur, nisi Franciscus Valorius in secta Hieronymi Savonarolae facile princeps, turbulento ferocique ingenio magistratus a mitioris poenae decreto, totaque civili lenitate deiecisset.
Erat is Bernardo Nerio maxime infensus ex vetere privata simultate, hunc quum omnino oppressum cuperet, ulla pietate adduci non poterat, ut caeteris parceretur, uti in eadem causa pari periculo implicitis, quanquam his, et ante alios Ridolfo et Tornabono, amicitia et familiaritate maxime esset coniunctus. Tantum enim capitali odio, caecaeque libidini dandum putabat, ut quatuor eosdem nobiles ac sibi alioqui privatim amicos cives, qui inani voto tantum, nec dira quidem cogitatione peccavissent, supremo supplicio punitos conspicere mallet, quam Nerium publicae clementiae beneficio, saevissimae morti ereptum et incolumen, Itaque reis in tanta angustia octoviralis iudicii more maiorum a suspectissimo magistratu ad universae civitatis solenne iudicium appellantibus, unus Valorius, in cives ad leniorem sententiam proclinatos vehementer invectus, peracerba crudelique oratione habita pervicit, ut per octoviros inconsulto alio frequentiore senatu, de convictis supplicium sumeretur.
His eo modo in custodia securi percussis, quum cadavera ad funus tradita spectarentur, populus ea atrocitate supplicii adeo commotus est ut liberrime obloquendo, Savonarolae imprimis sectatoribusque eius et Francisco demum Valorio summa, et ea quidem utrique fatalis, invidia conflaretur. Mediceis vero tantum abfuit, ut ea propinquorum calamitas, vetus studium authoritatemque minueret, ut plerique antea parum benivoli, ultro in partes transirent audacterque adversus Hieronymi sectatores, a quibus respublica impotenti quodam iure usurpata tenebatur, inimicitias ex professo bellumque susciperent.
Tantaque rerum atque animorum commutatio, non toto vertente anno his dissidiis Florentiae consecuta est, ut Hieronymus, qui modo singularis sanctimoniae, virtutisque nomine animis civium imperitarat, et in numerum divorum ut vivens referretur, publico consensu meruerat, concursu populi, senatusque decreto damnatus sit, et in area curiae foedissimo supplicio concrematus. Oppugnarat enim liberiore censura e suggestu Alexandri pontificis actiones, quum antea etiam eius diras, quibus aquae et igni interdicitur, non omnino metuendas esse, tam impia quam insana voce pronunciasset. Verum cum ad testificandam conceptae divinitatis opinionem, se pyram ardentem ultro ingressurum, tutanteque numine impune evasurum esset professus, neque id demum provocatus periclitari vellet, ulterius divinae prudentiae famam, et probitatis existimationem sustentare non potuit. Atque ita qui ab excellenti doctrina ac vitae continentia et honestate facundiaque incredibili in admiratione hominum aliquandiu fuerat, omnibus contumeliis et cruciatibus affectus, miserabile et fortasse indignum tanta virtute, incerto levique populo spectaculum praebuit. In eo tumultu, quo templum divi Marci ferro et flammis est oppugnatum ut Savonarola caperetur, armati hostes in domum Francisci Valorii impetum fecerunt, qua direpta atque etiam interfecta eius uxore, dum ipse a lictoribus in curiam duceretur, a propinquis damnatorum ante proconsulis aedes foede trucidatus, saevi ac insolentis ingenii sui poenas persolvit.
Interea Ioannes quanquam in repetenda patria bis iam, et sua consilia et fratrum conatus omnes improspere cecidissent, novam fortunam Venetorum auspiciis tentare constituit. Fuerat enim antea cum fratribus Mediolani, spesque omnes in una maxime prudentia atque authoritate Ludovici Sfortiae collocarat, a quo etiam Iulianus in amicorum numerum honesto familiaritatis loco fuerat receptus; erat enim tum Florentinorum hostis, cum insigni studio transmissis copiis Pisanos ad tuendam libertatem hortaretur. Sed postquam Ludovicus non iniqua, sed infelici suspitione correptus nimiae Venetorum potentiae invidere, conversaque voluntate pro Florentinis Pisanos oppugnare coepit, intelligebant plane Medicei nihil sibi illius amicitiam eo tempore profuturam, ipsosque subinde nulla cum dignitate frustra laboraturos, nisi alios principes, qui praeclare Florentinorum hostes forent, omnino quaesivissent.
Defenderant Veneti iam tertium annum Pisanorum libertatem adversus Florentinos, tantisque opibus terra marique studium suum in servanda ea civitate declararant, ut nemo iam Italiae principum dubitaret Pisanos extrema rerum necessitate, et magnitudine eius beneficii adductos, ultro in ditionem Venetorum esse concessuros, quoniam civitas publice ac privatim magnis et frequentibus incommodis fatigata atque oppressa multo aere alieno, diutius libertatem tueri posse desperaret, et propterea Venetis praepotentibus benignioribusque dominis, quam Florentino populo multum rebellionis iniuria exacerbato, honestius servitura videretur. Iam enim veterem arcem, quae ad mare vergit, ut fidei pignus foret, Veneto praesidio custodiendam tradiderant, excedentibusque urbe Sfortianis militibus, omnem prope administrandi belli curam Venetis legatis et ducibus reliquerant; quibus de causis Ludovicus Sfortia nimiam ac sibi mox formidandam Venetorum magnitudinem veritus, immoderatae eorum cupiditati obviam eundum esse existimavit, ne praepotens terra marique populus ac immortali consilio vigens, in diverso Italiae litore copiosissima atque opportunissima urbe potiretur,
Itaque in Florentinorum partes transgressus, eos copiis contra Pisanos apertissime iuvit, factumque est paucis mensibus virtute Vitellii, qui pugnacissimum exercitum in agrum Pisanum adduxerat ut, cunctis ferme oppidis fortiter expugnatis, Venetus exercitus intra urbem Pisas compelleretur, Ea res coegit Venetos maiora parare praesidia, ut et suis iam prope obsessis et Pisanis laborantibus mature subvenirent. Hanc nactus occasionem Ioannes, quum in Flaminia ingentes copiae cogerentur, cum Venetis egit ut ipse cum fratribus in societatem gerendi belli reciperetur docuitque propter multas Alpinarum gentium clientelas, quas ipsi Medicei in eo Apennini tractu habere consuevissent, facile Venetos exercitus in Etruriam esse transcensuros, nec tum demum si valida arma proferrentur, sibi omnino defuturos amicos atque affines, qui occasionem commutandae reipublicae fortiter arriperent, seseque magno populi studio adapertis portis in patriam reciperent.
Iis rebus constitutis, Veneti Guidonem Urbinatem regulum et Baleones Perusinos duces stipendio conduxerant, magnumque peditum numerum conscripserant. Petrus pariter et Iulianus Iuliusque Medicei, sese et Livianum Carolumque Ursinum veteres amicos cum valida peditum et equitum manu Venetis in Flaminia coniunxerant. Insinuatique per Apennini valles qua Anemo fluvius decurrit, Maradium oppidum occuparant. Ex alia parte Veneti per Casentinates Alpes in eos Apennini vertices, qui Aretinos et Cortonenses despectant campos, pervenerant. Gerebatur atrox bellum in Alpibus crescentibus undique auxiliis. Nam Ludovicus Sfortia Fracassum Sanseverinum et Galeacium vicecomitem Florentinis auxilio misit, qui ductis ad Maradium copiis, iunctisque cum Ranuccio Martiano viribus, Mediceos et Livianum arcem tormentis oppugnantes, in fugam coniecerant. Nec multo post Livianus Laverniam occupavit, quod est coenobium in summis Alpibus ab divi Francisci, qui ibi stigmata divinitus recepisse dicitur, insigni miraculo celebratum. Inde Bibiennam oppidum singulari ac felici audacia ingressus, ea iuga Apennini praesidiis firmavit castellaque aliquot ignobilia vi cepit.
Nec Florentini cives, qui eo tempore in republica principes erant, Mediceorum metu, ulla in parte belli studium remittebant, utpote qui non iam de possessione Pisarum, sed de patria ac dignitate retinenda, saluteque sibi dimicandum videbant. Quum nullum sibi veniae locum relinqui putarent, qui Mediceos pepulissent, et propinquos amicosque eorum clarissimos viros crudeliter interfecissent. Igitur Paulum Vitellium recenti tum rerum feliciter gestarum gloria florentem ex Pisano agro revocant et ad summa Apennini iuga exercitum ducere iubent. Is navandae operae, decorisque avidus, vertices angustiasque omnes munitionibus praesidiisque praesepsit, singularique celeritate atque peritia, dispersos variis in locis aggressus hostes, eos multis illatis detrimentis deiecit, Guidonemque et Iulianum intra Bibiennae oppidum compulsos obsedit, tantaque virtute et perseverantia inter nivosas cautes, summasque locorum asperitates bellum administravit ut nemo Venetorum ducum relinqueretur, qui non aliquam insignem cladem ab eo vel a Sfortianis militibus accepisset.
Quibus de causis Veneti de suorum periculo certiores facti, Petilianum summae tum authoritatis eorum ducem cum iusto exercitu in Caesenatium fines miserunt, ut inde subsidia suis in Apennino laborantibus ducere maturaret. Caeterum ire properantem tot nunciatae suorum clades, et difficillima itinera quae toto Apennino praealtis nivibus tenebantur, maxime retardarunt. Interim Guido Feltrius absumpto omni commeatu, amissis aut debilitatis, corruptisque macie omnibus equis, certa conditione a Vitellio imposita, ut abire liceret, impetravit. Inde a Vitellio Bibienna arctius oppugnata atque obsessa, nam Livianus in Guidonis locum successerat.
Sed Venetis ac Mediceis improspere Vitellianorum vim sustinere conantibus, Hercules Atestinus Ferrariae princeps induciarum pacisque medium sese obtulit. Eumque exitum habuit id bellum ut Veneti Pisis praesidia deducerent, Pisanis in posterum adversus Florentinos terra marique ne faverent, certamque pecuniae summam impensae belli nomine, a Florentinis acciperent. At Ioannes ter improspere tentata reditus fortuna, excedere tantisper Italia et per externos populos, ut temporibus serviret, peregrinari constituit. Cum dignitate enim Romae esse non poterat, nam Alexandrum pontificem et Venetos, adscitis in societatem Florentinis, execrabile illud ac Italiae funestum foedus cum Gallis percussisse cognoverat. Indeque Italiam omnem subito arsuram bello, non sine foeda rerum omnium confusione providebat.
Itaque ab Alexandro commeatu facile impetrato, cum Iulio fratre, patruele et duodecim equitibus, deposita purpura, pari cultu cum caeteris, e Venetiis in Vindeliciam transcendit pervagatusque est eum Germaniae tractum, urbibus florentem, singulari cum sua, tum comitum omnium hilaritate. Nam cum personam dissimularet et unus singulo quoque die, qui specie domini caeteris imperaret, ex corona forte crearetur acerbitatemque praesentis fortunae ingenti animo contemneret, nihil unquam se expertum iucundius atque festivius ea vitae libertate praedicabat, In Ulmam demum Svevorum urbem pervenit, ubi cum a magistratibus honeste retineretur, non multo post, ipso impetrante, sub custodia ad Maximilianum Caesarem est deductus, qui eum vir humanissimus perbenigne suscepit. Erat enim Mediceum nomen ex insigni Laurentii Cosmique memoria omnibus in terris celebratum.
Caesar cum causas suscepti itineris cognovisset, consilium eius magnopere laudavit, quod domesticae calamitatis casum sapienter ferret, spatiumque temporis censeret interponendum, quo ex bellicarum rerum successibus, ad repe-tendam patriam, fortunae benignioris occasio praeberetur, quodque interea ignobili ocio, non modo honestam atque utilem peregrinationem, sed erudito ipsius ingenio longe dignissimam praetulisset, qua haud mediocriter ad perfectam humanarum rerum peritiam adeundis tot nationibus erudiretur. Dedit insuper ei diplomata ad securitatem itineris ac epistolas, quibus eum Philippo filio Belgarum regi obnixe commendabat.
Inspectis itaque Circumrhenanis urbibus peragrataque nobiliore Germaniae parte, in Belgas ad Philippum pervenit, a quo plane regie et luculentissime est susceptus. Inde in Morinos ad Oceanum perrexit, in Britanniam traiecturus, nisi comitum ingentes tum forte Oceani fluctus formidantium hortatu in Galliam deflexisset. Quum Rotomagi ad ostia Sequanae versaretur, Galli suspicaces repentinique homines, exemplo Germanorum, eum cepere, neque eum quanquam sese detegentem ac cardinalem esse profitentem dimissuri erant, nisi Petrus frater, qui tum Mediolani Ludovico regi aderat, literas ad id impetrasset.
Ab Oceano demum per totam Galliae latitudinem Massiliam delatus, conducto insigni navigio Romam navigare constituit. Adversantibus autem ventis, quum Liguriam praeterveheretur, in terram descensione facta, abiectoque navigandi consilio, Savonam pervenit. Erat ibi tum Iulianus Rovereus cardinalis, cum ultro conspectum Alexandri pontificis veteris inimici defugeret. Is et longi itineris labore et maris nausea vexatos, amice liberalissimeque suscepit; ita ut tum in una mensa tres exules sint conspecti, vehementer inter se de privata et publica rerum fortuna conquerentes, qui non multis inde annis, tametsi spe dispari non dissimili tamen sorte, ad summum Christianae dignitatis fastigium pervenerunt.
Genuae demum apud Magdalenam sororem, quae Innocentii nurus fuerat, aliquandiu commoratus est. Ibi de infelicitate Ludovici Sfortiae certius cognovit, quem e Germania, conductis inter auxilia Helvetiorum octomilibus, dum Mediolanense imperium repeteret, et passim propensissima populorum voluntate reciperetur, Helvetii barbara perfidia Gallis tradiderant, fraterque eius Ascanius cardinalis in fuga a Venetis fuerat interceptus. Quibus de causis inde profectus, quod tum is annus erat sacer saecularis Iubilei celebritate, Romam contendit.
Eo tempore Alexander pontifex cunctas humanarum rerum ac divinarum rationes in tota consilii summa, ad amplificandas statuendasque opes Caesaris Borgiae filii contulerat. Galli ad id socii atque adiutores erant, utpote qui nihil interesse putarent, si Caesar totius Italiae minores regulos excinderet, modo ipsi in praesens ad non dubias spes universi principatus, duobus maximis imperiis potirentur. Sfortianis enim dominatu pulsis et in carcerem coniectis, adversus Aragonios bellum parabant. Ipse interim Caesar togatam Galliam in potestatem redegerat, Riariis primo pueris Catharina matre capta, Foro Livii et Foro Cornelii vi eiectis; Faventia demum expugnata atque enecato Astore regulo; Malatestis subinde et Sfortianis Arimino Pisauroque deiectis. Eodem cursu Guidonem Feltrium pepulerat Urbini principatu; Varanios Camertes regulos vetustissimae nobilitatis Iulium Caesarem et Venantium strangularat; et reliquos passim opibus illustres, in eo ambitionis aestu furens inexorabili crudelitate persequebatur. Habebat tum castra ad Claternam decimo ab urbe Bononia lapide territabatque Ioannem Bentivolum, eius urbis potiundae percupidus. Sed Ioannes suspectis civibus interfectis, aut pulsis, ita sese uti vetus et sagax tyrannus muniverat, ut eius periculi vexationem pecunia facile redemerit.
In tanto rerum motu Medicei, nullam omnino occasionem praetermittendam existimantes qua patriam repeterent, ad Caesarem supplices se contulerunt. In eo enim prope certam spem reponendam putabant, tantis scilicet copiis instructo et cuncta impotentibus armis cum ingenti omnium terrore quatienti. Iuvabantur enim mirifica fide vehementique officio Ursinorum ducum, qui Caesari militabant. Ii erant Paulus, Iulius atque Franciottus affinitate et benivolentia Mediceae familiae coniunctu
Transcendebat tum Caesar in Etruriam, Apennino supra Pistorium superato, ut lacobum Appianum Populoniae Illvaeque insulae possessione depelleret. Caeterum ad Campum oppidum quinto a Florentia lapide castrametatus, ita in his locis moram trahebat, ut Florentinis ostentando Mediceos exules, non obscure minitari videretur. Quod nequaquam eo tendebat ut Medicei praeclara eius voluntate ac illustri beneficio reducerentur, verum ut civitatem ad eas quas ipse concupisset, novae societatis conditiones repraesentata veteri Mediceorum dominatione compelleret. Porro Medicei tametsi non inani coniectura inducti, eius promissi fidem, apud fallacem Borgiae animum minime constare providerent, nihil tamen intermittebant quod in negocio semel suscepto opportunum foret.
Erant inter Caesaris duces viri maxime strenui Raphael Pactius et Marcus Salviatus Florentini, quibus popularis reipublicae status erat invisus. Ii fidelem fortemque operam Mediceis pollicebantur; neque enim civibus erant suspecti, quoniam utrunque familiae nomine, propter veteris et funestae coniurationis memoriam, minime Mediceis opem allaturum apparebat. Per hos itaque Florentiae, veteres amicos solicitare, cohortari, docere quo praesertim tempore et quibus maxime artibus foret conandum, ut Curia occupata, popularisque reipublicae statu everso, sua dignitas ordini patritio redderetur. Ursini nanque per se soli copias suas, vel ignaro Caesare, ad urbis portas adducturi erant, ea spe ut Caesarem (si fortuna coeptis consiliis arrideret) id facinus minime repraehensurum putarent, quando Medicei grato liberalique animo ad omne obsequium erga Borgiam familiam parati fore viderentur. Id vero facile fiebat, quoniam Caesar milites ab omni maleficio adeo severe proposita supplicii poena continebat, ut absque ullo belli vel iniuriae metu, populus pariter ac miles, castra et urbem spectandi studio libera quadam commeandi licentia frequentarent.
Interim dum in urbe Medicei nominis studiosi, consilia timide cunctanterque explicant, firmioresque vires ad tutiorem successum patrandi facinoris quaerunt, allatae sunt literae Alexandri pontificis, ad quem legati Florentini iniuriam deprecantes antea confugerant. Is civitatem omni metu liberabat, hortabaturque Caesarem ex composito singulari astu, ut amicitiam potentis populi vel maximis exulum pollicitationibus praeferre vellet. Quae eo pertinebant, ut Caesar dum se haud facile exorari posse simularet, nec sine aliqua decoris labe paternae authoritati obtemperare posse videretur, Florentinis trepidantibus, cum ipsas Mediceorum spes, tum et suam ipsius fidem ampliore aliquanto pecunia venditaret. Itaque accepta aliquot millium summa a Florentinis, qui saepe in magnis periculis salutem publicam auro redimere didicerant, finibus excessit.
Medicei vero haud temere sibi caverunt, ne et ipsi sub eius hominis fide, apud quem nullum unquam fuit iusiurandum, per fraudem compraehensi, hostibus multo auctiore pretio traderentur. Sequenti anno, qui a sacro saecularis iubilei fuit secundus, nova spes repetendae patriae Mediceis adfulsit, utpote quibus ipsa necessitas in consuetudinem verterat, in tanta bellorum varietate, nunquam de fortuna desperare, consilia ad singulas rerum occasiones applicare, experiri omnium voluntates in urbeque praesertim Florentia, recenti semper fama infracti erectique animi et praeclaris apud principes actionibus existimationem tueri.
Militabat apud Caesarem Borgiam Vitellocius Vitellius bellica laude insignis, Is incredibili odio Florentinos persequebatur, quod triennio ante, Paulum fratrem ipsorum imperatorem Casentinate et Pisano bello, de republica benemeritum, falsis inducti suspitionibus, saevo praecipitique iudicio necavissent. Ductabat Vitellocius alas cohortesque summae virtutis, Nam primus omnium Italos pedites in aciem contra Germanos ad Surianum felici virtute produxerat, trahebatque secum non contemnendam clientium multitudinem ex Tifernate agro, proximisque Etruriae oppidis. Paulus quoque Baleonus Perusiae facile princeps, quem ab inimicis domo pulsum, paulo ante reduxerat, signa eius cum manu peditum atque equitum sequebatur. Nec deerant Ursini cum Mediceis, tum ipsi Vitellocio variis cognationibus adstricti. Cum hoc duce Medicei fratres percusso certo foedere se coniungunt; adiuvante et pecuniam sumministrante Pandulfo Petruccio Senensium tyranno arma parant et in Etruriam proficiscuntur. Per unos enim Mediceos exules Florentia capi non poterat, quando civitas magna et opulenta, nisi domi hostem inveniret, nullis externis viribus cessura videretur. Iam Cortona Aretioque recepti fuerant; oppugnabantque Aretii arcem, per totamque Arni vallem oppidis frequentem, metum protulerant.
Quibus de causis Florentini trepidare, vix opem in tumultuariis consiliis reperire, suspectare intus insidias, foris hostem timere et ante omnia plurimum vereri ne Vitellocius, iustissimo exacerbatus odio et Medicei, quorum amici cognatique foede essent interempti, in ipsos, qui tum maxime rempublicam tenuissent, crudeliter saevirent, Parum enim subsidii in milite, quo tum apud Pisas bellum gerebatur, uti saepe fuso reiectoque, reponebant. Nec deerant qui existimarent Vitellocium nequaquam tantum bellum privato consilio privatisque opibus suscepisse; quoniam eum virum constaret modicis domi facultatibus, et Mediceos ex perpetuis superiorum temporum impensis aere alieno passim contracto, minime tantos sumptus toleraturos, nisi a pontifice Caesareque occulte subministrata pecunia iuvarentur. Neque enim erat credibile, eum qui mercede conductus, sub Caesare stipendia faceret, invito aut ignaro duce suo tanti momenti bellum adversus validissimos hostes gerendum putare. Sed ea erat natura ingenii Borgiarum ut initia bellorum contectis auspiciis ambigua et incerta esse vellent, ut cum eventus coeptis respondere coepisset, tum demum ex tuto adapertis sensibus ad certam praesentemque fortunam consilia omnia verterentur, ut tum accidit. Quum enim Vitellocio nequaquam favere videri cuperent, dignum aliquem ipsorum votis belli exitum expectabant.
Interea Florentini, ubi se periculoso bello vehementer premi conspiciunt, nec quibus viribus infesto hosti obviam eundum sit, patres satis expedite deliberant in communi consilio, ad Ludovicum Gallorum regem confugiendum censent, authore Petro Soderino, qui in concione deplorato reipublicae statu, ita spem in Gallorum auxiliis collocandam esse disseruit, ut nisi ea mature impetrata forent, perditas et conclamatas res esse pronunciaret. Adventabat tum Ludovicus in Italiam, secum adducens Federicum Aragonium, qui paulo ante Gallicis Hispanicisque armis pulsus Neapolitano regno excesserat. Itaque Soderinus, singulari omnium ordinum assensu commendatus, eius legationis munus suscepit, plerisque id parum constanti animo detrectantibus, quasi orbatae fortibus viris reipublicae, nihil de salute sua sollicitus subveniret.
Is uti erat egregie prudens, et industrius, apud regem tanta gravitate civitatis causam egit, ut plane demonstraret regi magnopere esse cavendum, ne eversa aut commutata Florentiae republica, quae antiquo recentique societatis iure Gallico nomini esset foederata, ipse demum amittendae Neapolis Cisalpinaeque Galliae periculum subiret. Erat Ludovicus ingenio suspicaci et superbo, utpote qui in summa regii nominis authoritate, se a quoquam principe, ulla in re contemni aut laedi minime pateretur. Quibus de causis celeriter ad Alexandrum Caesaremque perscribit, ut a Florentinis sociis suis abstineant, Vitellocium eiusque copias, Florentinorum finibus excedere, restituereque occupatas urbes continuo iubeant; id nisi fieret, se Florentinorum iniurias non esse neglecturum, transmissisque copiis, quos armatos in Etruria reperiret uti communes hostes bello persecuturum.
Ad has literas, Himbaldum quoque clarum ducem cum valido equitatu in Etruriam adversus Vitellocium proficisci iussit, Horum Gallorum adventu monituque Caesaris, Vitellocii impetus statim est repressus; qui tamen in eo victoriae cursu, priusquam Apenninum Galli transirent, flagitantibus id magnopere Mediceis, facile ad Florentiae portas provehi potuisset. Sed praepostero impulsus consilio, eam conficiendi belli occasionem praetermisit, quod nihil in tergo sibi relinquendum diceret et propterea ad oppugnandum sancti sepulchri Burgum inepte regrederetur, adeo ut nequaquam obscure apud Mediceos constare videretur Vitellocium, ut proximum Tiferno oppidum ditioni suae adiectum foret, privatae cupiditati potius quam bellicae rationi obtemperare voluisse. Eo interposito temporis spacio Himbaldus in Aretinos campos pervenit, cui uti Caesar praescripserat in regis gratiam a Vitellocio certis conditionibus urbes traduntur. Quibus demum receptis, Florentinus populus, uti omni solutus metu, adeo effuse laetatus est ut incredibili assentatione et studio, Petrum Soderinum, uti patriae parentem (quod nunquam antea per leges in libera civitate tentatum fuerat) antiquato bimestri magistratu, administrandae reipublicae dictatorem perpetuum crearint.
SECVTVS est annus qui fuit a partu Virginis supra millesimum quingentesimus tertius, Ursinae domus clade et opportuna Alexandri pontificis morte insignis. Caesar enim cum antea patris potentia, sacrisque opibus fretus, magnum sibi in Italia imperium saevo ac impotenti animo destinasset, omnibus prope pontificiae ditionis regulis crudeli perfidia trucidatis, Romanos etiam proceres ita afflixerat, ut Columnii, exuti oppidis, actique in exilium, per Appuliam atque Siciliam vagarentur; Ursini vero, qui in Borgiarum amicitia fuerant, principum suorum funestam stragem lugerent. Vitellocius enim Paulusque Ursinus cum Francisco Gravinae principe, Liberoctoque Firmano (qui in exercitu Caesaris ordines ductabant) apud Senogalliam in familiari ipsius colloquio compraehensi necatique fuerant. Baptista quoque Ursinus cardinalis, qui vetere pontificis gratia vigere videbatur a pontifice captus, in custodia veneno perierat. Rainaldus item Ursinus Florentinus antistes ipsorum Mediceorum fratrum avunculus et Aloisius Liviani frater, in arce Molis Hadriani ad non dubium vitae exitum servabantur.
Quibus de causis Ioannes conquiescendum omnino, et vitam, quae omni praesenti spe esset potior, vel sub ignobili silentio traducendam constituit. Nam pontifex inopiae metu rapax, atque illo immani ingenio saevus, ut Caesari filio magnos alenti exercitus et regio luxu liberalitatem passim ostentanti, pecuniam suppeditaret, ditissimum quemque cardinalium veneno sustulerat, haud dubie in reliquos aulae sacerdotiis atque opibus insignes, haereditatis spe saeviturus, nisi admirabili Deorum providentia homo in religionis causa probrosus et quod omnium fortunae interfuit, ad exitium Italiae natus, sibi mortem, supremam vero Caesari filio calamitatem peperisset, hilariore scilicet in coena dum ad umbrosum Vaticani ruris fontem venenum bibunt, lagena pocillatoris errore commutata, quam dira fraude opulentis aliquot senatoribus honoris specie paravissent.
Mortuo Alexandro, et Caesare exquisitis antidotis vel in ipso iuventae robore veneni impetum vix sustinente, comitia sunt habita, quibus Franciscus Picolomineus, cui Ioannes enixe studuerat, summus pontifex suscepto Pii Tertii nomine renunciatus est, eo admirabiliore omnium laetitia quod melior pars senatus quamquam paucissimis nixa suffragiis, caeteros cum factionibus, tum Caesaris imperio servientes, ex longa contentione pervicisset. Verum Pius senectae vitiis et mortifero cruris ulcere vehementer affectus, intra paucos dies interiit. Tum vero instauratis comitiis, tanto studio in unum Iulianum Rovereum vota suffragiaque omnium sunt conversa, ut pene priusquam conclave ingrederetur, pontifex sit dictus, incredibili cum dolore Caesaris, qui ad exemplum incertae nutantisque fortunae, quum Hispanos cardinales uti clientes suos, iurare solenni sacramento coegisset, se neminem nisi Borgiae familiae studiosum suffragio adiuturos, eum statim primo comitiali die sub thiara salutari pontificem viderit, quem ipse paterque Alexander uti gravissimum hostem perpetuo decem annorum exilio mulctavissent.
Nec multo post a pontifice, qui Iulii Secundi nomen tulerat, Caesar Borgia copiis urbibusque atque omni dignitate exutus, quum impetrata libertate ab Ostia Neapolim enavigasset, a Magno Consalvo capitur et in Hispaniam transmittitur. Ubi cum ex custodia profugisset ignobili quodam praelio a Cantabris est interfectus. Contendebant tum opulenti reges Ludovicus et Ferdinandus de Neapolitano regno, quod antea inter se, pulsis Aragoniis, contentiosa partitione diviserant. Pontifex, uti sacrosanctum principem pacis atque ocii authorem deceret, in neutram partem sese inclinabat.
Ursini duces, quod a Gallis ut in vana spe victoriae Italici generis auxilia facile spernentibus, minus liberali stipendio invitati fuissent, ad Hispanos non levi ad maturandam victoriam momento transierant. Eius belli exitu, quo Galli ad Lirim profligati sunt, Ioannes gravissimi doloris vulnus a fortuna suscepit. Nam Petrus frater, qui in procuratione tutelaque Casinatis sacerdotii diu fuerat, et propterea ut in Gallorum ditione eorum ducibus militarem navando operam adesset, quum e strage conscenso navigio Caietam contenderet, in ostio Liris fluctibus obrutus interiit. Auctus est et hic domesticus dolor, Fabii Ursini, Pauli filii praeclari iuvenis immatura morte, qui ipse ad Lirim sagitta per galeam adacta, tumultuario in praelio ceciderat.
Itaque Ioannes, quum spei suae rationes transverso rerum successu conturbatas erigere vellet, cum Galeotto florentis aetatis atque fortunae iuvene amicitiam contraxit, Is erat Iulii pontificis ex sorore nepos, suavitate ingenii, forma corporis vitaeque splendore cum ipsi Iulio, tum et universae aulae Romanoque populo, iucundissimus. Hunc primum, tradito pileo quem ipse antea gestasset, legerat in senatum defunctoque Ascanio Sfortia vicecancellarium crearat, qui est honos singularis in senatorio ordine amplissimae ac opulentissimae dignitatis. Per hunc Ioannes apud pontificem ab elegantia eruditorum morum auctiorem gratiam promeruit clarioremque subinde nominis famam apud omnes est consecutus. Disputabatur enim inter nobiles et minus severos sacerdotes, ex ipso honestarum actionum certamine, de benificentiae et pietatis officio, de praestantia nobiliorum artium, de finibus iucundissimae voluptatis.
Quibus in rebus disserendis vel obeundis, nemo unquam Ioannem vel ingenii elegantia, vel temperie, vel humanitate superavit. Non desunt qui affirment Galeottum ab his usque temporibus, quum de avunculi iam plane senis minus firma valetudine dubitaret, consensu iuniorum cardinalium Ioanni vix tricesimum aetatis annum attingenti, pontificatum despondisse, ita ut dicerent aequum esse, ut iam tandem iuniores qui vigore animi senibus praestarent, summo rerum imperio digni viderentur. Verum non multo post Galeottus in tanta arridentis fortunae felicitate, vix triennio terris monstratus rapidissima febre extinguitur. Eum solenni funere elatum quum populus nequaquam adulanter luxisset, Ioannes ipse, qui in suprema usque vitae momenta erga morientem omnibus tenerioris amicitiae et christianae pietatis officiis erat perfunctus, ita desideravit ut quum lachrymas tardissime deposuisset, si forte eius rarissimi iuvenis memoria induceretur, vel laetiore in sermone veterem tristitiam et lachrymas ad oculos revocaret.
Sequentibus vero annis dum Iulius pontifex Bentivolo Bononia pulso et Venetis aqua et igni interdictis, arma tractaret, eundem semper cum pontifice iunioribusque cardinalibus studii atque amicitiae tenorem est secutus. Florentiae quoque interea assidue dabat operam, ut magis ac magis potentibus in republica patritiis iungeretur. In superandis autem difficultatibus, promerendisque civium animis plurimum valebat Lucretiae sororis ingenium, quae singulari prudentia, virilique officio, nulli unquam vel tenui rerum occasioni deerat, qua excitari familiae nomen, et vetera hominum studia accendi posse viderentur.
Nupta haec erat Iacobo Salviato nobili opulento et in republica admodum potenti. Qui tametsi antea Savonarolae doctrinae et religionis admiratione fuerat studiosus et libertatis nomen obnixe coleret, aequabilique ordine liberae civitatis magistratuum iura tueretur; semper tamen Medicearum partium erat habitus, et tum maxime in Soderino illam perpetuae potestatis imaginem ferre non poterat. Siquidem Soderinus popularem sese conversa reipublicae ratione profitebatur. Accidebatque propterea ut quanto maiorem gratiam apud mediocres infimosque homines parare conaretur, tanto ipse apud nobiliores civium ordines vividiore et (uti postea praeclare docuit eventus) perniciosiore invidia deflagraret. Erat enim valde onerosum et molestiae pariter odiique plenissimum perpetuae dictaturae nomen, adeo ut cum in senatu de bellicis civilibusque negociis ageretur, patritii Mediceorumque studiosi contrariis suffragiis illius semper consilio atque sententiae obviam irent, quasi ei ad elevandam minuendamque authoritatem conspiratione quadam illuderetur, quod tanquam prudentia longe pontentissimus, ad reipublicae gubernacula sedens, cuncta iudicio suo regere, caeteris veluti nutum sequentibus, existimari vellet.
Sed vir patientia aequitateque naturae incredibili, eas indignitates reipublicae causa ita devorare contemnereque erat solitus, ut quum moderate atque abstinenter omnia cotidiani durissimique laboris munia obiret, angustiores in dies spes commutandae reipublicae Mediceis facere videretur, Ioannesque ipse aliquanto aegrius atque languidius in tam longa expectatione consisteret. Iam enim quinquies per decem et octo annos magnis conatibus repetere patriam fuerat adnixus, semperque inde repulsus abscesserat, ita attritis opibus, ac amissis adverso exitu veteribus clientelis, ut insignis cardinalis personam haud diu tueri posse videretur.
Sed tanta erat in eo vis ingenii liberalis, eruditi et quo mortalium animi facile capiuntur, alienis moribus obsequentis, ut lectissimi totius aulae cardinales et antistites eum obnixe colerent et literati ante alios ad bibliothecam summae vetustatis, quam Laurentius pater latinis et graecis voluminibus comulate referserat, assidue frequentarent. Nec deerant Romani nobiles, propter insigne et plane regium venandi studium, quo postea pontificatum adeptus, omnes haud dubie superavit. Domus quoque semper plena erat phonascis et musicis, quum in ea arte usque ad foecunditatem ingenii peritissimus evasisset. Conspiciebatur etiam officina nobilium artificum, quando nullibi libentius pictores, statuarii, scalptoresque gemmarum et antiquitatis studiosi, monumenta artis deponerent quam apud Mediceos, qui gentilitia quadam haereditate, caeteros omnes argutia et subtilitate iudicii praecellere dicerentur. In his enim dignissimarum artium studiis, multus erat Iulianus frater cognomento Magnificus, a quodam virtutum omnium concentu, mortalium iucundissimus et Iulius patruelis equestris ordinis e Rhodia militia, qui propter eximiam animi moderationem, rerumque peritiam postea pontificatum est consequutus.
His egregiis artibus Ioannes quanquam existimationem (cuius cura in exule debet esse potissima) mirifice sustentaret, saepe tamen accidit ut in mediis conviviorum apparatibus, obsonatores pecunia deficeret. Et quoniam a nimia liberalitate exulantis fides ubique suspecta redderetur, necesse aliquando fuit, exposita in ornatum abaci argentea pocula, in macellis et foro piscario reliquisse. Haec ingentis et regii spiritus virum principalique vitae deditum vehementer angebant, quod aut remittenda foret splendidioris vitae consuetudo, unde nominis famam abunde tueretur, aut creditoribus tam benigne de se meritis omnino decoquendum. Verum tanta erat e vultu semper laeto praesentis inopiae dissimulatio et aperta contemptio, ut certos eum semper crederes e coelo proventus expectare, quibus omnino praestanti fide debitae pecuniae solverentur. Et certe fortuna, quae ei summum in terris imperium struebat, eius egestatem miris ac inexpectatis subsidiis saepissime sublevavit. Quum vero a frugi monitoribus aliquando repraehenderetur, dicere solebat insignes viros coelesti sorte fieri magnos, propterea nihil eis unquam posse deficere, nisi ipsi animis omnino deficerent.
Eo modo inique cum inopia colluctantem illa ipsa fortuna, quae spes eius et conatus omnes eluserat, veluti pudore adducta feliciter erexit. Factus enim est inexpectata Iulii pontificis liberalitate Bononiae legatus, atque ei simul magnus exercitus, quo bellum adversus Gallos gereretur, attributus. Is honos opportuno tempore collatus, et ad recuperandam patriam, et ad parandum pontificatum, et denique ad plenissimam rerum omnium felicitatem, ianuam pandentibus fatis aperuit.
Discesserat tum forte (ut altius repetamus) Iulius a foedere ac amicitia Ludovici, spetie quidem, quod Alfonsum Atestinum, qui a Romanis pontificibus Ferrariam beneficiario iure optinebat, adversus se tuendum defendendumque suscepisset; quum ille terra a Gallis et Pado amne ab se profligatis Venetis in Padusa salinas maximi proventus usurpasset, neque in his rebus voluntati pontificis obtemperaret. Caeterum in praealtis animi recessibus graviores causae pontificem cunctis sensibus peracrem, strenuum, indomitum, vehementer excitabant, ut saluti Italiae mature prospiceret, diligentissimeque caveret, ne deletis Venetis impotenti demum barbaro foret serviendum. Nanque Ludovicus ubi uno saecundo praelio Venetas opes contrivit, ac ademptis tot urbibus continentis gentem adverso rerum successu conterritam, intra paludes, ipsasque Vcnetias circumflui maris beneficio permunitas compulit, cunctis formidandus evaserat, praesertim quum ad id bellum Maximilianus Caesar nihil fere praeter legatos et Augusti nomen attulisset.
Noverat Iulius Galli regis ingenium proferendi imperii maxime avidum, noverat inexhaustas Gallorum opes, videbat florentissimum Mediolanensium imperium exactis Sfortianis Galliae attributum, Ligures vero suos armis plane domitos ac arce cervicibus imposita in servitutem redactos. Porro Venetos, quorum toto orbe terrarum paulo ante summa et inveterata fuisset authoritas, unius horae momento, copiis, imperio ac dignitate penitus esse spoliatos. Quibus rebus adductis (uti pium aequissimumque et vere Italum pontificem decebat) Venetos, ne se tantis fluctibus obrutos, plane demersos, ac penitus extinctos vellet, suppliciter deprecantes, sublevandos censuit; legatos eorum in Vaticano adiecta solenni precatione pro templi foribus expiavit, urbi eorum sacra restituit, ictoque subinde foedere, quo illi maris imperium eiurabant, et sacerdotia sancto pontificum arbitrio conferenda relinquebant, in amicitiam fidemque recepit.
Conatus quoque est pertrahere in partes Alfonsum, ut eum a Gallis omnino divelleret. Sed ille uti Veneti nominis vetus hostis et diffisus ingenio pontificis quum sese Ludovico regi persoluta pecunia et ictis foederibus applicasset, ne quid per vim sibi imposterum a quoquam foret timendum, adhortationes simul ac minas pontificis, sub tutela Gallorum longe tutissimus, semper contempsit. Ab his initiis novum bellum protinus exortum est, quo nullum vel atrocius, vel diuturnius in Italia post exactos Gothos, maiores nostri, vel audiendo, vel legendo fuisse meminerant.
His de causis, quas memoravimus, Iulius pontifex Alfonsum Atestinum, quod ad alieni externique regis authoritatem se contulisset, quod spreta pontificia maiestate, dicto audiens non esset, quanquam ab ipso summi honoris causa Romanae ecclesiae Vexillifer fuisset appellatus, uti contumacem et plane ingratum, hostem iudicat, in eum diras exercet et hostiliter in eius fines copias inducit. Ipse constitutis urbanis rebus, multaque coacta pecunia, ab urbe proficiscitur, Bononiamque contendit, ut in urbe copiosissima intentus in omnes occasiones ex propinquo bellum administraret. Ex itinere autem ab eo discedunt Bernardinus Carvaial et Federicus Sanseverinus et plerique alii Hispani et Galli cardinales depravati a Gallis et ab amicitia pontificis diducti; qui quum Cassia via per Etruriam se ituros (uti commodiore itinere) praedicarent, contra voluntatem revocantis pontificis, per Apuanos saltus Ticinum usque delati sunt, animo agitantes quibus rationibus indici conventus posset, ut lacerata et convulsa multis criminationibus pontificis dignitate, alius uti optimus atque sanctissimus Christianis sacris praeficeretur.
Nec malignis et exitiosis eorum consiliis deerant Ludovicus et Caesar, qui huiusmodi concilio praeter authoritatem, summam etiam vim tantis instructi copiis adhiberent. Porro Iulius, uti vir acutus et impiger, ratus id quod erat, Ludovicum Alfonso nequaquam esse defuturum, ut undique magnis praesidiis res gereretur, Ferdinandum Hispaniae regem novo icto foedere sibi coniungit, ea lege, ut ipse ei iura Neapolitani regni authoritate pontificia confirmaret; ab rege vero in auxilium cum quadrigentis equitibus cataphractis Fabritius Columna mitteretur, qui tum erat praestantis animi et spectatae virtutis imperator. Helvetios quoque ferocissimam gentem, unde sibi sumpserat praetoriam cohortem, agro Comensium finitimos mercede conducit, ut cum duabus legionibus in fines Gallorum Insubrum irrumpant, et ab ea parte quam maxime possint Ludovici copias distineant. In Thyrreno quoque mari parat classem, et cum ea Veneti Grillum Contarenum cum duodecim triremibus coniungunt. Huic Octavianus Fregosius, cuius pater et patruus Genuae tenuerant principatum, praeficitur, ut Genuam patriam repetat, et eiectis Gallis vindicet in libertatem. Additur Fregosio M. Antonius Columna, qui cum ala equitum et cohortibus e Lucensi agro terrestri itinere procedentis classis cursum adaequaret.
His rebus constitutis, decretum est ut eodem quoque tempore circiter nonas Septembres Veneti summa vi et celeritate copiis adauctis Caesarianos invaderent, qui ab Verona in Vicentinum et Patavinum agrum cuncta vastantes, sese effuderant; pontificius vero exercitus, cui praeerat Franciscus Urbinas fratris filius, in Mutinensem agrum induceretur. Nec mora ea urbs adiuvantibus Rangonis a pontificiis occupatur. Sed caeteros conatus omnes et tot diversi belli apparatus fortuna, tum Iulio infesta et Gallis plurimum arridens, protinus elusit. Helvetios nanque uti homines venali militia gaudentes, quum in agrum Comensem descendissent, Carolus Ambosius cum equitatu adversus eos profectus, ostentata acie et praebita pecunia, facile repressit in patriam. Fregosius vero et Grillus, quum multis rebus superiores ignava cunctatione navali praelio cum Preianne Gallorum archipirata contendere dubitassent, summae spei victoriam foedissime corruperunt. Pari quoque exitu Venetus exercitus Gritto legato et L. Malvetio duce, post summotos et intra Veronae maenia compulsos hostes, adeo temere urbem oppugnavit ut aliquot ibi amissis fortissimis cohortium praefectis, cum ignominia recesserit.
His adversis rerum successibus commotus pontifex (qui propter impetum aestuantis ingenii, ira ac dolore extimulari facilius quam animo frangi poterat) dum vehementibus consiliis bellum renovat, in morbum incidit ab ipso gravi autumno in exacta aetate, multa vitae intemperantia valde suspectum. Ex adverso autem fremere Ludovicus, qui secundis belli initiis animum natura ferocem aperte sustulerat, lacerare famam pontificis et palam dictitare se, qui uti optimo pontifici eiectis Bentivolis tyrannis Bononiam tradidisset, eam protinus expulso pseudopontifice Bentivolis uti optimis civibus esse redditurum. Nec mora, Carolus Ambosius cum valido exercitu traiecto Pado, ad Mutinae portas delatus, quum nihil ibi proficeret, quod ea urbs magnis Urbinatis et Baleoni praesidiis tenebatur, ad tertium usque ab urbe Bononia lapidem vastabundus copias promovit praemisitque Bentivolos ut ad portas novandis rebus studia civium excitarent; haud dubie impotenti illa ac immani audacia sacrosanctum pontificem oppressurus, nisi eum qui armis defendi non poterat, Hispaniae et Britanniae regum legati in castra ad Ambosium properantes, minis et gravissimis contestationibus protexissent. Denunciarunt enim conceptis verbis et rogatis tabellionibus reges suos Ludovico, nisi a vexando pontifice protinus abstineret, ruptis antiquis foederibus hostes futuros. Eo quoque die ex Venetorum auxiliis equitatus traiecto Pado et in his valida Turcarum ala Bononiam pervenit; et Fabritius Columna, qui Faventiam citato agmine praetervectus festinabat, adesse nunciatur.
Quibus de causis Ambosius nefario incoepto destitit, in quo fuit occasio conficiendi belli longe pulcherrima, si audax et impius, quam gravis et Christianus imperator esse maluisset, Verba etenim legatorum magnifacienda esse iudicabat, ne temere suo regi tantum bellum undique concitare videretur. Audiebat etiam auxilia undique convenire et exercitum Urbinatis, qui commeatus intercluderet, in tergo esse meminerat; ac simul certior fiebat Bononienses, qui verecundia et maiestate praesentis aegrique pontificis adducti, Bentivolos a porta repulissent, in officio et fide mirifice confirmari.
At Iulius uno tempore animi simul et corporis aegritudine sublevatus, nihil sese animo demittit. Ambosium omnesque minores duces nominatim sacris interdicit, exercitum auget; et quanquam durissima hyeme (qua gelatus Padus currulia tormenta sustinuit) ad bellum proficiscitur, fervidiore quidem animo quam deceret senem invalidum et summae sanctitatis personam sustinentem, nisi eos impetus in optima causa religionis arroganter a Gallis vexata dignitas excusaret. Caeterum quum nobiliore consilio Ferrariam haud magnis eo tempore praesidiis atque munitionibus firmatam invadere debuisset, inde aversus perfidiosis artibus Alidosii cardinalis, Concordiam et Mirandulam ad Gabellum amnem expugnavit, haud satis decora praemia pro tantis apparatibus atque laboribus, nihil praesertim Ambosio sese ex hybernis explicante: qui importuno tempore amoribus et luxui deditus, paulo post inertiae apud Ludovicum accusatus, defensionem praeoccupante morbo, Corregii moritur. Capta Mirandula, Iulius haud dubie frigoris duritie superatus, uti victor Bononiam est reversus.
Nec multo post eius copiae apud fossam Giliolam ab Alfonso, qui eas dissipatas in hybernis et securius epulantes adortus fuerat, caesae fusaeque sunt. A parte alia Ambosio mortuo Gallici belli curam suscepit ipse Trivultius vetus et summus imperator. Is singulari peritia, gravitate, fortunaque ad conficiendum bellum progressus, semper opportune castrametando, semper firma acie ductando agmen, ita Iulium exterruit, ut retro Rhavennam recedendum putarit. Urbinatem vero adolescentem, quod Fabritius finito stipendio discessisset, in eas difficultates compulit, ut reiectum ad Bononiae maenia, instando premendoque tormentis, castris magnaque parte exercitus exuerit. Ea victoria, admirabili ducis consilio parta, sine vulnere militum Gallorum, Bononiae portas Bentivolis aperuit, quum Alidosius legatus neque praesidia ex fidelibus parasset, neque commeatu munisset arcem, et ipse ex conscientia scelerum involuto capite profugisset. Fuit adeo foeda fuga pontificii Venetique exercitus ut si Trivultius vestigiis inhaerere voluisset, haud dubie pontificem cum imbelli turba sacerdotum esset oppressurus. Sed vir pia gravitate, victoriae modum imposuit.
Alidosium vero ex fuga Rhavennam delatum, quum in sago militari, abiectis honoris insignibus mula vectus, ut se expurgaret, ad Iulium in arcem pergeret, sors scelerum ultrix, Urbinati praetereunti forte obtulit. Et ab eo confestim, nihil contra molientibus custodibus corporis, trucidatur. Impurus certe sacerdos et mortalium nequissimus, quique eam Iulio et Urbinati, infido perversoque ingenio, cladem peperisset. Iulius et fratris filii facinus, quamvis ab omnibus probaretur et alumni sacratique viri caedem aegerrime ferens, magnis itineribus Romam contendit. Tum vero Ludovicus et cardinales qui a Iulio discesserant, successu rerum elati, quin concilium indicerent, minime dubitarunt. Nihil enim in affectibus mortalium magis spiritus efficit insolentes, quam ipsa victoria. Nomine igitur Ludovici et Caesaris atque item cardinalium victus pontifex ad concilium, quod ad Kalendas Septembres futurum esset, evulgatis super ea re tabulis, evocatur, Pisis sedes deligitur. Ubi censoriis legibus descriptis, sacerdotum omnium mores essent corrigendi et statuenda multa quae ad dignitatem Christiani nominis pertinerent.
Erat concilii princeps Bernardinus Carvaial inter cardinales genere, literis et multis legationum honoribus clarus, caeterum natura admodum ventosus et perditus ambitione. Huic Sanseverinus versutus ingenio, pontificatum desponderat, adulandoque et propinquas spes ostentando, eum gloriae et summi imperii dulcedine prorsus inflaverat. Alii vero tum Galli, tum Itali, rectius et dissimulantius, nec a minore tamen insania ad pontificatum anhelabant. Is enim est mos in concilio solennis, praesertim cum duo inter se contendunt (sicuti Constantiae Basileaeque accidit) ut pontifex sese pontificatu abdicet et privatus intersit; ut unus creetur, qui sit omnium suffragiis virtute et pietate longe clarissimus. Propterea nihil pontificibus concilii nomine magis invisum, suspectum et periculosum existimatur.
Igitur Iulius ubi videt se a Gallis vi aperta et tantis insidiis oppugnari, a Ferdinando Rege uti vere catholico et ab Henrico Britanniae rege iustitiae et religionis amantissimo auxilium implorat, sacrosanctum imperium nefariis vexatura armis et violatam pontificiam maiestatem queritur, ius convocandi concilii apud se non apud desertores impiosque cardinales esse demonstrat, monet ut caveant ne Ludovicus ubique victor, impotentibus armis totius Italiae imperium arripiat. Nec mora illi defendendas iniurias legitimi pontificis singulari studio pietateque suscipiunt, reprimendam iusto bello Gallorum immanitatem censent, ab utroque commeatus, pecuniae armaque parantur. Henricus ut in Aquitaniam traiciat, Ferdinandus ut Cantabriam et Navarrae regnum invadat; quod tum erat sub tutela Gallorum, sed veteri Hispaniae imperio antiquitus attributum. Interea legiones duae Hispanorum veteranae ex Africa in Italiam trasvehuntur duce Navarro, qui in Mauritania atque Numidia magnis rebus gestis eximii ducis nomen, ex gregarii militis fortuna fuerat consecutus.
Ipse pontifex ubique copias conscribit, Romanos proceres et duces utriusque factionis alarum et cohortium praefecturis exornat. Ante omnia ingenti animi magnitudine, aliud solenne concilium Romae in Laterano celebrandum edicit, Pisano fidem abrogat, eius urbis eversae vastitatem tenuitatemque deridet, angustum conveniendi terminum a cardinalibus in quartum mensem iure optimo redarguit, et toto terrarum orbe evocatis Romam sacerdotibus, omnia tuta, pacata, commoda, in communi et libera gentium omnium patria pollicetur. Huius praeclari et salutaris consilii author ante alios extitit Antonius Montanus nuper in ordinem senatorium cum honore pilei delectus, qui ab eximia fide ac excellenti legum peritia neque speciosius, neque validius Pisani concilii initia opprimi abolerique posse praedicabat.
Erat Iulius animo maxime infensus Petro Soderino, qui contempta maiestate pontificii nominis, ut Gallis obtemperaret, concilio sedem praebuerat. Is propter eximiam prudentiae civilis opinionem, Florentiae ex vexillifero dictator perpetuus (uti diximus) erat effectus, qui honor nemini antea contigerat; ita ut sibi magnam apud patricios invidiam ex eo perpetuo magistratu conflavisse videretur, vixque par erat sustinendae invidiae, nisi se ipsum Gallorum amicitia, et praesentibus eorum opibus tueretur, Hunc quum saepe Iulius per legatos amicissime monuisset, ut his rebus quae ad sacrorum contentionem et concilii nomen pertinerent, abesse vellet; ne qui sedem locumque inimicis suis incaute fortasse praebuisset, ab sera demum poenitentia contumeliosissimi et execrabilis facti, quo cuncta plane essent ruitura, author extitisse diceretur; sed ingentes Gallorum opes, atque ea praesertim recens victoria, aures Soderino praecluserant.
Itaque acuti vehementisque ingenii pontifex, uti erat in ulciscendis iniuriis acriter exardens, excidium ei comminatur, et ad declarandum odium, Ioannem Medicem legatum Bononiae constituit, Soderino maxime metuendum, utpote qui unus amplissimas haberet facultates ad evertendum eum statum civitatis, quem Soderinus ex inimicissimis Mediceo nomini, clientibusque suis antea constituisset. Optimates enim (ut diximus) aut magna ex parte ex propinquis Mediceorum censebantur, aut ex his erant, qui propter dictaturam, inimici Soderino facti, eius decretis atque sententiis in senatu adversari, eiusque potentiam haud obscure labefactare consueverant, dulcissimaque erat apud populum memoria Medicei principatus, et Laurentii praesertim, qui singulari virtute atque modestia ad clavum reipublicae sedendo, civitatem in maximam authoritatis et rerum omnium amplitudinem perduxisset.
Interea cardinales ad concilium Pisas pervenere, quibus aderat praesidio Odettus, cognomento Lotrechius, quadringentos equites cataphractos secum trahens. At Florentini optimates, ubi nunciatum est adventare Gallicum equitatum, qui Pisis hyemaret, uti de retinenda ea urbe solliciti, Soderinum adeunt, imprudentiam eius incusant, qui eam urbem vix per quatuordecim annos ferro fameque domitam dudum recepisset, incaute admodum incertae fidei cardinalibus externisque hominibus esset concessurus. Nec mora coacto senatu, omnium fere suffragiis legati ad Lotrechium et ad cardinales decernuntur, qui denuncient nequaquam placere populo Florentino ut copiae militares intra fines recipiantur propter acerbissima in se Pisanorum odia, qui nulli omnino occasioni, ut amissam libertatem recuperarent, defuturi esse viderentur, sacerdotes enim Pisis Florentino praesidio satis tutos et incolumes et liberos futuros, si tranquille ac religiose de divinis rebus, potius quam de humanis contentionibus disputare decrevissent.
Id decretum Soderini existimationem, qua plurimum apud cives valere Gallis videri volebat, vehementer imminuit. Quam ob rem conatus est et foediore quidem consilio, ut magis Gallis faveret, eum conventum Florentiam omnino reducere, ubi ceu in amplissima urbe nihil esset necesse armatis praesidiis tueri sacerdotes, quando nulla a quoquam timenda iniuria videretur. Id a Gallis probabatur, et cardinalibus etiam mirifice placebat, utpote qui propter urbis dignitatem concilio clariorem famam acquiri facile intelligebant. Sed iidem optimates amici Mediceorum qui de praesidiis impedierant, et huius quoque consilii, uti inutilis et importuni mentionem uno subselliorum strepitu sustulerunt, quasi civitatem cum omnibus Christianis foedere coniunctam et pontificio nomini semper amicissimam, si dissidio sacerdotum et schismati in ea locus praeberetur, et novo simul bello ac diris mox et execrationibus iure alienati iratique pontificis obiectaret.
Itaque quum Pisis sine praesidio septem cardinales cum paucis episcopis desertissimo conventu habito cuncta infauste adversus Iulium molirentur, gravis etiam tumultus in ponte Arni (casu an consilio incertum) inter Gallos et Pisanos, gladiis utrinque districtis exortus est. In quo nonnullis utrinque vulneratis, ipse Lotrechius summum vitae periculum adiit, servatus haud dubie adcursu filii praetoris, qui ad dimovendam turbam in confertos equum adegerat. Qua ex re tantus repente timor omnibus est illatus, ne per proditionem Iulio dederentur, ut mox Pisis excedendum putarint, atque inde continenter Mediolanum ad renovandum ibi concilium effuso cursu se receperint.
Fuere qui existimarent Soderinum non sua voluntate locum dedisse concilio, sed vehementi impulsu Francisci fratris cardinalis, qui erat Gallicae factionis: et praeclara simulatione ab his qui discesserant impetrarat, ut ipse apud Iulium relinqueretur veluti consiliorum omnium certissimus speculator. Erudito nanque versutoque ingenio propter incertos rerum exitus, pilei dignitatem gravibus periculis implicare noluerat, sed tacitus callido sensu quorsum vis conventus evaderet, in utrunque casum consilio paratus expectabat.
Non absurda etenim ratione ad pontificatum poterat aspirare, si forte Iulio sede pulso, ipse veluti medius Iulianorum simul amicitia, et Gallorum ope, et totius demum Etruriae studio subnixus, sese candidatum dissidentibus cardinalibus ostendisset. Hic vir enim acutus et excellens, nisi insignes animi virtutes incredibilis avaritia defoedasset, dicere erat solitus nihil homini petenti excelsa et praesertim in hac aulae fortuna versanti, vel usu melius vel expeditius esse, quam duabus omnino sellis sedere, si absque certa offensione fieri possit, quoniam nihil unquam ex toto in alterum aleae eventum sapienti periclitandum esse videretur.
Suscepta legatione Ioannes et amici pariter et clientes eius, in spem haud dubiam recuperandae patriae cogitationes erexerunt. Ipse cum exercitu longe omnium ornatissimo initio hyemis ad oppugnandam Bononiam est profectus. Imperii nomen penes Raymundum Cardonium fuit virum hercle nobilem, sed civili potius quam militari gloria florentem. Caeterum vires et consilii summa in Fabritio Columna, Petroque Navarro plurimum eminebant, quos uti militiae magistros Cardonio Ferdinandus addiderat.
Quum in Galliam togatam ex Picaeno Umbriaque esset perventum, Navarrus a via Flaminia dextrorsum in Ferrariensium fines divertit, et Bastiam hostilis agri propugnaculum validissimum tormentis adortus expugnavit, fortissimis defensoribus cum duce Vestidello ad unum interfectis. Inde ad Bononiae moenia exercitus est perductus, et a porta quae Florentiam ducit, oppugnatio coepta.
Erat in fama terroreque hominum Navarrus, qui ab admirandis artibus turrium atque arcium eversor esse dicebatur, quoniam Neapoli duas arces excavatis subter cuniculis et succenso intus tormentario pulvere stupentibus cunctis vi furentis ignis in altum eiectas radicitus excidisset. Is ad eam muri partem, cui coniunctum erat Baracani sacellum Mariae virgini dedicatum, cuniculos agebat; non longe vero cum e summis collibus tum productis ad vineas tormentis moenia quassabantur. Contra Bentivoli validas Germanorum et Gallorum manus introduxerant, clientes armaverant et apertis occultisque praesidiis tota urbe collocatis, sese adversus hostium vim et veterum inimicorum egregie tuebantur. Erat populus Bononiensis ingenti metu perculsus, et in primis viri patritii eo periculo vehementissime terrebantur, quod adversus sacrosanctum pontificem, atque eundem quidem qui paulo ante ab omnibus civitatis liberator fuisset appellatus, ingratissime et scelestissime rebellassent, arcem ab eo conditam evertissent; et denique statuam ipsius aeneam templi fastigio detractam, et variis foedatam ignominiis, ad extremum in tormenta conflavissent.
Quibus de causis Ioannes legatus ne Bononienses veluti desperata venia animos desponderent, et propterea obstinatius defensionem pararent, ubi per occasionem poterat, optimis civibus significabat pontificis animum egregie delinitum, omnibusque veniam esse propositam; quoniam pro comperto haberet nihil earum contumeliarum publico factum consilio, sed temeritate potius ac impetu plebis cum semper imperitae tum in omni novarum rerum motu absque ulla iudicii ratione gestientis, omniaque proinde probe excusata atque expiata fore, si vel oppressis vel eiectis tyrannis, externarumque gentium omnino pulsis praesidiis cum certissima etiam spe praemiorum ad veterem bonisque omnibus exoptatam libertatem rediissent. Erant enim apud legatum plerique viri nobiles, qui a Bentivolis capta urbe et occupata republica, in castra se contulerant: et in his Alexander Pepulus, Hercules Marescotus et Camillus Gozadinus, qui propinquos et pontificio nomini amicissimos ut se a saevissimo dominatu quatuor tyrannorum in tanta divinitus oblata occasione liberarent, hortabantur. Siquidem quatuor liberos Ioannes exilio moriens reliquerat: Hannibalem, Alexandrum, Galeacium et Hermetem. Sed Alexander sicuti religione civilique humanitate maxime erat insignis, ita Hermes uti vir militaris crudelitate caeteros anteibat.
Quassabatur maioribus tormentis murus ab ea parte qua a propugnaculo et porta sancti Stephani dextrorsum sese inflectit, et in eo quoque tractu ad Baracanum (ut diximus) sacellum cuniculos agebat Navarrus, quibus Galli et Germani pari conatu et diligentia excavatis subter domos contrariis cuniculis occurrebant. Praeerat praesidio Alegria dux vetus et impiger et cunctis Italiae bellis exercitus, aderantque fortissimi alarum legati Faieta et Vicontius, cui a terribili audacia magno diabolo cognomen fuit, et cum his duo Bentivolorum clientes summae fortitudinis ac igentis corporis centuriones, Spinacius et Agaraeranon, qui cum audacium gladiatorum cohorte in periculosis muri locis ante alios versabantur. Forte ad propugnaculum dilacerato muri latere, haud difficilis visus est Hispanis militibus ascensus. Itaque repente expediti nonnulli privato consilio ignaris ducibus superata fossa, locum subeunt et celeriter in propugnaculum evolant, occurentesque Gallos cataphractos egregie sustinent, et mox repulsos adempto alae vexillo praecipites agunt.
Erat iam in summo Hispanicum vexillum sociis pariter atque hostibus conspicuum; eratque propterea in urbe tumulus ingens, et magnus fiebat undique in eum locum ab omnis generis hominibus concursus. Foris vero ita alacritas inopinata cunctorum animos ceperat, ut spes occupandae urbis non modo militi, sed ducibus ipsis oblata videretur. Sed quoniam coepta sine certo consilio fortuna plerunque destituit, non multo post inde Hispani impetu maioris tormenti, quod ab Alegria in propugnaculum ab idoneo loco fuerat directum, cum miserabili caede exturbati et in fossa praecipitati sunt. Neque foris tum paratae erant legiones ut murum invaderent; quoniam neque duces iusto praelio quicquam eo tempore tentandum censuerant, utpote qui iam prope perfectis cuniculorum operibus tutiorem occasionem expectarent; et pro comperto haberent tales intra quassatum murum ab hoste erectas esse munitiones, eoque ordine militari cohortes in acie cum tormentis ad tuendum locum esse constitutas, ut nulli perito rerum bellicarum dubium esset, quin vel semel per ruinas ingressis multo maximae pervadendi in urbem difficultates relinquerentur.
Igitur multis rebus frustra tentatis, reliquae spes omnes ad cuniculos reciderant, in quorum opere adeo multus erat Navarrus, ut propter felicem et spectatam multis in locis industriam caeteri duces, et ipse praesertim Ioannes legatus, urbem aut nullo aut uno maxime eius viri consilio atque artificio capi posse existimarent. Nec defuissent mirificis operibus eventus, nisi omni humana vi potentior Deorum immortalium voluntas ab ea insigni urbe presentem cladem avertisset. Factum enim est Deiparae virginis praesenti auxilio, quum suum sacellum egregie tueretur, ut subditis ignibus exardenteque intus repente tormentario pulvere, totum Baracanum radicitus convulsum flammarum violentia in sublime iaceretur; sed adeo composite concideret, ut directis et exaequatis ad libellam angulorum lateribus, Deae manu repositum esse crederetur. Mirum enim dictu, miles inter fumum et ruinas procidentis propugnaculi irrumpere paratus, interiora urbis et positas in acie hostium cohortes, per hiatus effracti et patentis muri, in eo subitae rei momento late conspexit, et mox tanto miraculo tardatus exclususque est. Ab ea die Bononienses magis ac magis captis religione animis sacellum collatis undique donariis in luculentiorem formam exornare, adiectaque testudine et sacra porticu proferre coeperunt.
Dum haec ad Bononiam geruntur, Helvetii hortante pontifice et magna pecuniae praemia stipendii nomine summitente, bellum (uti superiore anno fecerant) in Insubria renovarunt; a Verbanoque lacu descendentes, fugatis undique Gallorum praesidiis ad Mediolani usque moenia delati sunt. Iisdem quoque diebus Veneti Brixiam recepere opera Aloisii advocati militibus per Garzette amnis fornicem, qui urbem illabitur, introductis. Nec defuere Veneto populi studia; statim nanque equitibus Gallis cum Aluda praefecto interfectis, aut captis, lilia gallica ubique derasa et Veneti leones tota urbe repositi; coeptaeque proferri munitiones ad arcem, ut egressus in urbem venturo hosti ab ea parte praecluderetur. Tantis undique circumiectis et prementibus ex propinquo hostibus Galli, diffisi opibus suis, haud dubie Cisalpinae Galliae imperio cessissent, nisi eos in ipsi belli consiliis haesitantes ad spem ingentium victorianum unius iuvenis ducis invictus animus erexisset.
Hic est ille Gasto Foiseius imberbis adolescens, ante imperator quam miles, ante triumphator quam a victore exercitu acclamatus imperator. Cuius virtutem adeo intemperanter fortuna extulit et extinxit, ut cum nullo mortalium utroque vultu velocius atque vehementius lusisse videatur. Gasto, coniunctis undique copiis, contra Helvetios profectus circa Mediolanum, ita eos equestribus praeliis fatigavit ut ab agmine vexillisque discedere non auderent, quum inermes et dispersi pedites a confertis cataphractis equitibus facile caederentur. Quibus praeliis Baiardi et baronis Contini singularis virtus enituit. Sed Continus quum maiore animo quam consilio hostes persecutus in villam irrupisset, circumventus ab hostibus interiit. Caeterum Helvetii victi asperitate hyemis, annonae penuria subacti, et frequentibus equitum praeliis saepe cum incommodo lacessiti, quum neque tormenta neque equites neque ullum omnino iustae expeditionis apparatum attulissent, uti superiore anno fecerant, cuncta in reditu diripientes, vexilla domum verterunt.
At Gasto Foiseius repressis Helvetiis nihil cunctandum ratus, ut Bononiam obsidione liberaret, nulla interposita quiete, quum nullam a milite vel durae hyemis, vel difficilium itinerum, vel pristinae defatigationis excusationem reciperet, eo magnis itineribus contendit; tanta celeritate incitatis ad festinandum omnibus copiis ut neque viae militares admodum lutulentae neque inflati amnes neque longissimae noctes quicquam impedirent, quo minus tormenta aenea, non modo legionibus in cursu, sed ipsis etiam equitibus aequarentur. Accidit autem id quo nihil aetate nostra admirabilius in re bellica fortasse contigit, ut nihil prorsus sentientibus Hispanis interdiu instructaque acie viginti amplius cohortes, et sex mille equites, et magnum tormentorum et carrorum numerum trahens, Bononiam sit ingressus, quum Fabritius et Navarrus vigilantissimi homines, tot saepe equitum turmis per agrum transrhenanum emissis, nihil de eius adventu unquam praesensissent.
Etenim Foiseius nuncios omnes et literas et totam denique sui famam incredibili celeritate praecurrerat, et tantus erat amplissimae urbis ambitus, ut vix a tribus portis sine periculo unis castris posset obsideri. Postero igitur die Graecus eques a pontificiis exceptus, quum interrogaretur, ex cuius ducis ala esset, et quae Gallorum Bentivolorumque consilia et apparatus in urbe essent, dixit se cum ala Biarnei (qui ipsius Gastonis erat legatus) pridie cum exercitu urbem ingressum, nihilque propterea, uti novum militem, de Bononiensibus rebus habere compertum. Quibus verbis ad duces Ioannemque legatum sedulo delatis et subinde emissis inquisitoribus, cognitum est per agrestes Foiseium cum magnis copiis adventasse; et perpetuo cursu intrasse urbem, ut cum Hispanis absque ulla dubitatione praelio decertaret. Itaque in consilio decernitur, retro castra ad forum Cornelii esse reducenda, ne cum validissimo exercitu ante moenia populosissimae urbis contra disciplinam iniquissima loci conditione dimicare cogerentur.
Fuere qui existimarent Foiseium omnium longe pulcherrimam potiundae victoriae occasionem, quam insigni celeritate peperisset, eius diei mora corrupisse; quando ea tantum nocte fuerit quiescendum et in albescente statim coelo tribus portis erumpendum in hostes, qui ignari ipsius adventus a multa nive tum forte coelo delapsa, in tentoriolis torpentes et gelidi, nequaquam tantarum copiarum impetum laturi fuisse viderentur. Sed Foiseius suadente Alegria nequaquam praepropero, sed gravi admodum consilio ante omnia cognoscenda sibi hostium castra, consilia, vires ac incitandos Bononenisium animos, et novum quem aduxisset exercitum, tantis itineribus fatigatum, bidui quiete omnino recreandum esse iudicarat.
Itaque Fabritius atque Navarrus, cura primi et magis impediti agminis Cardonio attributa, tormenta sine tumultu reducunt, atque omnibus belli artibus dissimulato metu et ostentata ultro cupiditate conferendae manus, retro abeunt, ita utrinque a via media militari complanato itinere, ut instructa acie et equitatus pediti et uterque tormentis in medio receptis, praesidio essent. Erupere in abeuntes Galli equites, cibariaque relicta in tabernaculis diripuere; quos intemperantius secutos et postremis imminentes, Malatesta Baleonus impiger adolescens, qui novissimum cogebat agmen, subito adortus late caecidit et repulit. Foiseius hoc uno contentus, quod Bononiam obsidione liberasset, repulsosque hostes tota pene illa veteri bellicae virtutis extimatione spoliasset, multis de causis Hispanos sibi in praesens relinquendos et Brixiam omnino convolandum esse existimavit, ut per arcem urbem reciperet, priusquam ea vel oppugnata vel obsessa dederetur vel urbs ipsa maioribus Venetorum praesidiis confirmari posset. Ergo eadem alacritate raptato exercitu, propositis ad excitandos milites ingentibus praemiis Pado superato Brixiam contendit. In itinere autem admirabili quadam felicitate fortuna, quae in Foiseio adiuvando ornandoque una maxime celeritate gaudebat, Paulum Baleonum obtulit, qui cum aliquot cohortibus et valido equitatu Brixianis rebus praesidio ire maturabat, ignarus earum rerum quae Bononiae acciderant et nihil minus timens quam Gallorum occursum, quos e superiore Insubria profectos, vix dum Bononiam pervenisse crediderat.
Itaque ad turrim quae Magnanimi dicitur, non longe ab Athesi, tumultuario atque inopinato congressu antecedentium equitum pugna committitur, ita ad tubarum cantum evocatis et coactis utrinque militibus, ut ardentius pro eo numero concurri dimicarique nequiverit. Sed Gallis cessere Veneti, nequaquam animis ac viribus pares, utpote qui nihil tale timentes, veluti in insidias praecipitati, armatis instructisque hostibus occurrissent. Capitur Guido Rangonus, caeteri ferme omnes terga vertunt. Paulus tamen intrepide a tergo instantes prementesque sustinet, praebetque spatium suis sese explicandi, qui per nota vada fluminis Athesis evadebant. Superventu vero Foisei et recentis alae, Paulus cum globo suorum ad amnem se proripuit, eoque tranato servatus est.
Hic insperatus novae victoriae proventus (ut est natura mortalium, quae improvisis vehementius afficitur) Foiseio incredibilem attulit voluptatem; simulque iuvenem gloriae avidum magis ac magis accendit, ut interceptis his auxiliis ad opprimendos Brixiae Venetos maiore adhibita festinatione maturaret. Nec feroci ingenio alta atque ardua meditanti Fortuna defuit. Nam ubi Brixiam pervenit, advocata militum concione, eos alacriter est cohortatus ut, postquam ad locum praemiorum saecundissimo successu pervenissent, secum paululum adniti vellent impigreque pugnare, ut mox tantorum itinerum incommoda ditissimae urbis spoliis resarcirent; his magno studio acclamantibus et quo vellet se irrupturos sublata manu significantibus, cataphractos dimissis equis ante pedites in prima acie collocat, hos iunctim subsequi Germanos et Vascones iubet, atque ita arce torrenti similis in urbem prorumpit, stratoque Veneto praesidio, quod sese obiecerat ac ingenti omnis generis hominum multitudine crudelissime trucidata, urbe potitur.
Tum vere videre licuit quanta feritas atque saevitia avarissimis victorum militum animis esset insita; nulli nanque aetati vel sexui, nullis templis, nullis vel sacratis corporibus crudelis ira pepercit. Captus est Andreas Grittus summae virtutis ac authoritatis Venetus legatus. Ipsum vero Aloisium Advocatum, qui ad Venetos defecerat, ex fuga retractum et carnifici traditum, Foiseius avidis oculis in frusta dissectum spectare sustinuit. Septem diebus in eius urbis direptione consumptis, Foiseius ad hostes feroci citatoque agmine in Bononiensem agrum est reversus. Terruerat iam omnium animos cum felicitate rerum gestarum, tum una maxime celeritate, qua vehementer usus, ubique hostium consilia praeverterat, ita ut hyberno tempore geri posse bella docuisse diceretur, quum antea milites semel in hyberna deducti, veluti sacris occupati feriis, nunquam inde, nisi iam plane adulto et florente vere, educi consuevissent. Habebat tum castra Medices legatus ad Butrium et quum Foiseius Brixiam contenderet, in consilio fuerat agitatum, an traiecto Pado cum parte copiarum Brixianorum periculo fore occurrendum, Sed cunctatius deliberantes festinantis Foiseii geminata victoria ab ea dubitatione laboreque penitus absolvit.
Quibus de causis ipse legatus et duces Iulium pontificem continuo monuerunt ut maiora praesidia quanta maxime posset celeritate compararet, si Italiae imperium a vi Gallica omnino defendendum arbitraretur. Iam enim omnes reliqui Itali principes et liberae civitates, ereptam iri sibi libertatem a valida et superba Gallorum gente metuebant, et ipse ante alios Maximilianus Caesar vetus Gallorum hostis ad eas Foisei victorias ita vehementer exhorruit, quum vir gravis et acutus iampridem Gallorum fortunam et gentis opes agnovisset, ut cum Venetis inducias pepigerit, et se totum haud simulanter ab amicitia Ludovici regis averterit. At Iulius animo prorsus invictus, Troilum Sabellum et Gentilem Baleonum equites undique conducere et Ianum Capociam Romanum cohortes conscribere iubet, convenitque cum Hispano Venetoque legatis ut sex millia Helvetiorum communi impensa mercede conducantur, ut ex Helvetio statario pedite phalangem, quae Germanis opponeretur, Hispanorum cohortibus adiungerent. Mittiturque Venetias Mattheus Sedunensis cardinalis, vir Helvetius, ut inde per Rhaeticas Alpes gentem stipendiorum et belli avidam magnis pollicitationibus evocaret.
Interea Foiseius aucto et omnibus rebus abunde instructo exercitu, per Bononiensem agrum ad hostes est profectus, adeo promotis castris, ut praemisso levis armaturae equitatu atque ex propinquo ostentata acie, pontificios ad certamen provocaret. Consederant in via Flaminia Fabritius atque Navarrus et copias in eos colles qui sunt ad dextram haud multum ardui opportunis in locis erexerant, et tormentis tantum hostes impetebant, eo consilio, ut si Galli ab innata alacritate inducti, uti tot recentibus elati victoriis instructa acie subiissent, iniquissimo loco dimicare cogerentur. Sed tanta conspectis Gallis Hispanos pugnandi coeperat aviditas, ut aequo vel iniquo loco manus conserere minime recusarent, invaseratque non minor religio eorum animos quam alacritas, nam ad legatum concionantem centuriones et milites accurrebant, postulantes ut authoritate pontificia nominatim ab omni noxa lustrarentur, Tantusque erat concursus sacram purpuram manu tangere cupientium, ut nimia pietate signa deseri et dissolvi ordines periculosa confusione viderentur.
Legato et ducibus prae gaudio manabant lachrymae, quum in Hispanis rapinis et caedibus assuetis tantam religionis curam, tantumque contempta morte pugnandi ardorem inesse conspicerent. At dum duces obsecrando atque obtestando milites retentarent, ne tam propinquo hoste toti ordines omnino solverentur, legatus praelata argentea insigni cruce in nomine trini numinis universos ab omnibus criminibus expiavit, promisitque aeternae vitae praemia his omnibus, qui pro tuenda christiani pontificis dignitate dimicando cecidissent.
Ferunt Foiseium iuvenili ferocia numerum atque apparatum hostium facile contemnentem ea die praelio decertare cupivisse, sed Hivonis Alegriae monitu fuisse retardatum, qui adversus sibi notos et invictos veteranos et Gallicae militiae peritissimos duces, temere ex iniquo loco minime invadendos esse praedicabat. Dirempto equestri levi praelio Foiseius directis itineribus sub Foro Cornelii ad laevam promovit castra, eo consilio ut ad expugnandam Rhavennam maturaret, ratus aut cessuram urbem non multum muro validam magnis viribus oppugnanti, aut si hostes auxilio ire pergerent, adfuturam occasionem universo praelio dimicandi, quam sibi cunctis artibus parandam arbitrabatur, quando collatis semel signis nihil omnino de victoria dubitaret. Erat enim rebus ferme omnibus superior, tormentorumque praesertim apparatu, quae non uti apud Hispanos tardissimis boum iugis, sed insuefactorum ac agilium equorum cervicibus trahebantur. Habebat et levem armaturam equestrem dimidio ampliorem et multo etiam exercitatiorem. Sed praecipuum robur erat in Germano pedite veterano, omni armorum ornatu conspicuo, qui duodecim quingenariis cohortibus, et exercitus et castrorum frontem obtinebat, cuique nulli milites stabili et campestri in acie pares futuri viderentur.
At legatus et pontificii Hispanique duces de itinere et de toto Foisei consilio coniectura iudicantes, M. Antonium Columnam summae spei Romanum ducem Rhavennam mittunt. Eius alae equitum adiungitur Petrus Castrius levis armaturae equitum praefectus, et cum eo fortissimi centuriones cum cohortibus Paredes et Salazarius. Quibus ire dubitantibus singuli duces et ante alios legatus iureiurando pollicentur, se quum periculum urgeat neque eam urbem neque ipsorum praecipue salutem esse neglecturos. Porro Foiseius Rhavennam delatus, prolatis statim tormentis, tanta vi quassare moenia est adortus, quanta maxime ab ullo alio duce, qui interfuerant, nullibi factum fuisse meminissent. Dirutis nanque muris et nonnullis hostium in opere et defensione versantibus ad ingeminatos tormentorum ictus interfectis, triplici acie instructa murum subiit, tanta alacritate et contentione militum ut quisque, quo magis in oculis ducis esset conspicuus, ante alios efferendo sese praegredi conaretur. Divisus enim erat labor inter nationes, ut sublata penitus invidia, omnes honore simul atque periculis aequarentur. Denos quoque equites cataphractos singulae turmae ex fortissimis iuvenibus tribuerant, qui ante pedites dimissis equis gravioribus protecti armis subibant. Certatum est aliquot horis utrinque vehementissime.
Non deerat enim sibi in tanto rerum discrimine Antonius et caeteri duces, qui ab idoneis locis tormenta maiora minoraque incessanter emittebant, et e summis ruinis sulphureos globos saxaque et ingentes trabes provolvebant. Sed magno usui erat eximiae magnitudinis aenea colubrina, quae ab angulo propugnaculi in latus subeuntium agminum saepius emissa, multos miserabili strage edita violenter abripuit et fossam foede laceratorum militum cadaveribus replevit, Desiderati sunt plerique viri fortes et in his Spineus tormentorum magister, vir summae authoritatis ac industriae, et Satillonus inter praefectos equitum clarissimus. Ex his vero qui in muro propugnabant, periere duo Dentitii fratres Neapoli honestissimo loco nati, quum alter in locum tormento interfecti et iacentis ad pedes fratris, ad non dubiam mortem ac laudem intrepide successisset.
Foiseius cum detrimento repulsus, ubi didicit Fabritium atque Navarrum cum omnibus copiis adventare, qui exaudito tormentorum frequenti reboatu, et animadverso Rhavennatium atque praesidii periculo castra promoverant, a Rhavenna propere discessit, ne interclusus, si diutius haereret, sibi necesse foret ancipiti praelio decertare. Fata quoque quae omni humana ratione vehementius impellunt, eum haud dubie vel invitum in eos campos pertrahebant, qui essent et ab eius interitu et ab inusitata cunctisque prope gentibus funesta clade nomen habituri. Educto exercitu validam manum in tergo constituit, quae erumpentes e Rhavenna hostes conversa fronte sustineret. Pervenerant pontificii ad Roncum usque amnem, qui Vitis antiquitus fuit, quum biduo fere continenter et in agmine et in ponendis castris equestri praelio decertassent. Erat in fronte amnis, iuxta cuius aggerem Navarrus peditatum omnem depresso loco collocarat, eumque praesepserat parvis curribus, quibus ingentia venabula erant praefixa. Equitatum in tria divisum agmina Fabritius Padulius et Carvaial idoneis in locis instructa acie conglobarant. Toti vero levis armaturae equitatui praeerat Davalus Piscarius Fabritii gener, qui ab his infaustae militiae primis stipendiis, summorum postea ducum gloriam aequavit.
Relinquebatur Foiseio exigua spes parandi comeatus, quum magis ac magis a Ferraria Padoque discederet, propterea vel ob id etiam maturius confligere properabat. Venerat ad eum Alfonsus Ferrariae princeps praecipua belli causa, ut quam debebat regi de se bene merito praesens operam praestaret, ornatissimamque alam et magnum tormentorum apparatum aduxerat. Huic et senescalco Normanniae cura primae aciei fuit demandata, secundae et tertiae praefuere incliti duces et ante alios Alegria atque Palicia, qui erant omnium et aetatis honore et rebus gestis longe clarissimi; ipse Foiseius, ut imperatorem decuit, nullum sibi certum locum desumpsit, sed cum turma nobilium provectus ad singulos ordines animo maxime excelso et sermone alacri modo Germanos et Italos, modo Gallos et Vascones hortabatur, ut intrepide cum his congredi vellent, qui tantum cum Poenis et Mauris inermibus in Africa pugnare assueti, vix primum veteranorum militum impetum essent laturi; perventum iam esse ad laborum finem et parata esse praemia, quae non modo meritis, sed ipsorum etiam vel immodicae cupiditati ad sacietatem aequarentur, si opinionem quam ipse de omnium virtute facto saepe periculo cumulatissime concepisset uti viri fortissimi minime fefellissent. Erat Foiseius imberbis adhuc et praeclara facie maxime decorus, sed micantibus oculis a generosa militarique ferocia valde terribilis et quod spes ipsas et studia militum vehementer excitabat, dux etiam fortunatus ab omnibus habebatur.
Incitatis ad praelium militibus, tormenta unius praecipue Alfonsi consilio amnem, loco mare versus a castris hostium inferiore, sunt traducta, quae mox ille ita magno in obliquum circuitu provexit ut in latus et terga hostium citatis iumentis verterentur, Interim Germani subitario ponte, Vascones et reliquus peditatus humilibus vadis amnem transibant; equitatus turmatim ab omnibus locis in adversam ripam absque ullis incommodis evadebat. Levis autem armatura equestris, utrinque latus effusa ita pugnam ciebat ut prospectum, uti planis accidit in locis, speculantibus ducibus adimeret. Iam pilae Gallicae ingenti strepitu maioribus tormentis emissae, multa strage equorum atque hominum edita, per medias acies provolabant. Iam Gallicus equitatus ferme omnis, peditatus vero magna ex parte, flumen transierat. Iam denique prope ipsum ardentis praelii discrimen erat perventum, quum Fabritius acri iudicio victoriae diffisus, Navarrum vehementer est obtestatus, ut sese tandem inde expediret et cum dimidiato hoste potius quam cum integro congredi vellet, neque amplius cunctaretur, sed peditatum confestim versus amnem in hostes educeret, se quoque statim eo cum universo equitatu illaturum signa atque ita disiunctos et in transitu haerentes ac impeditos in flumine facile concisuros. Sed Navarrus fatali pertinacia salutari consilio nequaquam animum inflexit, utpote qui sub aggere depresso tutoque loco constitutis legionibus sibi omnino expectandos hostes, non ultro invadendos importuna ratione decreverat, ita ut exitiali proposito deserviret, nihil tanta et miserabili equitum clade commoveretur. Confisus etenim mirifice militum virtuti et carrorum item munimentis, in animum caeca obstinatione perversum induxerat se, deletis etiam equitibus, uno incolumi peditatu victoria haud dubie, nequaquam communicata cum sociis laude, potiturum. Adiuvit etiam obstinati hominis insaniam suorum tormentorum respectus, quae perite collocata emissaque strenue Gallicum peditatum, veluti clades alternante fortuna, perquam effuse prosternebant. Fabritius fremens et gemens, ubi totum equitatum animadvertit ingenti ea clade perturbatum, et multos duces in oculis crudeliter interfectos, ne inglorius caderet, cum globo reliquorum equitum in confertos hostes incurrit, ubi, cum ad interitum suorum aliquandiu pugnasset, ab Alfonso captus est et a Gallorum iniuria, id ipso obnixe deprecante, egregia fide servatus.
Eadem consilii fortuna Padulium excepit, quum alas secundae aciei per campum fossis et vepribus impeditum nequaquam conferto, sed dissipato agmine, veluti desperato meliore exitu, protinus induxisset. Captus est et Davalus Piscarius fusa universa levi armatura equestri, multis susceptis vulneribus egregie repugnans. Cardonius vero ipse inusitata tormentorum clade consternatus, vix mentis compos inauspicati imperii relictis insignibus et cum eo Carvaial tertia acie ferme integra et Antonius simul Leva, qui postea rarae felicitatis dux evasit, continenti cursu profugere. Tum vero appropinquantibus Germanis Navarrus insigni quidem, sed nimis sera virtute, legionibus suis praelii signum proposuit. Straverant solo prona corpora suopte ingenio milites, ut praetervolantes ferreas pilas evitarent. Itaque sese atque hastas protinus erexere, tantaque animorum alacritate Germanos invasere ut nunquam ab ulla hominum memoria aut ferocius aut acrius sit concursum.
Accidit autem ut ante ordines progressi duo longe omnium nobilissimi duces, armis cristisque conspicui, inter se ex provocatione decertarint, Iacobus Empser Germanus Hispanusque Zamudius; sed cadente Germano utraque acies statim procurrit, caesique sunt utrinque ferme omnes noti centuriones, vixque Germanus confertissima sua phalange Hispanorum vim ac audaciam sustinebat, quum inclinati plerique scutisque protecti, subter hostium hastas inermia femora brevibus gladiis fodiendo caedendoque ad mediam ferme aciem pervenissent. Non procul inde Vascones occupata via, quae inter aggerem ac ipsum flumen intererat, Italicas cohortes, iam multo a tormentis detrimento accepto perturbatas, clamore edito sunt adorti. Sed ubi emissis sagittis ad manus est deventum, uti hastatis et densa acie prementibus impares, facile sunt repulsi. His opem tulit Alegria cum recenti ala equitum supra insitam vim domestico etiam dolore concitatus; ardebat enim incredibili cupiditate sumendi supplicii de Ramazotto eiusque cohortibus, a quibus superiore anno ad Ferrariam Melious filius pugnacissimus iuvenis seditione militari fuerat interfectus. Sed irrumpentem et cohortes lata strage edita prosternentem, fortuna maligno omine persecuta, novo et acerbiore quidem dolore obruit, quum in eius oculis Viverroes alter filius suo impetu transfixus hastis hostium fuisset et exanimis in profluentem praecipitatus. Nec multo post et ipse fortissimus et infelix senex in lugubri vindicta funestaque victoria confossus interiit. Ramazottum ingenti securis ictu prostratum et semianimem servavere proximi Hispani, qui ex secunda acie, duce Samanecco, ab alia parte Gallos Italosque pedites reiectos usque ad tormenta ita caeciderant ut illi paventes et saucii in latus Germanorum foede, perturbatis eorum ordinibus, verterentur.
Iam Germani a fronte cum hoste pugnantes, iusta quidem ira sed tam exitiali quam necessaria cum sociis avertendo pellendoque ne eorum incursu acies laxaretur, in latus certabant; eratque ob id incerta adhuc et dubia Gallorum victoria, nisi Foiseius universum equitatum iam undique plane victorem, Hispano pediti circunfudisset. Nec in tanta rerum asperitate sese deserunt Hispani, uti decuit summae fortitudinis veteranos, quanquam continenti cum Germanis praelio fatigati, non modo promptissimum quenque militum et centuriones et vexilla, sed quod maxime vires debilitat et spiritum intercipit, victoriae spem ipsam amisissent. Admirabili etenim consensu et singulari pugnandi peritia, ordines atque animos conservant, delatique in viam hinc aggere perpetuo illinc flumine permunitam acerrime depugnando sese recipiunt,
In ea receptus difficultate Navarrus, sese ultro telis obiectans ne tantae cladi superesset, uti postea dicere solebat, intercipitur. Eo capto, et iam undique parta victoria Foiseius profligatis et fugientibus instandum esse clamitans et undique ad delendas reliquias equites cogens, dum intemperantius cum turma nobilium abeuntes persequitur, a novissimis circumventus et ab equo deturbatus iugulatur neque se Foiseium et Hispanae reginae fratrem esse profitenti barbarus et iratus miles pepercit. Stratus est et iuxta Foiseium amplius viginti vulneribus illatis, eius patruelis frater Lotrechius, qui postea inter Gallos cum imperio militari summam authoritatem est consecutus. Foiseii importuna mors, haud dubie insaciabili caedendi hostis cupiditate quaesita, sicuti plenissimam de hoste victoriam corrupit, ita Hispanis angusta et ob id firma fronte insequentes Gallos facile repellentibus, evadendi spacium dedit, victoresque simul a difficili pugna ad paratam praedam protinus avertit. Cecidere utrinque fere aequata clade, cum calonibus et lixis ad viginti milia, sed in primis flos militum et ducum ferme omnis interiit, quorum fortunae varios eventus singillatim in Historiis diffuse retulimus.
Interea Medices cardinalis haud dubie providentia Deorum ad pontificatum reservatus, quum multis circa eum interfectis, turpi fuga minime saluti consulendum esse iudicaret, postquam cohortando et cadentium animas superis commendando cum pii tum constantis legati munus implevisset, in Gallos equites duos incidit, quorum alterum purpurae et pileo superbe insultantem Platesius eques Bononiensis, qui lateri comes haeserat, tragula per iugulum transfodit, alterum paventem eodem telo sauciatum, equo deturbavit; his mox successere Epirotae equites e quorum manibus superventu Federici Gonzagae Bozoli statim eripitur, cui demum honestiore nomine tanquam nobili duci atque Italo protinus est deditus et ab eo adiecta custodia deductus ad Federicum Sanseverinum, qui concilii nomine pro legato in castris et in acie armatus et proceritatem ingentis corporis et praeclarum in ea causa studium ostentarat. Ab hoc Medices quum honestissime tractaretur et propter veterem familiaritatem omni cum verborum honore ac officii pietate coleretur, facile impetravit ut Iulius Medices qui ex praelio cum Antonio Leva Cesenam profugerat, tuto ad se veniret; erat enim prope solus, tot familiaribus varia sorte profligatis. Iulius ubi accepta fide in castra pervenit, Sanseverino etiam concedente, continuo Romam ad Iulium pontificem est transmissus, scilicet ut patruelis legati, qui ex publica clade in hostium esset potestate, salutem ac dignitatem pontifici et caeteris cardinalibus obnixe commendaret.
Iulius cunctis rebus et consiliis detrimentisque hostium sedulo esploratis, non tantum ut domestici officii munus impleret, sed ut certiora de hoste ad pontificem deferret, mutatis ad celeritatem iumentis sibi properandum esse existimavit; statimque ubi applicuit, a pontifice in senatum est introductus, ut cladem utrinque cum caesorum numero, tum magnorum etiam ducum funeribus haud dubie aequatam esse testaretur, et propter adversos falsosque rumores, utpote qui facile primus ex hostium castris veniebat, totius pugnae eventum recensendo eorum qui ex hostibus periissent singillatim et ex sociis qui se fortiter atque feliciter recepissent, nominibus recitatis, multorum animos abunde confirmaret. Erant enim plerique adeo mente consternati, ut Iulio veluti desperatis rebus ab Ostia triremibus fugiendum esse trepide suaderent. Quoniam non solum a Gallis victoribus, qui adhuc sine certo duce procul abessent, sed ab intestino hoste, cum toti sacerdotum ordini exitium, tum urbi direptionem et inquilinis omnibus perniciem timebant. Robertus enim Ursinus et Petrus Marganus summae nobilitatis et opinionis Romani iuvenes, a pontifice scelerata conspiratione defecerant, pecuniam a Gallis acceperant, ut urbe sacrosanctum pontificem exturbarent, quando facile ab his utriusque factionis perditi seditiosique homines ad patrandum facinus concitari posse viderentur.
Quae omnia vel ob id magis ac magis erant metuenda, quoniam paulo ante graviter aegrotante pontifice, Pompeius Columna Reatinus episcopus et Anthimus Sabellus turbidiore consilio Romanos ad libertatem vocarant, concionatique in Capitolio adversus sacerdotum imperium uti saevum ac impotens, nulloque iure legitimum, ita plerosque novarum rerum cupidos et veteres tantum Romanae virtutis spiritus gerentes inflamarant, ut nisi conclamatus fere pontifex repente revixisset, omnia crudeli tumultu conturbari manifeste potuerint. Caeterum Iulius in calamitate semper seipso maior et excelsior invicto animo ingenti liberalitate copias reparat, Cardonium per agrum Picenum evadentem hortatur ut reliquias colligat, inermes spoliatos et equis exornet praebitaque pecunia copias in unum cogat. Porro Urbinatem in gratiam recipit et scribere milites iubet, qui propter Alidosii caedem a patruo, eoque pontifice diductus, depravatusque a parum sanis familiaribus, sese Gallo regi certa stipendiorum conditione applicare cogitarat, Ante omnia quoque Venetias ad Sedunensem Helvetium cardinalem scribit, ut non amplius sex tantum millia, uti antea esset decretum, sed quantam possit eius gentis multitudinem pecunia conducat. Adiuvant rem Veneti consilio, opibus, ingentique studio, ut mature in Italiam deducantur.
Interim Galli ad Rhavennae moenia reductis castris atque urbe in deditionem accepta, ut Foiseio et amissis sub muro sociis parentarent, contra fidem barbara feritate miseros Rhavennates invadunt, inermes ubique trucidant, domos templaque diripiunt et in primis divi Vitalis templum, quod erat perantiquis Ghotorum donariis ex auro et argento sumptuosissime exornatum. Ipse vero Medices legatus Petrusque Navarrus captivi Bononiam mittuntur.
Navarrum transeuntem pueri et multitudo opificum spectandi studio effusa, indignis verborum contumeliis affecere. Nec legato ipsi defuere improbi noti cives, qui atrocibus verbis insultarent, quibus tamen omnibus rediens facile postea summa illa naturae laenitate pepercit. Sed Bentivoli fratres eum propter veterem amicitiam, quae cum Mediceis Ioannis ipsorum patris et magni Laurentii tempore floruerat, ita suscepere ut nihil praeter libertatem deesse videretur.
Non multo post Foiseii funere a Bononiensibus regio sumptu ac apparatu post longam pompam, extructa in templo insigni pyra, celebrato, Medices legatus cum Navarro et plerique alii captivi nobiles Mediolanum perducuntur. In itinere autem cum esset Mutinae, Blanciae Rangonae benignitatem sensit; ea erat Bentivolorum soror, eximiae liberalitatis foemina, quae omnibus ex mundo muliebri necessariis ad cultum ornamentis sumptuose eum replevit. Unde ipse mox effectus pontifex, uti in referenda gratia plane gratissimus, eius liberos et honore pilei et praetorii praefectura et magnis militiae stipendiis exornavit. Mediolani vero exceptus in Sanseverini cardinalis aedibus, a Vicecomitibus, Pallavicinis, Trivultiisque patritiis ita colebatur, ut vix victor in praealta fortuna vel humanius vel liberalius nullo praetermisso humaniore officio tractari posse crederetur.
Quum esset Mediolani, atque ibi cardinales concilium e Pisis reductum, uti inflati victoria criminosissime celebrarent et saepe Iulium pontificem pro templi foribus ad dicendam causam citarent, sanis hominibus pariter et imperitis effuse ridentibus, ea pseudosynodus ludibrio haberi est coepta, ita ut Bernardinum Carvaialem ambitiosius ad pontificatum anhelantem, pueri subsannando per iocum papam vocarent, nec ab armatis Gallis et irate persequentibus, quo minus sacerdotibus illuderent, omnino terrerentur. Ad labefactandum autem reliquum eius concilii nomen forte Iulius Medices ab Roma supervenit, qui legato patrueli breves epistolas et diploma pontificis deferebat, quibus praeclara concessa facultate, expiare milites rite posset, qui, uti erant, quoniam in acie contra pontificem stetissent, sacris interdicti et omnibus diris ad inferes devocati, sese lustrare Christiano ritu et veniam a pontifice petere malebant, quam obtemperare paucis ac ambitiosis sacerdotibus, qui privatis odiis et parum honestae cupiditati improbe servientes et exercitui falsa specie religionis decepto et fortissimis simul et incautis ducibus singularem calamitatem peperissent Itaque prolato evulgatoque diplomate tantus praefectorum et signiferorum militumque omnis generis, qui certatim a diro crimine absolvi cupiebant, ad legatum factus est concursus, ut vix conficiendis tabulis scribarum manus sufficerent. Quae res et familiarium egestatem mirifice sublevavit et prae damnata concilii causa, Iulii pontificis authoritatem latissime confirmavit.
Ob id factum, quod omnium concilii sanctionum fidem penitus elevabat, graviter commoti cardinales, de Medice vehementissime conquerebantur, quoniam maximi regis, qui iure optimo concilium indixisset, dignitatem despicere videretur, quum privatis actionibus et syngraphis in aliena potestate constitutus, uti capite diminutus, captam praeclaro ordine synodum oppugnare contenderet, nec vereretur eorum iram adeo insigni iniuria provocare, in quorum esset potestate, quique captivo duriores conditiones imponere facile possent et ex arbitrio totam eius rei contumeliam vindicare. Sed ab insigni pietate vehemens Gallorum militum consensus legatum vel tacentem egregie defendebat, ii enim ultro cardinales ipsos elatis verbis obiurgabant, tanquam minus religiose Christianorum et simplicium omnium mentes votaque sanctissima, falsis persuasionibus turbare niterentur.
Interea Galli duces quum omnem futuri belli metum una ea insigni victoria sustulisse viderentur, adnitente quaestore Normanniae, sed contra nequicquam reclamante Trivultio, peditatum ferme omnem dimiserunt, Quae res sicuti ab exitiabili avaritia initium coepit, ita luctuosum admodum bello finem parans, Gallos ab Italia nullo prope negocio exegit. Nanque Helvetii a Iulio pontifice et Venetis multis obsecrationibus atque stipendiis ad arma exciti, sublatis repente signis per Rhaetiam ad Tridentinas Alpes properabant. Erant enim tum vicatim Gallo regi maxime infensi, quod ille post partas (uti dicebant) ipsorum sanguine victorias, ingrate atque avare stipendia solita sustulisset, despectaque virtute Helvetia, Germano pedite ad suae gentis ignominiam uti coepisset.
Novo quoque ab his suscepto bello impense favebat Maximilianus caesar Gallorum opes tantis partis victoriis haud dubie reformidans. Nam super inducias Venetis concessas, a concilio Pisano abrogata omni sua pristina procuratione discesserat et edicto monuerat Germanos, qui in partibus Gallorum erant, ut domum in Germaniam redirent, iterque Helvetiis et comeatum per agrum Rhaeticum amice praebuerat, ac demum Tridenti et Veronae omnem eorum multitudinem absque ulla dubitatione receperat. Quo terrore Palicia perculsus, ad quem interfecto Foiseio militaris imperii summa redierat, advocare duces, cogere undique ad signa milites, a Florentinis auxiliares equites postulare et parare undique praesidia maturabat. Sed alae et cohortes tot praeliis vehementer attenuatae et peditatus Italicus quaestorum avaritia togatorumque iudicio importune dimissus, revocatique edicto Caesaris bona ex parte Germani et dilapsi undique Epirotae, Galli, Vascones et qui uno nomine Volones dicebantur, infrequentia signa reddiderant. Cum his tamen copiis Palicia non tam viribus quam famae rerum gestarum confisus, ad hostes in Mantuanum agrum contendit. Interea cardinales quum nihil de Helvetio Venetoque bello in amplissima recentique victoria dubitarent, propter inusitatam adventantium hostium celeritatem timore praepediti, concilium repente dissolvunt, ut illud inauspicato Pisis coeptum et tum Mediolani improspere renovatum, in ulteriorem Galliam transferrent.
Mediolano itaque profecti multis de causis, et iubente Rege, secum Medicem legatum in Galliam ducunt, Ventum erat ad Carium vicum in Ticinensi non longe a Pado ad eam ripam quae ex adverso pertinet ad Bassinianam, ea Augusta Battienorum antiquitus fuit. Ibi Medices forte oborta vel simulata levi aegritudine facile a custodibus impetravit ut ea nocte Carii conquiesceret, dum caeteri cardinales magnique eorum comitatus cum turba omni ministrorum et militum navigiis pertransirent. Id spacii nactus Medices per abbatem Bongallum familiarem suum, qui postea Nepesinus fuit episcopus, perquisivit an in eo vico aliquis esset vir nobilis, cui tuto salutem suam commendaret. Huic divinitus forte oblatus est Raynaldus Zactius miles veteranus equestri natus familia, qui magnas in agris paternis agrestium hominum habebat clientelas. Itaque abbas hominem secreto cum lachrymis suppliciter est cohortatus, ut summae nobilitatis summaeque spei cardinalem, coniectum in eas miserias et qui haud dubie ad perpetui carceris poenam in Galliam traheretur, e manibus barbarorum eripere vellet, qui temulenti aut intempestive vagari aut somno oppressi custodias negligenter obire consuevissent.
Raynaldus qui suopte ingenio Gallico nomini erat infensus, propter memoriam magni Laurentii et Mediceae familiae, quae apud omnes erat venerabilis, facile liberandi hominis negocium suscepit; ea tamen conditione ut nihil se perficere feliciter posse fateretur, nisi eius viciniae Visimbardum adversae factionis, sed tamen ab se nequaquam alienum iuvenem, in partes patrandi facinoris adduxisset. Id si ab illo impetraretur, ad eum in hospitale diversorium se unum ex pueris statim missurum, qui pro tessera cuncta parata esse renunciaret. Cum hac spe abbas ad Medicem est reversus. Nec mora Diis bene iuvantibus obsecranti Raynaldo, quanquam aegre et cunctanter, annuit Visimbardus. Itaque ad abbatem nuncius propere mittitur. Verum ei abbatem in turba quaerenti, non Mediceus, sed alter genere Gallus abbas custodiae praepositus ostenditur, cui ille in eodem nomine deceptus miserabili errore cuncta parata esse denunciat, adeo ut tam probe conceptis consiliis fortuna immitis invidere videretur. Sed Gallo contracta fronte et sua lingua se nihil parari iussisse extemplo respondente, errorem puer agnovit, et praesenti quodam commento inducto inde sese protinus explicuit, ita tamen, ut suspitionis aculeum relinqueret apud eum, verba et vultum pueri cogitatione reputantem.
Ob eam rem abbas non multo post maturius quam statuerat profectione indicta eductoque agmine ad Padum contendit, frustra moras alias atque alias nectente cardinale, ut Raynaldo spacium cogendis agrestibus opportune praeberetur. Iam totum agmen ad flumen pervenerat, multisque transmissis, ipse plane inter postremos anterioribus mulae pedibus navigii proram attigerat, quum a tergo exauditus clamor et adventantium conspecta acies mulam avertit. Ita superventu Raynaldi pene sine vulnere fugatis Gallis, legatus eripitur. Nec multo post abiecta purpura, militari sago indutum, traiecto noctu Pado, ad castellum Ligurum deduxere. Id erat Bernabovis Malespinae Visimbardo sanguine coniuncti, Ibi novum quoque discrimen adiit. Nam vir ille uti erat Gallicae factionis, ne fortunas suas in discrimen devocaret, monendum et consulendum super ea re Trivultium existimavit, fremente frustra et fidem implorante Visimbardo. Tum vero legatus in peristerio foede custoditus de salute libertateque desperare coepit, et vehementer fortunam incusare, quae tanta acerbitate spes omnes eluderet et sibi immerenti alios super alios insatiabili malignitate laqueos pararet. Sed Trivultius gravis et vere Italus imperator, quum iam Galli a ponte Mincii tanta praemente hostium multitudine essent deiecti et in effusam fugam plane coniecti, Malespinae rescripsit res eo esse deductas ut non esset de cardinale, qui fortunae beneficio semel evasisset, magnopere cogitandum. Itaque Bernabos se ipso factus humanior legatum noctu dimittit, eumque servorum perfidia simulat effugisse. Ille ad vicum Iriae adiuvante quodam sacerdote, et coemptis per eum pernicibus iumentis, Placentiam pervenit; atque eo tutius, quod tum forte Placentini, perditis Gallorum rebus, Iulio pontifici deditionem faciebant. A Placentia demum traiecto Pado Mantuam est profectus, ubi in Andina villa, summa benignitate eum Franciscus princeps congestis opportunis muneribus abunde recreavit.
Interea Palicia ad Vallegium Mincii ponte depulsus, copias omnes, amissa Cremona, Tidnum reduxit. Affuereque illico Helvetii et cum his Paulus Baleonus, qui optime instructam legionem et quadrigentos cataphractos bisque totidem levis armaturae equites et magnum tormentorum apparatum adduxerat. Itaque moenia ad arcem tormentis quati coepta; sed nihil magis Gallos exterruit, quam cohortes ratibus in proximam et coniunctam urbi insulam traductae; per eas enim intercluso ponte lapideo, evadendi Gallis facultas eripi videbatur. Itaque Palicia nihil sibi amplius Ticini morandum arbitratus, ut equitatum in quo totius Galliae salus et decus spesque omnes sitae erant, ab omni discrimine conservaret, ponte lapideo signa educit statimque hostes a porta nova simul et ab arce deserta irrumpunt, et cum Germanis per totam urbis longitudinem ad pontemque maxime dimicant, eos enim Galli ut ipsi sine periculo abirent, omnium postremos reliquerant, haud dubie a tanta multitudine trucidandos. Sed Germani admirabili constantia sese recipientes, quum egregie sustinendo haud magnis acceptis detrimentis, ad alterum Gravaloni pontem, qui erat ligneus, pervenissent, diffractis asseribus equorum pondere ad multorum exitium pons est interruptus atque eo modo Germani Gallique omnes, qui transire nequiverant, caesi captique sunt. At Palicia Pado ponte superato, quem Trivultius cautissimus senex opportune construxerat, rectis itineribus in Galliam contendit, quoniam Henricus Britanniae rex, suscepta defensione Romani pontificis, ingentem classem cum validis copiis in Aquitaniam transmisisset.
Eo modo paucis diebus Mediolanense imperium Gallis est ereptum, et Maximiliano Sfortiae uti legitimo principi, Iulii pontificis Venetique senatus auspiciis, et una maxime Helvetiorum virtute restitutum. Ab hac victoria Cardonius excitus, collectis undique Hispanis, et reparato equitatu in Galliam Togatam redire maturabat, Urbinasque ipse praemisso Troilo Sabello, qui oppida atque arces reciperet, cunctis propensissima voluntate ad pristinam fidem redeuntibus Bononiae appropinquabat. Quibus de rebus Bentivoli omni spe praesidii, Gallis Italia pulsis, omnino destituti, magnopere sibi timere coeperunt; Bononiensesque ipsi a pontificiis copiis singularem cladem expectabant; nam maturae segetes erant in agris et iam frumenta succidebantur. Quibus amissis si obsistere et Bentivolorum in fide permanere vellent, nulli erat dubium quin brevi populus omnis inopia commeatus et dira fame conficeretur. Gerebat tum summum in urbe magistratum Franciscus Elephantucius. Is animadverso rerum discrimine amice et graviter Bentivolos in senatum vocatos est cohortatus, ut prudentium more fortunae cedere potius vellent, quam obstinate persistendo his periculis civitatem obiectare, quae supremam omnibus calamitatem essent allatura; posse ipsos spe integra, si patriam incolumem servarent, alio tempore conversis rebus ab ea ipsa, quae tum deprimeret, fortuna sublevari; at si patriam perdere pergerent, eos non modo reditus spem, sed fortunarum omnium et salutis protinus amissuros. Iam enim Castellii Bentivolorum inimici aedes suas praetorio propinquas armatis compleverant, et maiores tumultus in dies propter multorum simultates in urbe timebantur. Ob eas res et propter Elephantucii orationem, quae ex ore totius populi et patritiorum emitti videbatur, Bentivoli tutiore ac honestiore consilio suscepto necessitati parent pacatoque agmine cum omnibus impedimentis et clientibus suis urbe excedunt,
Quibus rebus cognitis Medices legatus Bononiam, ut ibi rempublicam sicuti sui erat muneris administraret, propere se contulit et cum singulari omnis generis hominum gratulatione reductis exulibus est receptus, Nec multo post in urbe Mantua ad constituendam in Italia pacem conventus indicitur. Ibi affuere duces principumque legati et ante alios Mattheus Langus Gurcensis cardinalis pro Caesare summae authoritatis in Italia procurator. Quo praecipuo disceptatore de conditionibus belli et pacis et de toto iure imperiorum et foederum agebatur. Proinde legatus Medices eo Iulianum fratrem misit: actumque est propensissima omnium voluntate de reducendis Mediceis. Quoniam Florentini authore Soderino, Lucam Sabellum Alexandrumque Trivultium duces suos cum alis equitum auxilio Gallis misissent. Aderat pro Florentinis Ioannes Victorius Soderini frater, qui negabat id foedus, quod cum Ferdinando rege antiquitus esset, ulla in parte a Florentinis fuisse violatum; abunde id demostratum esse recenti Rhavennati bello, quum Florentini in neutram inclinantes partem, Gallis simul ac Hispanis et commeatum et receptum pari benignitate prebuissent. Nec referre quod pro defendenda Insubria ex peculiari foedere Gallis auxilia miserint, quando pari lege eadem Ferdinando regi pro tuendo regno Neapolitano prebere tenerentur. Sed quum haec una maxime pecunia facile possent expiari, Victorius scientia iuris et aequi potius quam his artibus instructus, quae ad tractandas res gravissimas necessariae existimantur, totam spem rei componendae foede corrupit, quum dubitanti avaroque animo tenacius quam oporteret pecuniis parcendum arbitraretur, nec externis et militaribus ingeniis propter lubricam eorum fidem, uti cautus iurisconsultus, vel data pecunia confideret.
Itaque dimisso conventu Florentini hostes iudicantur, Medicique legato Hispanorum copiae tribuuntur, quas Cardonius in Bononiensem agrum adduxerat; Iulius ipse pontifex propter memoriam Pisani concilii Soderino infensus, erga Mediceos praeclarum studium ostendebat, quamquam Urbinas eius imperator occultis de causis ad eam expeditionem neque tormenta neque eas equitum alas concesserat, quibus praeerant Vitellii et Franciottus Ursinus Mediceis summa necessitudine coniuncti. Sed illi non impetrato commeatu, desertis alis, ad praestandam eo bello operam, cum legato proficiscuntur. Apenninum transeuntibus Hispanis, Ramazottus cohortes suas adiunxit, qui ex montanis bellicosisque hominibus quodam benivolentiae iure potius quam imperii magnam et peritam locorum multitudinem armare ac educere erat solitus. Pepuli quoque Bononienses patritii, quorum in Alpibus singularis erat authoritas, copiis et commeatu itemque frequentibus operis ad sternendas vias et iumentis quibus tormenta traherentur, Mediceos liberaliter adiuvabant. Soderinus ubi hostes adventare certius cognoscit, patritios viros circiter viginti, quos Mediceis favere arbitrabatur, in curiam vocatos, in custodiam tradit, legatos ad Cardonium mittit, ei munera amplissima et stipendia militibus pollicetur, civitatemque promittit eosdem hostes et amicos habituram uti ipsi foederati reges ex arbitrio praescripserint, modo ab iniuria abstineant, reiectisque Mediceis praesentem reipublicae statum minime conturbent.
Interea Prati oppidi moenibus tormenta admoventur et vicinae urbes ad defectionem solicitantur. Contraxerat in oppidum Lucas Sabellus magnam sed inconditam armatorum agrestium multitudinem et oppidi portas pernicioso consilio multa congesta materia glebaque praesepserat. At Hispani quum aegre murum perforarent, altero presertim maiore tormento forte perfracto, vixque binis armatis aditus in oppidum esset patefactus, ad propugnaculum recondito in sinu scalas admovent, singuli sensim magno et difficili ascensu in murum evadunt, explicatoque vexillo et alacri clamore edito duobus propugnatoribus interfectis alios in fugam vertunt. Interim Sabelli milites, qui ad perfossum murum Hispanis irrumpere conantibus haud segniter ex aequissimo loco repugnabant, ubi supra se hostes in muro discurrentes conspexere, repentino metu consternati, singulari ignavia locum deseruerunt. Ita totus exercitus nullo accepto incommodo ad caedem et ad praedam celeriter est introductus. Sabellus, nequicquam pavidos et fugientes in aciem cogere conatus, cum paucis in arcem profugit; caetera omnis agrestium et oppidanorum multitudo, quum effugere obseratis portis nequiret armaque proiiceret, crudeliter ab Hispanis est interfecta, tanta saevitia in inermem turbam et ad Deorum templa refugientem ferro grassantibus, ut Gallorum et Germanorum crudelitatem ac avaritiam in Brixiana clade superarint. Caesa enim supra quinque milia hominum inermium dicuntur. Legatus tamen fiendo et notos quosque milites deprecando, Iulianusque item frater et Iulius patruelis multos conservarunt, quum neque pecuniae neque periculis ullis parcerent et sese vulneribus obiectare minime dubitarent, modo ante omnia matronarum et virginum pudorem adversus militum libidinem tuerentur.
Rebus, uti Prati gestae fuerant, Florentiae nunciatis, sicuti magnus timor populum invasit, ita optimates Soderino infensi animos attolere coeperunt, Porro Soderinus omnes copias intra urbem recipit, senatum advocat, variis dictis sententiis legati iterum ad Cardonium decernuntur, qui hominem ingenti promissa pecunia expugnent; dicebant enim Florentini ex vetere proloquio nihil esse satius ac expeditius, quam durissimis reipublicae temporibus una vel immensa pecunia patriam omni periculo liberare. Cardonius admissis legatis, quanquam erat ingenio civili atque eo admodum verecundo, conditiones tamen amplissimas et proposita praemia ita propensis auribus admittebat, ut illa praeclara animorum expugnatrix sacra pecunia et fidem simul et decus ipsumque pudorem elidere videretur. Sed legatum Mediceosque omnes omnium fidem implorantes, Padulius ante alios et Andreas Carafa, quorum eximia erat authoritas, apertis sermonibus adiuvabant, quum interesse putarent ad Caesaris et Ferdinandi regis dignitatem et totius Italiae quietem cunctos opprimere, qui Gallorum partes sequerentur, Mediceos enim si reducerent, qui antea a Gallis fuissent expulsi, eos et veteris iniuriae et praesentis beneficii memoriam animo nunquam esse deposituros.
Interea Florentiae perculso et nutante senatu, Antonius Franciscus Albitius et Paulus Victorius praestantis animi iuvenes ad Soderinum ascendunt, monent hominem ut dictatura abeat et curia excedere velit, ne, si pertinacius resistat et diutius cunctetur, sibi ipsi imprimis et civitati ad interitum noceat; si id aequo animo et pacato fecerit, neminem ei esse nociturum ipsosque praecipuos fore corporis custodes et quo velit incolumen educturos. Expalluit ad ea verba Soderinus et quum sibi magnopere timeret, inimicorum consiliis obtemperavit, utpote qui civili prudentia potius quam praesenti aliquo vehementis animi vigore rempublicam administrare erat solitus. Terruerant etiam hominem manifesta prodigia, quae ei paulo ante et dictaturae finem et afflictis Gallorum rebus reipublicae commutationem praeclare denunciarant. Tacta erat de coelo porta quae ad Pratum oppidum ducit fulmenque ita e marmoreis Galliae regum insignibus aurata lilia deterserat, ut in alterius clientelam civitas haud dubie cessura videretur. Lapis quoque ingens qui intra curiae limen ad primos scalarum gradus aedificii structuram sustinebat, ictu fulminis ita loco est propulsus, ut non turbine violento, sed fabrili artificio dimotus esse crederetur. In summa vero curia cubiculum ipsius ubi lectus erat, fulmen intravit, adeo blande pererrans, ut solam urnam feriendo disiiceret, qua civium nomina ad creandos sorte magistratus educebantur. Itaque Soderinus post decimum dictaturae annum summa aequitate ac innocentia gesta republica, dum Gallico nomini apertius studet et despecta nobilitate nimis se popularem ostendit, exutus dignitate curia educitur, flensque et salutem saepe suam ambobus obnixe commendans, in domo Victorii servatur. Inde non multo post mutato habitu per Umbriam ad Hadriaticum contendit conscensoque navigio Ragusium in Dalmatiam est profectus.
Eodem die Iulianus Medices evocantibus amicis obviamque eunte Cosmo Pactio antistite Florentino urbem ingressus, summa totius populi cum acclamatione suscipitur. Templum primo Deiparae virginis, quod est religione in urbe celeberrimum, adit, demum non in Mediceas aedes, sed in Albicianam domum se confert, ibi singulari humanitate et comitate Domini et Magnifici nomen repudiat, sese civem omnibus aequalem atque omnium fratrem esse profitetur. Ad demulcendos vero civium animos, qui Soderino favere consuevissent, ne aristocratia protinus induci videretur, Ioannem Baptistam Ridolfum in republica eximiae sapientiae virum popularemque et libertatis maxime studiosum, in locum Soderini in annum vexilliferum creant. Ioannes interim legatus ad templum divi Antonii suburbanum pervenit, effusique sunt ad eum salutandum cuncti cives, ac ab his demum in paternas aedes est deductus, decimum et octavum post annum ex quo vi Caroli octavi Gallorum regis, adnitentibus veteribus inimicis, fuerat expulsus.
MEDICEIS in patriam receptis, et ab his ex aerario stipendio militi persoluto, donatisque ducibus, optimates ad ordinandam rempublicam consilia atque animos revocarunt, quoniam Ridolfus cuncta regeret ex amplissima formula status popularis, qui et nobilitati singularem contumeliam dictatore Soderino semper attulerat et omnem Mediceorum authoritatem convellere videbatur. Itaque armatus omnis populus de more ad concionem vocatur. Vexillifer Ridolfus cum magistratibus in vestibulum curiae descendit, assensu et clamore populi quindecim viri reipublicae constituendae, quum nomina praecones recitarent, extemplo creantur; ab his demum septuaginta totius civitatis longe gravissimi et Mediceis amicissimi viri sunt delecti, quorum perpetuo consilio reipublicae gubernacula traderentur. Ex eo etenim numero decemviri, qui belli et pacis, et octoviri qui vitae et necis summam haberent potestatem, creantur. Vexilliferatum, uti erat antiquitus, bimestrem tantum fore imposterum decernunt.
His constitutis rebus et cohorte praesidio curiae imposita, contra vim sediciosorum civium, Iulianus sago deposito, et sumpta civili toga, nihil sese ad principalem fortunam cunctis una modestia gratissimus efferebat, et reipublicae munera paterno exemplo sine satellite innocentia fretus obibat. Vix tres elapsi erant menses, quum a nonnullis in caedem cardinalis et Iuliani conspiratum est. Principes fuere Augustinus Caponius corpore ac ingenio inerti iuvenis, in quo nihil prorsus laudares praeter familiae nomen, et Petrus Paulus Boscolus, honestis quidem literis exornatus, sed iudicio turbidus et levis, uti his saepe accidit qui ab exuberantia atrae bilis insaniae proximi, dum praesentia non probant, immoderata et inaudita inani cogitatione persequuntur; dolebat sibi ereptam iri libertatem, quum rempublicam ad Mediceorum arbitrium recidisse conspiceret, quanquam illi per optimates aequissimos viros cuncta urbana commoda honores et magistratus inter omnium classium cives aequo ordine partirentur. Boscolus Bruti virtutem et gloriam ferebat in coelum, seque Brutum fore testabatur, si sibi fidum magni consilii participem Cassium reperiret. Nec mora Caponius, qui multa a Boscolo ex historiis de Cassio praeclara audierat, libenter in eius nomen est adoptatus. Sed quum de tempore et loco caedis ageretur deque asciscendis sociis, quorum praesidio tuti atque defensi negocium conficerent, forte Caponio intranti Pucianam domum, syngrapha sinu decidit in qua breviter erant annotata nomina amicorum, qui idonei ad id patrandum facinus viderentur. Ea syngrapha beneficio Deorum collecta et per Coctium Senensem delata ad Mediceos, periculum depulit.
Captus nanque Caponius quum in tormentis egregie tacuisset, prolata demum syngrapha, nequaquam inficiatus manum, cuncta propalavit. Eadem confessus est et ipse Boscolus, qui Nicolaum Valorium insignem civem nominarat, atque ita de ambobus supplicium sumptum. Valorius autem in Volaterranam turrem est relegatus, quoniam, tametsi Boscolum de tam nefario consilio insano fremitu proloquentem saepe uti insanum castigarat, nihil tamen uti optimus civis debebat ad magistratus de ea re detulisset.
Iisdem fere diebus quibus ea coniuratio feliciter est oppressa, Iulius pontifex, re pontificia ad summam authoritatem perducta, ex levi sed tenaci febricula fluente sensim alvo moritur. Cuius morte nunciata Ioannes cardinalis lectica vectus, propter innatum ab ima sede abscessum, Romam modicis itineribus ad comitia contendit. Tanto autem populi studio postremus omnium conclave est ingressus, ut proculdubio constanti omnium salutantium omine pontifex evasurus esse crederetur; auxerat eius spei famam Erasmus Germanus subtilissimus mathematicus, qui pridie quam Medices urbem intraret, in corona nobilium neminem fore pontificem ex his cardinalibus qui in Urbe essent audacissime praedicarat. Ferebant etiam Marsilium Ficinum, qui eximiae authoritatis fuisset astrologus, ex fortunata et regia genesi, ei sacrorum principatum, quum adhuc esset puer nec plane sacris initiatus, omnino detulisse,
Caeterum ubi in conclave statim est receptus, in partes suas sibi iampridem conciliatos iuniores cardinales pertraxit. Erant ii regis ac illustribus maxime familiis nati, aetate opibusque florentes et imprimis Ludovicus Aragonius, Sigismundus Gonzaga, Marcus Cornelius et Alfonsus Petrucius, quibus accesserant Bendinellus Saulius et Matthaeus Sedunensis; multi etiam ex senioribus ea lege suffragia promittebant, ut et ipsi quum exirent candidati, paribus suffragiis iuvarentur. Erat tum senatus princeps Raphael Riarius, qui aetatis honore, sacerdotiis atque opibus caeteros omnes anteibat, quanquam ei deerant literae atque eae virtutes, quae multo luculentius quam ipsae divitiae honestum sacerdotem ad Christianam laudem exornant. Is in magnam spem adipiscendi pontificatus ab aura populari et tot circunfusis adulatoribus facile pervenerat. Sed eum ambientem et singulos prehensantem, cum ipsi iuniores eludebant, qui Ioanni candidato paratis firmisque suffragiis praesto aderant, tum etiam ei seniores plerunque fidem fallebant, quum quisque spes suas aleret et privatis rationibus compositis ad summi fastigii fortunam enitendum arbitraretur. Petebant enim ferme omnes, uti quisque erat aut studio principum, aut urbana gratia, aut opibus et doctrina maxime conspicuus. Ita dum quisque senior ante omnia sibi uni praecipue studet, et propterea cunctatius aliis suffragatur, Ioannem iuniores pontificem efficiunt, qui rei Christianae imperium dare potius quam accipere una perpetua consensione decreverant.
Accessit ad eum ante alios Franciscus Soderinus, qui uti erat inimicus admodum capitalis propter Petrum fratrem Florentia pulsum, ab initio eum omnibus adhibitis machinis oppugnarat, moxque perspecta iuniorum constantia, uti cautissimus senex in gratiam opportune redierat. Accessit et ipse Raphael et caeteri demum omnes, adeo sedatis propensisque animis, ut nequaquam simulanter effuse laetarentur, quod eum pontificem legitimis et longe simplicissimis comitiis creassent, qui nobilitate familiae, morum gravitate, exquisitisque literis et singulari naturae lenitate, non cardinales modo, sed cunctos fere mortales anteiret. Fuere qui existimarent vel ob id seniores ad ferenda suffragia facilius accessisse, quod pridie disrupto eo abscessu qui sedem occuparat, tanto fetore ex profluente sanie totum comitium implevisset ut tanquam a mortifera tabe infectus, non diu supervicturus esse vel medicorum testimonio crederetur.
Cunctis ad pedis osculum procumbentibus LEONIS Decimi nomen sibi desumpsit, utpote qui propter innatam excelso regioque animo clementiae virtutem, non expresso quidem titulo, sed erudita allusione magnanimi cognomentum affectaret, duorum superiorum secutus exemplum, quibus Alexandri et Iulii augustissima nomina placuissent. Non defuere qui dicerent Claricem matrem pleno iam utero leonem ingentis magnitudinis et mirae lenitatis in Reparatae templo Florentiae omnium maximo se parere sine gemitu somniasse. Quod postea somnium ex fabulis nutricum quum puerorum ingeniis inhaesisset, accipiendo nomini causam haud dubie praebuerit.
Neque Leo mox homines fefellit, quum Petrum Soderinum e Ragusio in Urbem evocasset, eoque summo cum honore suscepto Contesinae sororis filio Aloisio Ridulfo ex Soderini fratre filiam in matrimonio collocasset. Pepercit et ipsi Valorio, quem propere Volaterrano carcere eductum libertati patriaeque restituit, haud dubie Caponio etiam et Boscolo veniam daturus, nisi paulo ante octovirali iudicio damnati periissent. Eandem quoque animi magnitudinem et clementiam erga Carvaialem et Sanseverinum pseudocardinales protinus ostendit, qui quum audita morte pontificis e Gallia Romam ad comitia pervolarent, navigio in portum Pisanum delati atque ibi retenti in libera custodia fuerant, ne, qui modo tantas turbas concivissent, novis altercationibus quieta comitia perturbarent. Eos enim Iulius iusta hercle ira praefervidus iam senatu motos omnique praerogativa suffragii et galeri dignitate penitus exutos, quod concilium adversus se concitatis regibus indixissent, si qua sorte eos caperet, in campo Flore tanquam scelestos et impios concremare decreverat. Itaque Romam perductis, et in senatu sine purpurae insignibus suppliciter veniam petentibus facile ignovit, pristinumque eis honorem et sacerdotia restituit, quum acta Pisani et Mediolanensis et Lugdunensis concilii penitus abrogassent, Lateranenseque concilium uti legitimum et iure optimo indictum solenni assensione comprobarent. Leo etenim ante omnia Iulii consilia iisdem prope vestigiis subsequutus, concilium in Laterano coeptum multis de causis celebrandum perficiendumque esse iudicabat, ut saluberrimis scilicet decretis constituta republica Christiana, omnis schismatis seditionisque materia tolleretur.
Coronatus est Leo pontifex ad Lateranum trigesimo die post creationem, qui fuit Aprilis undecimus, Rhavennate clade infaustus, ut converso omine ab tanta privata laetitia et publica hilaritate ex atro longe omnium candidissimus redderetur. Vectus est etiam in pompa illo eodem equo Thracio in quo ad Rhavennam captus fuerat, quem ab hostibus pecunia redemptum ita adamavit, ut postea usque ad extremam senectutem summa cum indulgentia alendum curarit. Fuit autem is dies omnium qui a Gothicis temporibus Romanae urbi felicius illuxerint, longe clarissimus; nunquam enim ullum vel ampliore vel ornatiore hominum concursu spectaculum celebratum fuisse vel legendo vel audiendo meminerant. Protectae erant aulaeis regiones, ridebant ianuae civium festa fronde et floribus, fenestrae stratae tapetibus ornabantur, in omnibus biviis triumphales arcus occurrebant, ad veteris Romanae magnitudinis exemplum picturis et statuis mirum in modum exornati, cardinalium et antistitum comitatus usque ad humiliora servitia serico et purpura multoque item auro praefulgebat, ipsi cardinales sacras aureas et pictas induti vestes militaribus equis vehebantur.
Praetulit Romanae ecclesiae vexillum Alfonsus ipse Ferrariae princeps, qui ad componendam controversiam et ad praestandum officium benignis literis accitus advenerat. Affuit et Franciscus Urbinas urbis praefectus. Rhodiae vero militiae vexillum armatus detulit Iulius Medices, ita ut, cum neque ipse neque ullus omnino vel sapiens crederet, in tanta senatorum et seniorum turba, quod in abditis fatis erat eum mox Romae regnaturum, et forte ea die coronationis ad felix augurium, mortuo Pactio Cosmo, antistes Florentinus vixdum exutis armis est effectus. Sparsa est a quaestoribus per omnes regiones larga manu aurea argenteaque pecunia, tanta Leonis liberalitate, uti ipsi centum milibus aureis eam pompam pontifici constitisse faterentur. Coemit mox a Maximiliano Caesare amplius triginta milibus aureis Mutinam urbem, uti moriens paulo ante Iulius faciendum esse monuerat; Videfrustiumque arcis praefectum avari et pervicacis ingenii hominem Germanum, qui Caesaris iussis nequaquam parebat, per Rangonos vi ac insidiis circumventum expulit.
Adiecit demum curam omnem componendis regum controversiis, quum legatos undique in omnes provincias emisisset. Sed tanta mole Gallis undique concitatum erat bellum, ut neque tot navales et terrestres apparatus summa suscepti impensa facile retardari, neque dira illa flamma iratis regum animis diu concepta ullis vel sanctissimis precibus restingui posse videretur. Ferdinandus paulo ante Ioannem Navarrae regem Cantabria expulerat, redeuntemque cum magnis Gallorum auxiliis, et Pompelonem regiam urbem oppugnantem iterum superarat, fremente Ludovico qui eum regem sibi affinem et in clientelam a Galliae regibus antiquitus receptum omnino reducendum esse censuerat. Britanni quoque interea duce Dorfetio Aquitaniam qua Cantabriae iungitur ad Fontem Rabidum exposito exercitu terra marique effuse vastaverant, Gallique et Britanni ambustis utrinque excelsis aliquot navibus mari saepe contenderant. Ludovicus ipse expeditionem in Italiam audita morte pontificis impigre parabat, ab Henrico magni exercitus, ingentes classes, ut ipse in Galliam traiiceret, effusis paternis thesauris ornabantur. Contra Iacobus Scotiae rex a Gallo pecunia inductus, ita copias parabat ut discedente Henrico totius Britanniae regnum invaderet. Ante alia Veneti a sociis impudentissime decepti, exclusi Brixia, et contra ius et aequum et recentis foederis leges omnibus iniuriis exagitati ad Gallum recurrerant, cum eo qui ex hostibus ipsorum nomini infensissimus extitisset, foedus percusserant.
Quibus de causis Leo quum nihil sibi vel tutius vel honestius esse posset, Iulianum foedus servare et eosdem socios quos ille habuisset adiuvare constituit; ne si medius inter dissidentes intempestivaeque pacis arbiter esse vellet, et a victis pariter et a victoribus ab utrisque despectus non modo odium et incommodum, sed singularem etiam infamiam pararet. His initis susceptisque consiliis ad provehenda demum exornandaque optimarum literarum studia longe omnium liberalissime animum convertit; qua una peculiari laude Cosmus proavus et pater Laurentius privatis viris potius quam principibus fortuna similes, summam sibi et posteris claritatem peperissent. Ante omnia ab epistolis singulari iudicio sibi desumpsit Petrum Bembum et Iacobum Sadoletum, qui caeteros omnes literatos Romanae eloquentiae laudibus anteibant.
Vaticanae vero bibliothecae Beroaldum iuniorem praefecit, in scribendis odis horatiana iucunditate praecellentem. Gymnasium vero accitis undique gravissimarum artium professoribus ita instauravit ut neque Bononiensi, neque Patavino, vel doctorum praestantia vel auditorum concursu concedere videretur. Augustinus Suessanus philosophiam et Christophorus Aretinus medicinam profitebantur. Hieronymus Butigella iuris scientiam docebat. In humanioribus studiis eruditione stilo et eloquentia Parrhasius Cosentinus erat insignis. In Graecis literis eminebat Basilius Calchondyles, eius Demetrii filius qui ipsius pontificis in adolescentia fuerat praeceptor. Singulos vero vel mediocris etiam nominis poetas et exquisitis nobilioribusque artibus instructos tanta benignitate suscipiebat, ut omnes iam excitatis animis ad excolenda literarum studia vehementer accenderentur, quum ab tanto armorum strepitu, quo neglectis literis Iulii aures magnopere gaudebant, tandem virtuti locus patefactus esse videretur.
Qua spe felicissime concepta, ab eruditis id carmen in arcu triumphali ad Hadriani pontem est inscriptum, quo superiorum pontificum mores cum Leonis laude lepidissime notabantur:
Olim habuit Cypris sua tempora, tempora Mavors
Olim habuit, sua nunc tempora Pallas habet.
In eo quoque arcu, qui erat ad bivium viae triumphalis, praeclarissimo totius populi studio et hoc eximiae gravitatis et gratiae carmen cubitalibus literis fuit inscriptum:
Vota deum Leo ut absolvas, hominumque secundes,
Vive pie ut solitus, vive diu ut meritus.
Florebat enim tum Roma praestantibus ingeniis, copia incredibili rerum omnium, et a clementiore coelo inusitata aeris salubritate, ita ut Leo tantae virtutis ac amplitudinis pontifex, auream aetatem post multa saecula condidisse diceretur.
Interea dum inito statim pontificatu enixe dat operam ut inter discordes Europae reges in spem pacis induciae fierent, Ludovicus adversus Maximilianum Sfortiam exercitum, omni bellico apparatu abunde instructum, in Italiam misit. Is enim qui regio, militarique animo indomitos spiritus gerebat, sese Neapoli, Mediolano Genuaque foede pulsum ferre non poterat, adeoque vehementi repetendae Italiae desiderio erat concitatus ut Cantabriam dudum Hispanorum armis occupatam Ferdinando concedere, et Venetis icto foedere Cremonam polliceri minime dubitaret; contulerant enim sese Veneti ad Galli regis amicitiam indignitate contumeliae accensi, quod post eiectos Gallos Brixia impudenter ab Hispanis intercepta, sibi ex foedere minime redderetur.
Ferdinandus quoque vel ob id quod forte infirma erat valetudine, Cantabrici regni possessionem omni infamiae, quae sibi a sociis conflaretur, praeferendam iudicarat; utpote qui felici prudentia omnes consilii rationes, una maxime praesenti utilitate metiri erat solitus. Verum non defuere qui crederent Ferdinandum non tam cupiditate retinendae Cantabriae quam admittendi Neapolitani regni metu adductum, eas occulte inducias cum Gallo pepigisse; quoniam accepisset Iulium pontificem liberiore voce frementem, comminantemque iactare solitum se nunquam animo conquieturum, donec expulsis omnibus Barbaris, qui aliena impotenter occuparent, Italiae liberator, vero inde parto cognomine, dici mereretur.
Itaque Leo postquam assiduas Christianae pietatis cohortationes minus sanis auribus undique recipi animadvertit, quanquam paci quietique studere maxime decorum putabat, suae tamen dignitatis est arbitratus Iuliani foederis rationes tueri, speciosaque et moderata imitatione studium suum proferre, ut qui Gallis erant hostes, animos minime desponderent, nec Galli suis viribus et Venetorum amicitia praepotentes, in dubia praesertim belli fortuna, acerbius quam deceret offendi viderentur. Quam ob rem implorantibus opem Sfortianis, quum pecunia maxime indigerent, viginti quinque milia aureorum numum Morono legato dinumerat, quibus Novariam citato itinere comportatis, opportune militi stipendia persolvuntur. Eo se tum contulerat Maximilianus cum octo milibus Helvetiorum, unam spem atque eam quidem exiguam ancipiti eventu in Helvetiorum animis reponens. Siquidem illi iidem campi atque illi iidem Trivultius atque Tramulius uti fatales belli duces spectabantur, qui perfidiae Helvetiae et paternae calamitatis memoriam ad animum extrema suspensum cura revocabant. Aderant quoque secum eadem signa atque iidem ferme centuriones eorum maxime pagorum, qui eius proditionis ignominia quondam notati, veteranorum Italorum digitis et nutibus tacite monstrabantur.
Ad haec mala Sacramorus quoque vicecomes, qui Mediolani obsidendae arci erat praepositus, perfidiosa levitate cum ala equitum ad Gallos transfugerat, regressusque Mediolanum omni militari praesidio nudatum, pervicerat apud cives, ut in Gallorum verba iuraretur. Livianus quoque adducto Venetorum exercitu, Cremonae partim metu partim egregia popularium voluntate fuerat receptus. Et Cardonius atque Piscarius, in quibus summa spes sustinendi belli collocari debuerat, certiores de induciis facti, nihil se vel in hanc vel in illam partem ab stativis ad Trebiam castris commovebant.
Iam aliquot diebus Tramulius prolato tormentorum apparatu adeo vehementer moenia quassaverat, ut late prostratis adapertisque moenibus Helvetiae legiones in statione conspicerentur, quae nunquam adduci potuerant, ut portam clauderent ipsis etiam hostium castris oppositam, tantaque superbis eorum ingeniis innata erat de Gallorum gente contemptio ut ultro etiam provocarent irriderentque hostes, quod tantum inanis operae frustra suscepissent ut aditus in urbem pararetur, quando adapertis portis, ad iustam dimicationem fortibus viris, si animus suppeteret, esset irrumpendum. At Gallorum duces ne periclitando vires cum pervicacissima gente exploratam ab optima cunctandi ratione victoriam in discrimen adducerent, reductis silentio castris ad secundum lapidem recesserunt, vel ob id etiam quoniam Altosaxum cum recentibus auxiliis Comensi via adventare cognoverant. Is superiore anno cum Galli Cisalpina Gallia pellerentur, Helvetiorum fuerat imperator, vir ingenti animo corporeque multis in locis bellicae virtutis gloriam consequutus. Eodem quoque tempore Helvetii de Altosaxi auxiliorumque adventu certiores fiunt; coguntur in consilium centuriones atque signiferi, disputatur variis sententiis, an excipienda sint auxilia occurrendo cum expeditis cohortibus eodem itinere, ne a Gallico equitatu in patentibus campis opprimantur.
Tum vero Mottimus inter Helveticos duces animi promptitudine militiaeque peritia insignis de invadendis hostibus disserere coepit, quasi Altosaxi gloriae invideret, ad quem opportunissime auxiliorum superventu, servatorum fratrum atque instauratae et excitatae spei ad certam victoriam fama omnino inclinatura videretur: « Quid cunctamur», inquit, «commilitiones in hac parum decora deliberatione? Quasi toties victos et nihil tale timentes, si in eos diluculo erumpamus minime simus deleturi? Perrumpemus hercle et cuncta obvia sternemus; dum ambigunt et consultant, an Altosaxo sit occurrendum, vel manendum in castris, quae ut in nullo metu exiguoque temporis spacio minime munierint, praestabo me huius periculi facile principem, ne consilium ab audacia potius quam a virtute sumptum putetis; et meo certe ductu nihil cum auxiliis communicata laude, victoriam nobilem atque opulentam referetis». Nec mora, centuriones ferme omnes fervidis et alacribus ingeniis sublata manu Mottino favent, plerique etiam eo ardentius quo veteris ignominiae notam, proditi ante tredecim annos Ludovici aliquo fideli illustrique facinore delere cupiebant.
Itaque de tertia vigilia triplici agmine, sine equite, sine tormentis, summo silentio irrumpunt a tribus locis uno simul tempore, Gallica castra adoriuntur, semiinstructas acies peditum atque equitum prosternunt, Germanos aegre, fortiter tamen et mutua quidem cum caede superant. Nec Tramulius atque Trivultius invicti antea duces, quicquam virtute vel consilio valent, quum et subitus hostium incursus et foeda fugae facies et conturbata diversis in locis castra, omnem vel constantis iudicii vim, vel ferendae opis spacium inter dissonos morientium clamores eriperent. Helvetii caeso late peditatu, et equitatu undique pulso, tormentis et castris puncto temporis potiuntur. Cecidere ad X milia hostium et in his viri insignes Monfalco Gallus equitum praefectus, Aloisius Beomontius Hispanus qui cohortes ductabat, Alexius Busichia levis armaturae equestris dux nobilis. Nec ea victoria apud Helvetios, quanquam longe omnium nobilissima, luctu caruit. Nam medium agmen a tormentis magnum acceperat detrimentum. Atque ipse ante alios Mottinus colubrinae pila discerptus interierat. Ipsi quoque Germanorum praefecti Floranges atque Gemesius, quum strati multis acceptis vulneribus iacerent, ad cursu Roberti Sedanii patris, qui cum insigni cataphractorum turma in victorum et caedentium coronam penetrarat, haud dubie servati sunt.
Hac audita de Gallis victoria, Leo pontifex aliquanto praeclarius studium suum proferre coepit egitque cum Raymundo Cardonio ut Octavianus Fregosius Genuam reduceretur, quoniam Adurnii Fliscique Iano Fregosio paulo ante pulso, Gallorum signa ac imperia sequebantur. Substiterat Raymundus ad Trebiam, neque satis conspicuus Gallorum hostis, neque syncerus aut utilis Sfortianorum socius, quum varias nectendo morae causas, id unum contenderet ut induciae tantisper aliqua vel inani dissimulatione tegerentur, dum fortuna huc aut illuc proclinata, belli successum aperiret. Itaque Leone singulari studio cohortante atque omni ope contendente, Raymundus et Piscarius in Ligures expeditionem suscepere, paucisque diebus Octavianus sine vulnere Genuam est introductus. Nam Hieronymus Adurnus et Otthobonus Fliscus summae aequitatis atque virtutis homines, deprecantibus civibus, ne patriam in discrimen adducerent et villas sumptuosae amenitatis exuri paterentur, civili potius quam militari quaesita laude, sponte abierant. Octavianus assumpto ducis nomine imperataque civibus pecunia, trium mensium Hispanis stipendium persolvit, et ad obsidendas terra marique arces consilia omnia viresque convertit. Hispani vero adiunctis sibi Germanorum copiis ad evastandam Venetiam sunt profecti, quibus ex foedere pontifex Troilum Sabellum Mutiumque Columnam et Ursinum Mognanium cum aliquot equitum alis addiderat.
Interea Henricus Britanniae rex et Maximilianus Caesar ingens bellum in Belgio Gallis intulerunt; traiecerat Henricus iuvenili alacritate ad decus bellicae laudis vehementer inflammatus supra centum milia Britannorum adducens, ut quae maiorum suorum ditionis quondam fuissent armis repeteret, ab eo praesertim qui sacrosanctum pontificem impiis armis vexavisset. Is enim suscepti ante belli fuerat praetextus, nobilissimoque inde parto cognomine, pontificiae libertatis assertor atque defensor appellari et praescribi in literis magnopere gaudebat. Addiderat Maximilianus Germanorum legiones et validam Belgarum equitum manum, obsidebatur trinis castris Tervanna Morinorum et vehementissime tormentis oppugnabatur, quum Galli ingenti coacto equitatu, ut commeatum obsessis importarent, occasionem conferendo praelio praebuerunt. Itaque ad Ghingatam vicum inita est pugna non caede, sed insigni ac maxime specioso equitum concursu memorabilis; nam utrinque veteranae atque amplissimae alae strenuique duces in eosdem forte campos erant perducti, in queis multis ante annis Gallos, Aloisio XI bellum gerente, Maximilianus tum pene puer ingenti praelio superasset. Non tulit impetum tantae impressionis Gallicus equitatus, tametsi ab initio egregie concurrerat. Nam et Henricus cum viginti millibus sagittariorum et Maximilianus cum robore legionum adventabant. Itaque eadem loci fortuna propellente, Galli in foedam atque praecipitem fugam acti, adeo ut nusquam minore cum incommodo, vel maiore cum ignominia conflixerint. Captus est ante alios Rothelinus nobilissinus dux. Nec multo post Tervanna desperatis auxiliis Britanno cessit, copiaeque ad oppugnandum Tornacum, quae est urbs amplissima Nerviorum, sunt perductae.
Dum haec in Belgis fiunt, Iacobus rex Scotorum, naturali odio et pecunia maxime Gallica impulsus, dum sperat se totius insulae Britanniae regem futurum, parum decoro ac exitiali consilio, absenti Henrico bellum intulit. Fuerat relictus ab Henrico in tutelam regni Surreius regulus fide et virtute bellica insignis. Is Iacobo populanti Angliae fines ad Tuedum amnem occurrit. Certatum est maioribus quam unquam antea odiis, viribus vero longe maximis. Nam pro gloria, pro salute, pro totius insulae imperio remotissimae utrinque gentes excitae, ad enatum repente bellum summa festinatione concurrerant. Scotorum acies tota pedestris fuit; nam Iacobus fatali quadam audacia, ut nullam spem salutis in fuga suis relinqueret, ipse primus omisso equo pedes in acie constiterat. Surreius contra, utrinque alas equitum cornibus suis adiecit. Non tulere Scotorum hastatae phalanges saggittarum vim, quae ab hoste ingentibus ligneis arcubus excussae armatos pariter atque inermes vulnerabant, Confixus est et sagitta rex ipse, ferreo gutturali facile penetrato, quo cadente Scoti maiore animorum pervicacia, quam bellica fortitudine dimicantes, caesi superatique sunt. Nam et hastati Angli pedem Havardo duce Surreii filio in perturbatos intulerunt et Dacreus equitatui praefectus, circumductis turmis, fusorum et in fugam spectantium magnum numerum occidit. Periere cum rege decora animorum obstinatione repugnantes Huntleius, Crafordius et Monterosius nobilissimi duces.
Ea nunciata clades Ludovicum, quanquam animo infractum, magnopere conterruit. Nam tametsi opulentissimi regni facultates alendo bello abunde sufficerent, singulari tamen cura angebatur, quod pedite careret. Nam vetere Gallorum instituto in uno equitatu summam gloriam, repudiata pedestri militia, reponebant, utpote qui conductitio vel Germano vel Helvetio pedite omnibus bellis uti consuevissent, quorum alteri Henrici Maximilianique stipendiis praeoccupati essent, alteri iam ex professo Gallorum hostes, foederatique cum Hispanis atque pontifice in Heduos penetrarunt, ut eam Burgundiae partem, quae quondam Caroli Belgarum principis fuerat, in potestatem redigerent, aditusque facillimus occupatis montium claustris pararetur ad invadendam interiorem Galliam, unde praeda omnis generis et spolia amplissima peterentur.
Itaque Ludovicus multiplici rerum suarum periculo magnopere commoveri, saepe aestuare animo consilioque arbitrari ante omnia sibi divinitus ea infligi vulnera et alias super alias parari clades, quod sacrosanctum pontificem diro consilio atque impiis armis fuisset persecutus. Caeterum id bellum opinione omnium faciliorem exitum habuisse est visum. Tramulius namque, qui ab Italia pulsus in Heduos cum tumultuariis copiis adcurrerat, ut arces aditusque praesidiis firmaret, quum viribus impar tantam Helvetiorum multitudinem sustinere non posset, eos impetrata pace in patriam repressit, ita ut vel iniquis et maxime pudendis conditionibus eam parare ex usu praesentis necessitatis minime sibi indecorum fore arbitraretur; tot enim tantaque premia iam intra Galliae fines effusis et toties victoribus largissima sponsione est pollicitus, quanta nec divicto rege subactaque Gallia referri aut sperari posse viderentur, non ignarus Ludovicum nihil earum rerum depulso periculo praestiturum.
Hac astuta fallacique pactione Helvetiis deceptis, ipsisque in patriam redeuntibus, Ludovicus in Belgio ea ratione bellum gessit ut obsessa ab hostibus Tornaco, nobilissima Nerviorum urbe, nihil sibi commodius fore existimaret quam servare atque augere copias, cunctari in proximis locis, nullam praelio occasionem dare; inclinabat enim se autumnus illis in regionibus, hyemi quam aestati similior, nec differri poterat in Britanniam traiectus, quoniam vergente in brumam tempore gravior in dies et saevior Oceanus esse consuesset. Itaque Britanni, quum nemo Gallis opem ferret, Tornaco potiti, iam laeto duplici victoria rege, relictis praesidiis ad tuendas urbes, in Britanniam redierunt.
Per eos quoque dies Venetis tamquam Gallorum sociis ad Vicentiam clades est illata. Processerant Cardonius et Prosper Columna vastabundi usque in proximum Venetiis litus, nusquam prodeunte in aciem Veneto duce, ita ut a Margario aggere pilae tormentis maioribus emissae, ad ipsam usque urbem pervenirent. Non tulit ignominiam Livianus, quum exuri late agros barbara feritate conspiceret. Nam Germani praesertim Hispanique nec nobilissimis quidem villis parcebant. Eos ergo omnis generis praeda onustos ex obliquo adortus, praecisis undique itineribus ita conterruit ut deserere impedimenta et metu summae cladis per abruptos montes Veronam evadere cogitarent. Sed Livianus ingenio ferox atque praeproperus, dum abeuntes intemperantius persequeretur, adeo incaute ac infeliciter conflixit ut quum vix primam Germanorum ac Hispanorum impressionem, obvertente aciem Piscario, Veneti pedites sustinerent, totus exercitus foede perturbatus caesusque sit. Periere in receptu parum decoro vel dum fugam suorum sisterent, illustres alarum duces numero septem et in his ante alios Sacramorus Vicecomes, quem defecisse ad Gallos docuimus, et Hermes Bentivolus, praeterea cohortium praefecti signiferique insignes viginti tres; cecidit et lixae manu confossus Andreas Lauredanus legatus, Paulum vero Baleonum prolapsum in palustrem locum mitior fortuna hosti captivum praebuit. Ipse quoque Livianus tranato Meduaco amne, in cuius vorticibus plerique tentato infeliciter vado perierant, celeriter pugna elapsus Patavium pervenit. Ea clades eo gravior Venetis et luctuosior fuit, quod paucorum dierum intervallo ad Novariam et in Belgio Britanniaque adverso partium successu dimicatum fuisse didicerant, nec iam habebant unde copias repararent, tot praesertim equitibus cataphractis et tot ducibus veteranis in unius maxime praelii calamitate amissis.
His cognitis rebus Leo pontifex, tametsi eam cladem Venetis, quod Gallos in Italiam evocassent, merito accidisse praedicabat, nihil tamen ea victoria laetabatur. Dolebat enim Italico nomini certum exitium, certamque ignominiam externorum armis parari; ob id secreto Venetos per Franciscum Foscarum legatum hortabatur, ne animo deficerent, suamque pristinam infractae virtutis atque constantiae existimationem tueri vellent, se etenim nunquam hostem futurum ipsorum reipublicae, quam minime prostratam, sed integram et florentem videre concuperet. Quod auxilia adversus eos misisset, id esse datum Iulianis foederibus et recentibus ipsorum consiliis, quibus evocandos in Italiam Gallos censuissent, quorum adventu turbari sperata pax et divina humanaque rerum confusione permisceri viderentur. Ad hanc sinceri animi voluntatem facta addidit, quibus singulari collato beneficio Veneti iuvabantur. Nam vir iudicio longe gravissimo ita partibus studendum arbitrabatur, ut eum publici decoris italicaeque dignitatis nunquam oblivisci, vel inimici etiam praeclare perspicerent.
Sub idem tempus magno assensu atque ambitione populi Romani Iulianus Leonis frater, Romana civitate donatus est editique sunt in eius honorem ludi scaenici, temporario theatro in area Capitolina extructo, ubi per biduum summa celebritate actus est Plautinus Poenulus, variaque subinde poemata iucundissimi argumenti per ingenuos summae nobilitatis elegantissime decantata, adeo exquisito atque opulento rerum omnium apparatu, ut antiqua aurei saeculi foelicitas, ipsius pontificis erudita liberalitate revocata videretur. Ad referendam vero gratiam eximii sumptuosique erga se studii, vectigal salis imminuit, amplificataque triumvirali conservatorum urbis potestate, praemiis ac immunitatibus publice privateque Romanos est prosecutus, quam ob rem solenni decreto omnium ordinum populus ad testificandum gratissimi animi studium, marmoream statuam in Capitolio dedicavit cum hac inscriptione: OPTIMI LIBERALISSIMIQUE PONTIFICIS MEMORIAE. S. P. Q. R.
Per eos quoque dies Iulium patruelem, Innocentium Cibo, Laurentium Puccium et Bernardum Bibiennam in cardinalium senatum cooptavit. Primum galerum, quem ipse gestasset, sanguini atque familiae tribuit, quasi divino ingenio iam praesagiret qualis quantusque in republica Christiana is esset futurus, quem suo fatali pileo dignissimum iudicasset. Secundus Magdalenae sorori, quae Innocentii mater erat, datus est atque item Innocentii Octavi pontificis memoriae, cui initium summae dignitatis acceptum referebat. Tertium, virtus, aetatisque honor et egregia in primis fides, quae in Puccio in omni fortuna semper effloruit, promeruere; eius etenim Ianoctii frater fuerat, quem Florentiae securi percussum fuisse supra meminimus. Quartus in Bibienna perpetui laboriosique obsequii et fidelis industriae iucundaeque familiaritatis praemium fuit. Nec multo post Iuliano fratri in spem sobolis Philiberta Caroli Allobrogum principis soror matrimonio iuncta, quam demum uti sine dote expetitam, ultro regiis exornatam muneribus, praemisso ad Niceam insigni comitatu, Romam accivit. Laurentius vero Petri Medicis qui in Liri amne periit filius, Florentinae reipublicae est praepositus. Existimabat enim pontifex, divisis honoribus et constituta domo, ita suis et Mediceo nomini providendum, ut non magnopere in posterum fortunae vis suspectanda videretur. Eadem hyeme, quae secuta est, cohortante undique per legatos Leone pontifice inter Gallos et Britannos bellum esse desiit, brevique ab induciis pax quaesita authore Rotelinio, qui in libera custodia Londinii servabatur.
Decesserat paulo ante Anna regina, summae religionis et castimoniae mulier. Itaque caelibi Ludovico supra solenne pacis ac amicitiae foedus, Maria Henrici regis soror eximiae venustatis virgo despondetur. Qua in Galliam perducta, Ludovicus incredibili sumptu et mira ludorum varietate nuptias celebravit. Sed dum aetatis et valetudinis, quae ei tum erat tenuissima, pene oblitus intemperantius (ut ferunt) procreandis liberis operam daret, concepta edaci febricula non multos post dies interiit. Statimque ei suffectus est Franciscus gener, qui aetate, ingenio, formaque vel praeter regium nomen totius Galliae iuvenum longe florentissimus habebatur. Is acceptis imperii insignibus, ingenti animo expeditionem in Italiam suscepit destinatam paratamque antea a Ludovico, qui moriens amplissimas copias omni bellico apparatu instructas, obversasque ad Alpium iter, opportune reliquerat. Evocabant Gallos Veneti in primis, ut Brixiam Veronamque reciperent, atque item Octavianus Fregosius, qui clam percusso cum Francisco foedere a veteribus amicis foederatisque discesserat, iustis certe et gravibus de causis, uti ipse praedicabat, verum nequaquam grato aut fideli ingenio, si Leonem qui cuncta detulerat respiceret, quem diu per legatos et literas monentem ne flagitiose deficeret, prolixa dissimulatione fuerat ludificatus.
Itaque Liguribus et Venetis, ut adventantes Gallos exciperent, arma parantibus, Leo cum sociis regibus coit, foedus renovat, exercitum ex delectu fortissimarum Italiae gentium cogit, profitetur se Mediolanensis imperii defensorem, vel ob id maxime inductus, quoniam Helvetii flagrantissimo studio decretoque publico, non iam uti mercede conducti, sed plane propter concepta odia, tanquam veri Gallorum hostes propulsandi belli negocium susceperant, Providebat quoque acutissimus pontifex, si Gallus Insubrum imperio potiretur, nequaquam futurum, ut Galli ab ipsa praesertim victoria insolentes, a Placentia Parmaque abstinerent, quas urbes ab reliqua Sfortianorum ditione interfluente Pado abscissas, Iulius pontificiae ditioni, pulsis Italia Gallis, adiecisset.
Verebaturque ne rex iuvenis bellicae gloriae avidus semel transgressus Alpes, Italiae opulentia atque amenitate caperetur, ob idque exemplo Caroli Octavi maiora concuperet, faveret eius coeptis fortuna, ut demum per partes Italia omnis, uti nunquam publico iuncta consilio, servire cogeretur. His de causis pontifex Iulianum fratrem pontificii exercitus imperatorem appellat, ei de manu, solenni adiecta precatione, vexillum et sceptrum tradit et ab Urbe in Galliam Cisalpinam maturare iubet. Sequebantur eum utriusque factionis Romani proceres et promiscue ex omni ferme Italiae regione militaribus factis illustres. Nequaquam enim apud hominem summae aequitatis ullum in honore erat factionis nomen, quum ea perniciosae insaniae studia execrari damnareque esset solitus, adeo ut spectata tantum virtus in omni ducum et militum genere, praemiis et laude digna censeretur.
Fuere qui existimarent Iulianum, quod Etruscarum rerum principatum Laurentio fratris filio facile concessisset, vehementer aspirare ad Mediolanense imperium, vel ob id maxime, quoniam Maximilianus Sfortia paulo mente commotior, dum foedo amictu illotoque ore insaniae morbum praeferret, paterno imperio indignus putabatur. Id facile se assequi posse sperabat Iulianus. Nam Helvetii, in quorum tutela erat Maximilianus, multo auro, adiecta praesertim authoritate pontificis, corrumpi posse videbantur; et Franciscum regem, si primos eius impetus egregie sustineret, facile per conditiones concessurum apparebat quod armis recuperare nequivisset; ei presertim, cui matris ipsius soror nuper in matrimonium esset collocata. Nec Carolus Allobrogum princeps ulli occasioni in eam rem multis de causis erat defuturus.
Veneti quoque, modo Cremona in societatis et belli praemium eis obveniret, existimari poterant egregie conquieturi, utpote qui novum et insititium accolam habere mallent, quam praepotentem et flagrantis ingenii regem, cuius amicitia ab levi momento plane fragilis, recenti exemplo Ludovici singulare incommodum afferre posse videretur. Ad haec etiam consilia Cardonius Hispanus imperator egregiam voluntatem atque opem attulisset; nam vir suopte ingenio perhumanus et facilis, ac ubi praemia proferrentur, enixe officiosus, Leoni ingentia pollicenti praestantique haud dubie erat obsecuturus, eadem Octaviano Liguri placitura intelligebant, uti praecipuo Sfortianorum hosti et Iuliano vetere amicitia coniuncto; sed dum haec expensa et deliberata initis rationibus explicantur, illudente fortuna Iulianus febre non tam valida, quam pertinaciti, sed quae ei demum suprema extitit, Florentiae corripitur; eo decumbente exigua cum spe maturae certaeque salutis, imperium militare ad Laurentium transfertur.
Is tum Placentiae castra habebat et in proximo urbi pago Cardonius e Venetia accitus exercitum continebat. Interim Prosper, in quo summa erat authoritas gerendi belli, cum equitatu valido ac Helvetiis legionibus ad Alpes contendit. Nam persuasum habebant, praecludi posse claustra Alpium si Coctiis et Poeninis saltibus insessis, aequiores transitus occuparent. Sed Franciscus, authore duceque Trivultio, qui assidue per id tempus omnes aditus per inaccessas montium crepidines fuerat contemplatus, inusitatum iter currulibus tormentis aperuit, ad dextram inter maritimas et Coctias Alpes, per imas valles Argentarii fluminis insinuando agmina, atque evadendo in praeruptos vertices excelsissimorum montium, adeo ut tormenta saepe ductariis praetentis funibus suspensa per trocleas, legionum manibus traducerentur, quum profundissimae valles interciderent, nec tantae molis apparatus iugis aut militum humeris educi posset; quinque dierum labore per haec itinera plena rerum omnium difficultatibus, nullibi tamen praepediente nive (nam Augusto mense liquata erat) deceptis Helvetiis in Italiam est perventum, eo laetiore laboris atque periculi exitu, quod dum inaccessos saltus viis pensilibus ad latera cautium exaggeratis ad iter patefaciunt, Palicia cum quatuor alis equitum ad distinendos fallendosque hostes, superiora Perosae montis iuga, ductantibus Alpinis agrestibus, transgressus, Prosperum Columnam inopinato adventu oppressit.
Erat is Villafranchae in oppido, profectioni intentus, ut eodem die cum Helvetiis iungeretur. Capto autem ab hostibus tantae opinionis duce, nihil idcirco Helvetii animos demiserunt, regressique Mediolanum authore Mattheo Sedunense cardinale, iurarunt se quum primum hostis Gallus appropinquaret, regia castra aggressuros, ut de possessione Mediolanensis imperii aperto in campo et vera virtute dimicarent. Franciscus Prospero benigne et comiter appellato atque eo sub custodia in Galliam transmisso, ad quintum lapidem a Mediolano Laudensi via castra munivit, ut inde Livianum cum exercitu Veneto commodissime exciperet, ac subinde expeditum et vacuum ab omni metu iter Comensi via redituro domum Helvetio praeberetur.
Erat Placentiae cum pontificio exercitu Laurentius Medices et in proximo ad Trebiam Cardonius Hispanorum castra habebat, inter ambiguas deliberationes admodum suspensi atque inter se contendentes, quinam primi ponte Padum transire deberent; nam utrisque suspecta erat Helvetiorum fides; siquidem Albertus Petra dux nobilis, ut credi par erat, Gallica pecunia corruptus, cum multis Veragrorum Sedunorumque cohortibus domum abierat, adeo ut qui Mediolani erant in fide nutare et dissentire in consiliis nunciarentur. Interceptus quoque cum pontificiis literis Cynthius Tiburs, qui ad regem properabat, dum Hispani equites Padi ripam observarent, Laurentium Cardonio suspectum reddiderat, quasi Leonis studia magna ex parte refrixissent, quum Prosper imperator captus partium spes vehementissime debilitasset.
Legatos quoque Florentinos natura Gallicis rebus studere cogebat; ii iuvenem circunsistebant, suadebantque ne se temere infidis barbaris committere vellet, sed in tuto alienae insaniae exitum spectaret; non esse eo progrediendum, unde nullus omnino regressus sine periculosissimi praelii alea praeberetur; satis enim recte ipsum omnia facturum, si cunctando Leoni aliquem ad regis amicitiam receptum relinqueret; id vero in omnem belli casum facile posse impetrari; si rex iam plane victor, tantis Ligurum Venetorumque auxiliis adiutus, nulla ulterius acerbiore iniuria laederetur, Iam enim ex pontificiis Mutius Columna et Ludovicus Petilianus cum aliquot utriusque armaturae equitum turmis ad Helvetios missi fuerant. Iacobusque Gambara Leonis legatus cum pecunia Mediolani aderat, mirifica voluntate Helvetiis Sfortianoque nomini deditus. Unus vero Gorius fide et prudentia insignis frustra iuvenem est adhortatus, ut praeclarissimae occasioni in summa spe ingentis victoriae deesse nollet: neque enim de eventu dubitandum si duo in unum sincera fide coniuncti exercitus, ad invicti roboris summaeque virtutis gentem e propensissima et copiosissima urbe hostibus imminentem auxilio ire maturarent.
Ipsi enim tantae indolis iuveni, postquam effectus esset imperator, non iam fortunis, sed gloria et laude opus esse; non enim gravissimi muneris nomen inanibus titulis, sed verae virtutis operibus substentari, proinde vanis vel suspititionis vel timoris offendiculis animum liberaret; praestaret Leoni sibique dignam Italico duce operam, memoriaque teneret Mediceos Florentia pulsos Gallorum armis, seque imprimis infantem puerum, perpetuis ab ea gente iniuriis acceptis, decem et octo annos exulasse; caeterum praeter Florentinos legatos, Ursini duces, quos sibi Laurentius despectis Columniis asciverat, quicquid generosi spiritus ad praeclare audendum in iuvene elucebat, magnis rerum omnium propositis difficultatibus facile restinguebant,
Interim Helvetii, tametsi diversis inter se studiis in partes scindebantur, Sedunensis tamen cardinalis flagrantissimis concionibus incitati, ad tuendam publicae dignitatis existimationem praelio decertare statuerunt. Nec mora inclinante sole Romana porta erumpunt, prima Gallorum agmina profligant, non fossa, non munitione, non denique tormentorum, quae in frontem directa erant, periculo deterrentur quin in castra perrumpant. Is impetus uti repentinus nec expectatus, sicuti primas Gallorum acies oppressit, ita medias ultimasque atque ipsum maxime regem ad arma excivit. Dimicatum est in multam noctem nullo ordine, quum inopinati hostes et nox ipsa conturbatis castris omnem consilii et disciplinae rationem penitus eriperent; adeo ut Helvetii felici audacia progressi, strato equitatu, nobilissimisque ducibus aliquot interfectis, ipsoque etiam Francisco rege, qui impigre perturbatam suorum aciem reparare contenderat, multis hastarum ictibus pene oppresso, intra castra hostium consistere quiescereque minime dubitarint.
Itaque, veluti impetratis utrinque induciis (quas lassitudo vulneraque et ab denso pulvere enata sitis attulerant) ab armis temperatum, donec oriens luna certis ictibus lucem adferret. Eo spatio Rostius Helvetiorum dux summus, quod is Tigurini Pagi erat magister et Sedunensis cohortator egregius, advecto ab urbe commeatu, largissime suos recrearunt, terribilique buccinae signo silentibus timpanis renovandi praelii signum dederunt. Nec regi abolendae ignominiae avido et per se impigro bellatori, quanquam acerbissimo pugnae discrimine perculso, animus consiliumque defuit; per idoneos nanque duces circunductis coaptatisque tormentis, ordinisbusque Germanorum et Vasconum intra fossas constitutis, ac expanso in recurvas alas equitatu ita irruentes hostes est complexus, ut illi temere atque insolenter congressi, partim confixi Vasconum sagittis, partim tormentorum pilis discerpti, invadente etiam confertissimo equitatu a fronte et a lateribus sternerentur. Peropportune etiam eorum terga caecidit Livianus, qui cum expedita parte Veneti exercitus adcurrerat, compulsasque in villam cohortes duas, coniectisque in eam facibus, fere integras concremarat,
Tum Rostius, aperiente suorum cladem non dubia luce, quam sol occidente luna statim invexerat, receptui canere coepit, ne universus exercitus absque ulla spe victoriae deleretur, tantaque constantia conglobari ordines et verti signa iussit, ut saucii et continenti quindecim horarum labore fatigati, tormenta quae ipsi Mediolano adduxerant, ne insolitum dedecus admitteretur, humeris reportarent; nec quisquam hostium pedites sub signis abeuntes est persecutus; admirabili etenim fortitudine et patientia per aequa pariter ac iniqua depugnarant, ut nequaquam lacessendi viderentur, temeritatem enim virtus aequavit, quando (uti praeclare spectatum est) nemo ferociam animi vel inclinata praelii fortuna prorsus amiserit. Cecidere supra septem milia Helvetiorum, et ex his centurionum signiferorumque promptissimi.
Nec inulta Gallis victoria cessit; nam Franciscus Caroli Borbonii frater, et Himbercurtius itemque Sanserrius et Talamontius ipsius Tramulii filius et Bussivius Moiusque domesticae regiae turmae vexillifer primo praelio ceciderunt. Postridie Helvetii vix se praelio victos fatentes, in area, quae est ante arcem amplissima, in concionem progressi, suadente Rostio, Comensi via domum abierunt atque ita Franciscus dedentibus se civibus Mediolano est potitus. Nec multo post Maximilianus Sfortia, per se etiam ob conceptum ab atra bile morbum mente commotus, in ea rerum iniquitate animum despondit cessitque per tabulas paterni imperii iuribus, parum nobili et Sfortiano nomine indigna conditione, pactus scilicet, quasi alibi desperatis vel ad deformem vitae habitum mediocribus alimentis, ut in Gallia Transalpina luculenter aleretur.
At Leo pontifex, qui ad nuncium primae pugnae, in qua ex inermium maxime Gallorum fuga, regiorumque castrorum tumultuosissima conturbatione, victor Helvetius erat renunciatus, vultu sermoneque non dubiam animi laetitiam expresserat, ad conversam demum famam de Helvetiorum clade, dissimulato dolore vultum composuit, adeo ut non inepte risum palam accerseret plurimum, iocatus in Helvetios praetorianos qui ad primum victoriae nuntium exultantes, praepropera gratulatione legati Mediolanensis cellam vinariam uno epulo perquam hilariter hausissent. Caeterum quum Gallica arma plurimum formidaret, parere praesenti fortunae et cum victore amicitiam inire constituit. Audiebat enim regem iuvenem ab excelso ingenio bellicae laudis appetentem, insignique ea victoria et Ligurum Venetorumque societate ac auxiliis subnixum, omnium suorum et Liviani maxime hortatu concitari ad promovenda arma. Dictitabant enim eum cuncta quae concupisset facillime consecuturum et quas vellet impositurum leges Italiae principibus, si perterritis omnibus victoria uti vellet, traiecto imprimis Pado Placentiam Parmamque repeteret, Hispanos abeuntes a pontificiisque disiunctos persequeretur, eos facile in itinere opprimi posse, ab immani avaritia colonis omnibus invisos, quibus deletis Neapolitanos ad veteris atque legitimi imperii nomen, infestae gentis sublata tyrannide, redituros.
His de causis pontifex per Ludovicum Canosium legatum pacem petiit, amicitiamque obtulit, iniecta spe ineundi foederis, ita ut iudicaret urbes mature restituendas, si aliter pax impetrari minime potuisset; nolebat enim vi Gallica armorumque impetu sibi eripi Parmam atque Placentiam, quas praesidio tueri commode nequiret, ne semel cepto bello Rhegium etiam Mutinaque ac demum ipsa Bononia in idem belli discrimen periculosa contentione traherentur. Nam Bentivoli exules amicorum et clientium studio saepius evocati et Alfonsus Ferraeriae princeps diligenter in eam maxime curam excubabant, ut suas urbes aliqua novi belli exorta occasione recuperarent. Providebat etiam pontifex summa prudentia res Etruscas non mediocre periculum adituras, si transeunte Padum armato rege, Hispanos de se Mediceaque domo benemeritos ab infensisissimis hostibus caedi pateretur, non ignarus a Florentinis Gallicum nomen impense coli, qui nihil magis tacito quodam universae civitatis voto peroptarent, quam Italiam conturbari Gallorum armis, ut eorum beneficio, sicuti antea fecissent, occasionem recuperandae libertatis arriperent.
Itaque pontifex, ut animum gravissimi periculi metu liberaret, necessitati cessit, matureque magistratus decedere urbibus iussit, ut nequaquam eas de manu tradidisse, sed deditionis arbitrium ipsarum civibus reliquisse videretur, non obscure diiudicans eam infamiae notam, quam tum summo cum dolore animi subibat, aliquando in meliore rerum fortuna posse resarciri, si vim imminentis tempestatis non omnino oppressus effugisset. Nec multo post deposcente colloquium Francisco, pontifex brumali tempore Bononiam est profectus, eoque etiam biduo post ipse Franciscus venit cum octomilibus equitum, ornatissimis omnium fere principum et liberarum civitatum legationibus comitatus; rex ipse praecellenti corporis atque oris specie conspicuus et triumphali laude insignis, non oculos modo, sed omnium etiam studia in se convertit. Neque Leo vel naturae suae vel officio ulla in parte splendoris et benignae mansuetudinis deesse est visus. Urbsque ipsa rerum omnium copiis refertissima utrique aulae facile suffecit, cum Galli proceres cum sacerdotibus conviviorum luxu, ornatusque elegantia dispari varietate contenderent. In summa totius colloquii postulabat rex Gallus, ut pontifex arctiore sibi foedere iungeretur ad depellendos Italia Hispanos, quando iura Neapolitani regni ad ipsum maxime pertinerent, ita ut amplissimas itidem offerret conditiones.
At Leo, qui iisdem de causis quas supra retulimus, Gallum maximae partis Italiae imperio potiri nolebat, ne ipse demum inter miseras promissorum ludificationes forte deceptus atque subactus servire cogeretur, omnia alia petenti regi liberali voluntate concedere, hoc vero unum impraesens se facturum negare, non dubio tamen oris nutu propensum ad id animum polliceri; quoniam tum non esset sibi integrum discedere ab amicitia Ferdinandi regis, cum quo in certum tempus publico foedere esset coniunctus; quod si sexdecim ferme menses effluxissent, finiri eius foederis spatium, ac tum sibi fore arbitrium expeditae libertatis ad commutanda consilia ineundaque nova foedera, quae sine ignominia violatae fidei opportune percuti posse viderentur. Itaque Franciscus exclusus etiam anni tempore, quod pluvii brumales dies inciderant, quum in sententiam gerendi belli Leonem pertrahere nequivisset, honorem purpurei galeri Hadriano Boisivio, qui Arcturi regiae familiae magistri frater erat, facile impetravit, atque inde Mediolanum et mox in Galliam est reversus.
Rediit et Leo subinde Florentiam, ubi laeto ad id populo complura liberalitatis atque munificentiae monumenta publice privatimque reliquit. Inde vere novo Romam est profectus. Nec multo post Iulianus frater diuturnis atque tabificis febribus conflictatus Florentiae moritur, benigno elegantique ingenio vir, modestia imprimis et civili comitate Florentinis omnibus longe gratissimus. Hic nullam ex Filiberta uxore, Francisci regis amita, prolem suscepit; steterant Leoni eae nuptiae centum et quinquaginta milibus aureis, quum eam sine dote penitus nobilitandae familiae causa plurimum appetisset. Nec multo postea cum omni mundo muliebri praetiosissimisque insignium gemmarum monilibus in Galliam ad Ludovicam sororem transmissa est. Mortuo Iuliano Laurentius fratris filius Etruscarum rerum imperium suscepit, ita constituta republica, quae amicissimorum civium industria regebatur, ut summa consiliorum omnium e senatu ad eum unum omnino respicerent. Aderat Laurentio mater Alfonsina, virili certe prudentia, sed avara et nunquam sine querela mulier. Haec efferre filium, augere item opibus accessioneque maxime alieni principatus caeca ambitione cupiebat.
Iungebatur finibus Etruriae Franciscus Maria Urbinas regulus e Roverea familia in Feltriam adoptatus, quibusdam de causis suspectus et invisus pontifici, graves enim aliquot offensiones intercesserant; nam eo tempore quo Feltrius sub Iulio patruo pontificiis copiis Bononiae praeerat, Etruscam expeditionem suscipientibus Mediceis, eos neque milite neque tormentis neque ullo denique alacri studio vel suppliciter orantes adiuvit, quod his rebus sibi opus esse diceret, adeo ut nequaquam occulte Soderino studere videretur. Proxime vero ingruente in Italiam Francisco rege, quum legatum Iuliano se iturum accepta pecunia promisisset, eo demum febre apud Florentiam in itinere correpto, totum id munus recusavit; neque equitatum quem ductabat amplissimum, in Galliam Cisalpinam misit, quum diceret non esse aequum, ut Laurentio imperito elatoque iuveni pareret, quando ipse antea imperatoris titulos esset consecutus, demisisse enim se libenter cum aliqua dignitatis existimationisque iactura, sed dedisse id veteri amicitiae Iuliani, cum quo propter mite ingenium, facilemque naturam se imperium ex aequo partiturum sperasset. Horatius quoque eius scriba ad famam regis bellum parantis in Galliam profectus sub id tempus forte redierat.
Quae res non exiguam suspicionem animo Leonis iniecerat, quod timeret eum in medio belli apparatu a Gallis fuisse corruptum, quorum amicitiam atque stipendia superiore tempore vel contra Iulium patruum appetisset; misso scilicet in Galliam ulteriorem Balthasare Casteleoni, sub id fere tempus, quo ad Rhavennam est dimicatum, ut cum Ludovico rege certa annui stipendi conditione iungeretur, quo tempore etiam nec satis tutum iter praebuisset per Urbinatium fines quibusdam pontificiis ducibus Rhavennam contendentibus, nec demum evadentes e funesto praelio Hispanos satis benigne recepisset. Is erat inferendae iniuriae praetextus; caeterum principatus Etruriae finitimus, quo Laurentius honestari posset, vel pulso insonte domino quaerebatur; tanta enim libido parandi imperii Alfonsinae matris animum invaserat, ut Leo quanquam infamiae ac orientis invidiae metu sollicitus, efflagitantium preces atque convitia sustinere non posset, expugnatusque manus daret.
Peropportuna autem Iuliani mors omnes confidendi eius decreti inferendique belli moras sustulit: siquidem nihil ante a Leone impetrari potuerat, Iuliano impediente, et id facinus libera voce detestante; erat enim Feltriae domui vehementissime deditus, in qua ipse diris exilii fluctibus iactatus, tanquam in portu benignitatis atque munificentiae aliquandiu cum Guidone principe quievisset. Itaque Laurentius, misso cum copiis Rentio Cerite, Urbino caeterisque eius ditionis oppidis atque urbibus sine vulnere est potitus. Ipse vero Feltrius uti nimis opportunus iniuriae (quod Piceni Umbriaeque finibus inclusus desertusque ab omnibus erat) cum uxore et liberis, ne benemeritas de se urbes hosti diripiendas evastandasque praeberet, mature excedens Mantuam se recepit. Pulso Feltrio, nequaquam sine gravi invidia, Borghesium etiam fratremque eius Alfonsum cardinalem Pandulfi Petrucii Senensium tyranni filios domo expulit, translato civitatis imperio ad Raphaelem Petrucium, qui quondam exilii comes extitisset. Is tum arci Romanae praeerat, vir stabili fide, sed ignarus literarum et probris omnibus coopertus. Id factum quanquam beneficientiae laudem ferre videretur, quod Leo veteris amici officia nequaquam memoria deposuisset, ipsum tamen ingrati animi nota conspersit, quoniam in comitiis Alfonsus mirificus sufragator uni Leoni candidato semper affuerat.
Eiusdem anni vere primo, Helvetii qui nihil de pristina animorum ferocia, vel insigni ad Melennianum accepta clade remiserant, cum Maximiliano Caesare foedus percusserunt, ut consociatis viribus Italia Gallos exturbarent. Enimvero Caesar Mediolanense imperium Augustali suo iure deposcebat; ob id validas Germanorum copias exciverat. Studebantque Caesari Sigismundus et Vladislaus Sarmatiae Pannoniaeque reges, cum quibus celeberrimo conventu habito apud Viennam Noricam superiore aestate fuerat collocutus. Ipsi Helvetii magnopere Gallis infensi, ad vindicandos fratres et cognatos, qui recenti praelio cecidissent, triginta cohortes Caesari miserant.
His cognitis pontifex Aegidium cardinalem, qui singulari eloquentia ac omnibus Christianae pietatis praeceptis instructus Caesarem retardaret atque molliret, in Germaniam misit. Sed Caesar omnibus ad bellum intentis, audiendis de pace legationibus minime vacandum existimans, Veronam est profectus. At Galli Trivultio atque Borbonio ducibus, quantas maxime copias possunt ex proximis urbibus deductas Mediolani cogunt, accersuntur ab certis pagis Helvetiorum et Veragrorum (ii etenim Gallis favebant) auxilia plurium cohortium, quae cohortante et conscribente Alberto Petra, per Verbanum lacum ducerentur. Orant etiam pontificem, ut iure recentis amicitiae, auxilia suppeditet. Ipsi vero Veneti Gallis non desunt, mittiturque Mediolanum cum iusto exercitu Andreas Grittus legatus, cui, mortuo Liviano, minores duces parebant. Decernitur in consilio defendendam esse urbem, imperii caput; abstinendumque a pugna, quum se omnibus rebus hosti impares esse iudicarent; erat enim in ipso Caesaris nomine summa existimatio cum bellicae laudis, tum aequitatis atque iustitiae; aderantque illi copiae numero virtuteque maxime formidandae, sequebantur etiam aliquot exulum manus appellandis civibus monstrandisque itineribus opportunae et Marcus item Antonius Columna cum Italicorum equitum alis.
Quibus Romam nuntiatis pontifex ne eius belli causae intempestive misceretur, auxilia suppressit, veluti diffidens Gallicis rebus et ex tuto Germanici impetus eventum expectans, misitque Bibiennam legatum ad Cispadanas urbes, ut si opus foret, Caesaris victoriae potius quam Gallorum infelicitati adesset. Sed mox incredibili rerum commutatione subsecuta, factum est ut Caesaris arma, quae maxime repentinum vehementemque impetum habuerant, in medio conatu deficerent. Exercitu enim Verona educto, quum Asulam Cremonensium ignobile oppidum admotis etiam tormentis frustra oppugnasset, et dignitatis aliquid amisisse est visus et, quod pluris interfuit, imparatis adhuc sese confirmandi muniendique spatium dedit. Trivultius enim atque Borbonius, eiectis aut custodiae traditis Gibellinae factionis principibus, ne quid intestini tumultus oriretur, egregie caverant, adhortanteque Gritto Veneto, necessaria sed miserabili ratione suburbana aedificia incenderant, ne his ad ponenda castra uteretur Caesar, et propius et tutius tegentibus tectis muro succederet. Caesar ab Asula Olium Abduamque transgressus ad tertium lapidem Lambrato in vico posuit castra; caduceatoresque ad portas praemisit, qui omnia hostilia Gallis denuntiarent, ni propere Mediolano excederent, civibus vero sese dedentibus omnia salva et laeta pollicerentur. Hos armata Gallorum statio contempsit et exclusit, nec populus ex Caesaris adventu studium paulo alacrius ostendit, quoniam vulgatum erat nequaquam Francisco Sfortiae, cuius esset vere legitimum, Mediolani imperium quaeri, sed Ferdinando Austrio, qui ipsius Maximiliani Caesaris nepos esset, et Caroli frater.
Hic paucis ante diebus Ferdinando Hispaniae rege avo materno vita functo, Hispaniae, Neapolis atque Siciliae regna hereditate fuerat consecutus, ita ut nemo Italorum esset, qui non ad Sfortianum nomen voluntate deferretur; et non magis Germanos ac Hispanos, quam Gallos, si id imperium arriperent, timendos existimaret. Has non inanes popularium et procerum animis suspiciones iniecerat ipse Trivultius saepe ad cives opportune concionatus, uti erat apud eos summa authoritate virtutis atque prudentiae militaris. At dum Caesar perplexa spe, quod ad primam sui adventus famam non esset receptus, de oppugnanda urbe consilium init, interim adventare cum auxiliis Albertus Petra nunciatur. Ea res Caesarem suspicacis ingenii hominem perturbat, veterem etenim Helvetiae gentis erga se odiorum memoriam et Ludovici Sfortiae calamitatem in animum inducit: haec omnia eo prudentius cavenda arbitratur, quoniam sub Alberti Petrae adventum, Iacobus Staflius Helvetiorum ducum princeps stipendia postulare arroganti habita oratione coeperat, quasi seditioni materiam quaereret non obscura arte exercendae perfidiae, ni pecunia (cuius Caesar erat egentissimus) extemplo singulis cohortibus solveretur. Acciditque per eos dies, fortuna spes Caesaris eludente, ut pecuniam, quae e Germania in eius castra deferebatur, Hispani, qui in praesidio Brixiae relicti erant, in itinere uti sibi debitam latronum more diriperent. Quibus de causis Caesar, ne coeuntibus in unum perfidiae decretum Staflio et Petra Gallis traderetur, vix cum paucis communicato consilio retraxit castra, et per transversos calles cum turma equitum intra Tridentinas Alpes se recepit.
Erat enim Caesar sicuti natura strenuus et maxime liberalis, ita in consiliis diversus et parum constans, adeo ut in tota gerendi belli ratione, si primae spes eum deficerent, in secundis minime consisteret et reliquas omnino repudiandas arbitraretur. Insubria eo belli motu prope sine vulnere liberata, Franciscus incredibili laetitia est affectus, quod Caesarem summae opinionis imperatorem validissimis instructum copiis ita per legatos sustinuisset, ut ille omni pristina existimatione spoliatus discessisse diceretur. Gravissime vero tulit, atque id non omnino dissimulanter, quod Leo pontifex, uti ipse speraverat, auxilia minime transmisisset, quasi ille observata fortuna ad eum qui victor evaderet inclinaturus esse crederetur. Quae res non obscuro initio magna detrimenta Leoni peperit, ita ut omnem in eo postea vitae iucunditatem, perpetua malorum serie invecta perturbarit.
Nec multo post Franciscus postulantibus Venetis grato animo eis Odettum Lotrechium attribuit cum validis auxiliis magnoque apparatu tormentorum. Is coniuncto sibi cum Venetis copiis Andrea Gritto, Brixiam oppugnare adortus, insigni cum laude Hispanos ad deditionem compulit. Recepta Brixia exercitus Veronam est ductus. Ea oppugnatio summas habuit difficultates, defendente urbem longe fortissime M. Antonio Columna, qui lectissimas Germanorum ac Hispanorum cohortes, Italorumque et Graecorum alas dimisso reliquo exercitu ad urbis praesidium retinuerat. Sed is oppugnationis exitus fuit, ut Verona, quae vi capi non poterat, numerata Caesari pecunia reciperetur.
Ita Veneti post octavum belli annum adiuvante Gallo, qui antea acerrimus hostis extitisset, suas urbes recuperarunt. Tum vero tres exercitus confecta pace dimissi. Horum milites omnis generis et maxime Hispanos Franciscus Maria Feltrius exiguo oblato stipendio conduxit, eo consilio ut Urbinum repeteret, quum Laurentius omnibus rebus imparatus nequaquam satis mature occursurus esse videretur; quando nihil minus putaret, quam media hieme bellum se gesturum adversus eum, quem omnibus fortunis expoliatum Mantuae exulantem, et desertum a regibus toto eo anno magnopere contempsisset. Affuere Feltrio imprimis supra quinque milia Hispanorum peditum, qui Maldonato viro impigro et duci maxime veterano parebant; diversarum quoque nationum alae equitum spectatae virtutis sequebantur. Praeerat Hispanis Gaiosius, Belgis Zucharus Heduus, Graecis autem et Epirotis Andreas Bua et Constantinus Boccalus, inter Italos eminebat Federicus Gonzaga cognomento Bozolus, quem paulo ante Iulianus maximi vexilli honore dignum fecerat; sed is demum succedente in imperio copiarum Laurentio, fuerat repudiatus, ita ut alienato animo acceptam iniuriam ulcisci properaret. Feltrius itinere summa celeritate confecto, ubi primum intra ditionis fines sese ostendit, incredibili populorum omnium alacritate suscipitur, Iulius Vitellius cum Urbini tria mila peditum exactis civibus coegisset, defensionemque pararet, concurrentibus ad arma foeminis et paucis senibus, Feltrianoque milite ad portas clamorem extollente, foedissime sese atque urbem dedidit, Laurentianis militibus vita impetrata, ita ut exuti armis extra fines pellerentur. Feltrius Urbino potitus, et paratis tormentis, quae Iulius Vitellius in fossas praecipitarat, bellum circumtulit multaque oppida deiectis praesidiis in potestatem redegit.
Haec ubi Romae sunt nunciata, Laurentius ad bellum proficiscitur, expedit pecuniam Leo pontifex, cohortes ubique conscribuntur, gerendi belli summa committitur Rentio Ceriti, adiunctis Vitellio Tifernate Guidoneque Rangono. Ii tanta infelicitate frequentibus affecti detrimentis id bellum gesserunt, ut fatali quadam imperitia ac ignavia, ubi conserendae manus essent, uti erant magna ex parte tirones subitariique milites, a paucis veteranis facile vincerentur. Semel Laurentio oblata est occasio rei bene gerendae, quum Feltrio Metaurum amnem transeunte in adversa ripa opportune instructa acie constitisset. Erant ei sexdecim milia peditum, in queis aliquot erant Vasconum cohortes, itemque vexilla quatuor Germanorum et Hispanorum, quos Romae conscripserant. Aderat Paulus Baleonus cum auxiliaribus Perusinis, aliquanto caeteris usu militiae vigoreque animi praestantior; verum in eo nequaquam insignis vigebat authoritas, quoniam Rentio atque Vitellio, quibus unis Medices se totum crediderat, ob simultates erat invisus. Aderant tormenta aenea in castris supra viginti, quibus copiis in vado fluminis transeuntes superare atque proterere facile potuisset, nisi Rentius atque Vitellius (imperitia an metu incertum, optima tamen fide) non in adversos hostes, sed in collem proximum signa ferri continuo iussissent, quasi opportuniorem locum castris capturi, unde demum transeunti hosti per expeditos equites magna detrimenta inferrentur.
Id consilium tanquam inscitiae aut ignaviae plenum Feltrius, qui pedes amnem conferta legione transierat, plurimum irrisit, indeque uti plane victor recipiendis oppidis oppugnandisque praesidiis totam eam regionem est pervagatus. Nec multo post Laurentius, dum oppugnaret Mondulfum oppidum, sclopetto caput ictus extremum vitae periculum adiit. Caeteri duces, ipso Anconam lectica delato, pessimis artibus bellum gerere coeperunt, adeo ut multis transfugiis dissolutaque disciplina milites passim signa desererent, neque de victoria conficiendique belli ratione, sed de diripiendis castellis, deque omni praedae genere cogitarent.
Quibus de rebus dolore incensus pontifex, quum ignominiam animo ferre non posset, a Carolo Hispanorum rege, ipsoque Francisco auxilia petit, Gasparem praetorianae cohortis praefectum ad Helvetios mercede conducendos mittit, copias ex Etruriae delectu adauget, Hispanos duces et ante alios Maldonatum per idoneos homines aggreditur, pollicendo amplissima praemia, si Feltrium deseruissent. Erat in exercitu Feltrii Carolus Baleonus Perusia exul, quod multis ante annis Pauli Baleoni fratrem patruumque et alios eius consanguineos dira coniuratione inita trucidasset; hunc Feltrius reducendum existimavit, ut validissimae totius Umbriae urbis opibus, pulsis Caroli hostibus, uteretur. Sed dum ad Perusiam promotis castris accedit, fit certior plerosque Hispanorum duces pontificiis largitionibus corrumpi, quaeri tempus exercendae perfidiae, et sibi non obscure insidias parari. Nam ante didicerat ab Honorato Gaetano Minturnensium Traiecti regulo, qui Leoni affinitate erat coniunctus, percussorem sibi summissum Cavillanum Hispanum equitum praefectum; ad has quoque suspiciones accessit Hispanus viator cum literis interceptus, quibus monebatur Maldonatus, ut ea quae statuerat, perficere maturaret, hortaretur consilii socios atque inde ingentia praemia ex liberalitate optimi principis expectaret.
Feltrius tanto imminente periculo perturbatus, eorum quos fideles putabat, animos explorat; queritur a paucis perfidiosis hominibus proditionis exercitum tentari, ut flagitiosissima defectione ipsum deserant atque hostibus prodant; haec praeclare convinci literis, quas in concione esset prolaturus, si pristinam fidem praestare, iterare sacramentum, ea infamia et nota perfidiae fortissimam gentem verique decoris avidam liberare vellent. Igitur centurionum et signiferorum fidissimo quoque sese graviter et summa cum iracundia perpurgante, comminanteque condignam poenam his qui deliquissent, signo repente tympanis dato, armati coronam lato ambitu in castris efficiunt, in medium citatur Maldonatus. Nec mora, ipse et Maccius et Plasola, Consalvusque Rius et Suares Ruffus centuriones, literis convicti, tumultuarioque succlamantis turbae iudicio damnati crudelissime trucidantur.
Ea res exercitum in fide magis ac magis Feltrio confirmavit, longiusque omnium opinione bellum protraxit.
INTEREA Romae Alfonsi Petrucii cardinalis scelestum facinus insano animo meditantis consilia deteguntur. Secesserat is in Latinum agrum patria pulsus, uti antea memoravimus, quum in Urbe esse nollet, et libero ore iuvenilique impatientia, veluti commota mente, quereretur se per summam iniuriam a Leone cum patria tum paterni etiam principatus possessione fuisse exturbatum; dum enim in Urbe esset, mollissima tantum verba factis ipsis contraria retulerat, adeo ut inde gravissimo concepto odio, exitiali percitus insania, Leonem tollere cogitaret. Fama est eum non semel cum occulto pugione, instructum omni impetu furoris in senatum venisse, ut nullo protegente opportunum ictibus aggrederetur, interque tumultuantes et trepidos senatores erumpendo praetorianos falleret. Fertur etiam eum in venatione incautius divagantem, praetorianis passim dispersis, adoriri voluisse; quas omnes cogitationes propter inauditi sceleris infamiam vitaeque periculum penitus abiecit. Itaque ad struendas subtiliores insidias conversus, Vercellium circunforaneum chirurgum, admirandis quibusdam experimentis clarum, sibique intima coniunctum familiaritate, maximis pollicitationibus perpulit ut in necem pontificis operam praestaret, si curandae fistulae, quae illi in ima sede nata erat, excluso vetere medico, vocaretur, quando tum facile foret nihil verentem linamentis venenato medicamine intinctis absque ulla tanti sceleris suspicione protinus enecare. In hanc spem Alfonsus Vercellii peritiam atque felicitatem laudando, per Iulium Blancium cubicularium et cardinales gratia familiaritateque valentes assidue commendabat, iamque exturbato vetere medico, locus Vercellio erat patefactus, nisi Leo cunctis adversantibus salutari quadam verecundia, minime se novo medico aperiendum esse iudicasset. Et per se quidem Vercellius homo erat impurus, crudelis, fallacissimusque veterator, sed qui ingenio expedito, et singulari digitorum argutia supra caeteros eius artis excelleret.
Detegitur autem res intercepta epistola, quam ad Antonium Ninium scribam suum in Urbe commorantem Alfonsus e Latio perscribebat. Erat enim per eos dies fama edita in vulgus, Feltrium infesto exercitu ab Umbria Senas deflexurum, ut Lactantium Petrucium Suanensem episcopum Alfonsi patruelem in patriam, Raphaele expulso, reduceret, atque inde per agrum Florentinum evagaretur. Ea consiliis Alfonsi agi pontifex existimans, omnem curam et diligentiam his rebus cognoscendis intenderat. Itaque Antonius scriba cum scriniis epistolarum capitur, subiectus quaestioni, literas ignorabilibus ac arbitrariis notis conscriptas tessera prolata interpretari cogitur. Vercellium qui tum erat Florentiae specie curandi Gallici morbi, quo Gorius reipublicae negocii praefectus laborabat, uberrimo proposito quaestu distinent, observant tamen hominem dissimulanter, ne fugam arriperet, si periculum alicunde praesensisset.
Interim Leo per idoneos homines spem facit Alfonso componendarum rerum, veluti revocato Raphaele ipsum certa conditione patriae redditurus. Nec Alfonsus cupiditate patriae ac exilii taedio adductus, accepta fide, adventum differt, admirantibus cunctis levitatem incauti iuvenis ac effuse ridentibus. Itaque contemptis amicorum praecipuis, qui ne iret suadebant, in exteriore Leonis cubiculo capitur, in arcemque deducitur. Compraehenditur et cum eo Saulius cardinalis, qui Alfonsum pecunia iuverat, et cum eo de Vercellii opera de futurisque comitiis ambitiosius quam par esset, consociata voluntate fuerat collocutus. Perusco autem fisci praefecto paracerbe quaestionem habente, tormentis totius consilii veritas exprimitur. Aliquot etiam cardinales iracundiae et decreti sui participes nominat Alfonsus, quos variis de causis in pontificem alieno animo esse, atque eius interitum expectare intelligebat; ad hos potissimum iniuriae acceptae querelas deferre erat solitus, vultuque saepe furoris pleno, ac immanibus verbis tanquam ingratum atque maleficum execrabatur; iurabatque flagrantibus oculis se aliquando despecti et servientis senatus liberatorem fore, ut pro iniquissimo pontifice alius mox ex eo seniorum globo ad rerum fastigium eveheretur, qui suffragiorum et totius comitialis operae gratiam liberali animi gratitudine esset relaturus.
Erant ii Raphael Riarius, Franciscus Soderinus, Hadrianus Cornetanus et ipse Saulius, qui iuvenem effrenate loquentem cum risu et ioco castigabant, utpote qui eum ingenio parum constantem ac venationi amatoriisque levitatibus deditum, tantum facinus nunquam aggressurum rebantur; quanquam ipsi animis ambitione atque odio corruptis, nihil magis expetere viderentur, quam ut ille insania praeceps id scelus vi aperta aut occultis insidiis perpetraret, Riarius enim vetustate honoris ac opibus facile senatus princeps, proximis comitiis iuniorum fraude seniorumque socordia pontificatum sibi ereptum fuisse existimabat, seque tum amplissimis fortunae muneribus fretum, si pontifex ab humanis excederet, in summam imperii sedem facile evasurum arbitrabatur. Insigni siquidem aedium magnificentia, epularum sumptu, decore familiae et nobilissimo deducentium comitatu, quum veras virtutes cunctis adulantibus minus necessarias putaret, in se unum inanis populi studia converterat. Soderinum recentes iniuriae plurimum incitabant, quod Petrus frater Mediceorum vi summi magistratus honore deiectus et patria pulsus extitisset; crat ei ingenium grave, perspicax, optimisque literis egregie excultum, sed sordidis avaritiae maculis et lubricae fidei spectatis probris magnopere deturpatum.
Hadrianus vero nulla malevolentia, sed vana regnandi cupidine inductus Leonis mortem expectabat; certam enim spem adipiscendi pontificatus conceperat ex oraculo fatidicae mulieris, quae quum pleraque iampridem interroganti de sua et publica rerum fortuna exactissime praedixisset, constanter etiam affirmarat fore ut Leoni immatura morte sublato succederet vir senex, nomine Hadrianus, obscuro natus loco literarum studiis insignis, qui sacros honores gradatim sola nixus virtute, sine ulla maiorum commendatione meruisset, haec omnia sibi uni aperte congruere videbantur. Nam Corneto infami Tuscorum orae oppido, familia tenui et prope sordida ortus, uno bonarum literarum beneficio, singulas sacrorum ordinum dignitates fuerat consecutus. Neque vetulae oraculum fidem fefellit; nam Hadrianus senex Batavus egeni opificis filius, doctrina illustris, post Leonem prodigiosa felicitate pontificatum est adeptus. Saulio etiam mathematici complures, quaestu in adulationem proni, supremum fortunae fastigium destinabant. Sed is quanquam a Leone propter suavitatem morum et elegantis vitae modestiam inter familiarissimos esset ascitus, sese tamen occulte a pontificis amicitia certis offensionibus averterat. Nam Leo initio pontificatus sacerdotia, quae sui studiosis et suffragatoribus veluti de se benemeritis ex occasione collaturum promisisset, plerunque summis praecibus expugnatus, aut consanguineis, aut novis hominibus concedere cogebatur; ob id plerique cardinales, ea quae pontifex liberaliter non dedisset, inique sibi erepta fuisse querebantur. In his intemperantior Saulius est inventus, adeo ut in petitione Massiliensis sacerdotii, Iulium Medicem cardinalem summa tum maximis in rebus authoritate potentem, indigne sibi praelatum, neque eam iniuriam animo unquam depositurum apud incertae fidei amicos praedicaret.
Igitur Vercellii scribaeque Antonii indiciis, qui diu torti cuncta fuerant confessi, Alfonsus in tormentis convincitur; Saulius tortoris aspectum vix sustinet, eo modo tabulis totius quaestionis ordine conscriptis; Leo senatum cogit, Riarium sellae impositum in arcem deduci iubet; caeteris metu pallentibus, gravi habita oratione queritur suam lenitatem, beneficentiam, comitatem acerbissimis iniuriis remunerari; et quod esset inauditum, parari sibi nefaria crudelitate insidias, scelestique eius consilii aliquos esse conscios, qui in senatu essent, quibus veniam sincera fide esset daturus, si sponte crimina faterentur; quod si pernegando id facere differrent, nequaquam postea captis et convictis ullum veniae locum futurum. Nec mora, Soderinus et Hadrianus ad tribunal accedunt supplicesque veniam impetrant, mulctantur tamen decem milibus aureis. Soderinus in Fundanum agrum libero exilio secessit, Hadrianus autem trepido suspicacique ingenio vir, Leonis clementiae diffidens, ab urbe messoris habitu profectus usque ad vitae exitum nullo persequente latebras mutavit. Riario saluti fuit aetatis honor et veteris inimicitiae respectus, ne Leo patris vulnera patruique caedem, cui Riarius interfuerat, conficto novo crimine ulcisci videretur; centum tamen milibus aureis mulctatus est, restituto pilei honore; ei secessus ad Neapolim, ubi demum interiit, liberaliter est permissus. At Alfonsus et Saulius damnati exutique purpurei galeri dignitate, in subterraneos carceres tenebris ac odore tetro maxime horribiles separatim detruduntur. De Vercellio autem ac Antonio scriba acerbissime supplicium sumptum, adeo ut curru per urbem circunducti carptimque discerpti cadentium forcipum morsibus ac ad extremum strangulati in frusta secarentur.
Ea severitate pontifex magnum terrorem omnibus incusserat; plerique enim in decernenda poena mitiorem sententiam dixerant; nonnulli etiam liberius postulabant, ut quaestioni atque iudicio reorum cardinalium senatorii ordinis duo iudices adhiberentur, quod indignum esset, viros sacratos, tanquam nocturnos fures, praefecti rerum capitalium acerbitate atque saevitia violari; alii confingi ea crimina, falsoque damnari insontes viros, ut pecunia in sumptus bellicos iniquissima ratione pararetur, quoniam magis ac magis exardente in Umbria Feltriano bello, Romae atque Florentiae aerariis penitus exhaustis, pontifex contra naturam suam metu saevus, ac inopia rapax evasisse diceretur; adeo ut nemo fere optimi beneficentissimique pontificis vicem doleret, qui immanitate Alfonsi et caeterorum, qui nefaria ambitione praecipites insanierant, perfidiosa taciturnitate pene oppressus extitisset.
His de causis ira atque indignitate permotus, alio sibi senatu opus esse iudicavit, si principem nequaquam incautum contemptioneque ridiculum, sed sibi maxime sapientem fortemque agere vellet. Itaque incredibili ac inusitata liberalitate, uno atque triginta cardinalibus senatum replevit, patribus plane despectis, atque his contracto pallore mussantibus. In his fuere octo Romani, quorum princeps extitit Pompeius Columna, aliquot post annos ab immoderato studio Caesaris et ob id patriae excidio insignis. Creatus est et ante alios Hadrianus e Batavia, qui Leoni ipsi in pontificatu successit. Fuit autem is novus uti maxime repentinus tot senatorum delectus, non modo Urbi romanaeque aulae, sed provinciis omnibus longe gratissimus. Nam incredibili fretus iudicio, ex omni prope natione, virtute, doctrina nobilitateque clarissimos extulerat, ita ut omnis generis homines Mediceae familiae, incomparabili eo beneficio in omnem temporum fortunam obligare velle videretur. Obscuravit tamen in magnanimo viro eximiae liberalitatis laudem quaestuosa nonnullorum ambitio, qui necessitate urgentis belli ad ancipitia consilia adactum, opportune pecunia iuverant; nemo tamen paulo virtute clarior pecuniae subsidiis indiguit, quum mediocribus aliqua ex parte profecissent.
Caeterum in omnem laetitiam ad gratulandum effusa civitate, quum epulum in Vaticano novis patribus daretur, Alfonsus in carcere, Orlando Aethiope strangulante, necatus interiit. Saulio autem vitam impetravit Franciscus e Ciboa familia, sororis Leonis maritus; ei quoque mox honorem pilei cumulata benignitate restituit, quum eum auribus tantum, non atroci voluntate peccavisse iudicaret. Sed is aliquanto post, quum ad Eretum exularet, supremum contraxit morbum, atque ita placato iam pontifice, impetratoque reditu, in Urbe defunctus est.
Dum haec Romae fiunt, in castris pontificiis omnia foeda obvenerant, Legatum Bibiennam seditio militaris afflixerat; nam Germani Italique et Hispani simul ac Vascones ad calonum rixam excitato tumultu multisque interfectis prope more militiae conflixerant, adeo ut, praeferente crucis signum legato et in medios inter volitantia tela deprecantis habitu procurrente, vix dirempta sit pugna, Ex ea seditione unaquaeque natio militum, veluti diffisa aliis, ira et timore consternata, seorsum factis excubiis tetendit; quae res sicuti ducum ipsiusque legati authoritatem imminuerat, ita sublato metu pudoreque petulantiae militari viam aperuit, adeo ut cunctis in proxima castella ad praedam dilabentibus, totus prope exercitus flagitiosissime solveretur. Vascones etiam supra eius detrimenti calamitatem, magno pontificiorum incommodo, ad Feltrium Ambra et Carbone ducibus transfugerunt. Ipsi vero Rentius atque Vitellus in tanta rerum deformitate, contempti a suis, et ab hostibus irrisi, ut in adverso rerum successu saepe accidit, omnem administrandi belli rationem amiserant. Itaque Leo ingenti semper spiritu adversae fortunae obviam ire assuetus, ex recenti pecunia copias instaurat, a regibus auxilia mittuntur, Gallicum equitatum Sisseius adducit, venit et Potentianus regulus e Neapoli cum trecentorum cataphractorum ala ornatissima. Helvetiae quoque cohortes, adducente Gaspare praetorianorum praefecto, Ariminum perveniunt.
His rebus cognitis Feltrius e Piceno regreditur, superioribus enim diebus eam regionem infesta populatione percurrerat; delatusque Pisaurum, pontificios ad Imperialem collem castra habentes, nocturno praelio superat. Itaque ad opprimendos Helvetios ingenti celeritate Ariminum contendit. Venerat enim in spem potiundae urbis, explorato occultiore aditu ad eam partem, qua marmoreus pons antiqui operis urbi committitur. Sed eum subter fornices audacter ingressum, atque amnem vado se transire posse existimantem, maris aestus, quo amnis ea forte hora plenius intumuerat, importune fefellit, ita ut milites aegre pectoribus extarent. Pugnatum est tamen cum Helvetiis, qui in suburbanis tectis consederant, praelio ancipiti et maxime cruento; nam et ipse Gaspar cum fortissimis suorum cecidit. Verum signiferi, quanquam angusto atque difficili loco pugnaretur, mira constantia sustinendo illata undique vulnera et tuendo aditum, egregie sese defenderant. Feltrius ipse sclopetto thoracem ictus vitae periculum adiit. Bozolus plumbea pila vulneratus est. Valastichinus Hispanus, singularis promptitudinis sclopettariorum praefectus et Guinea centurio insignis cecidere. Arimino frustra tentato, Feltrius per convalles Apennini in Eturiam se convertit, non longe ab Anglaria in Florentinorum finibus castra ponit, planeque victor inde Perusinis, Tifernatibus, Senensibusque terrorem infert. Sed antequam expedire consilia et promovere castra posset, ab Hispanis destituitur.
Nam Leo duces ac centuriones omnes effusa largitione corruperat, cohortibus triplex stipendium fuerat pollicitus, dabatque avidissimae genti aliquanto maiora praemia si Feltrium desererent, quam illi sibi ipsis ex opima victoria poposcissent. Intelligebant etiam non insani acutique homines, sibi cum validissimis copiis esse confligendum, neque ullam omnino spem misericordiae ab iratis hostibus sibi superesse, si aliquo insigni accepto incommodo vincerentur. Ugo quoque Moncata Caroli regis nomine apud cohortes Hispanorum concione habita fuerat contestatus, eos contra rempublicam et regis imperia facturos; subindeque futuros in Hispania reos maiestatis, si pro Feltrio contra pontificem arma ferre perseverarent. Quas ob res in non dubiam salutis suspicionem adductus Feltrius, sese universis nequaquam demisso animo commendat, gregariorum etiam militum implorat fidem; et praeclare ostendit ipsos ignominia inexpiabili notatos iri, si se de ipsis optime meritum in ea spe summae victoriae prodidissent; proinde si sacramenti militaris oblivisci vellent, ut Caroli regis iussis obsequerentur, debere eos nequaquam privato paucorum arbitrio, sed publico cohortium omnium ac alarum consilio pacisci, ut sibi honestissima conditione, de salute fortunisque omnibus caveretur, nec uti plane deserto a suis ac immerita necessitate circumvento, spes omnes ad tolerandum exilium sibi ereptae scelerata conspiratione viderentur. Acclamavere milites ut optime speraret, ipsos enim et de pudore suo, et de ipsius salute magnopere sollicitos nequaquam commissuros esse, ut traduci vel decipi a quoquam posset. Nec multo post quum de compositione, pensitatis et exaequatis utrinque conditionibus, tabulae scriberentur, diserte appositum est: ut Feltrio Umbria excedenti, secum tormenta aenea suppellectilemque omnem et bibliothecam, quam Federicus avus insigni cum laude condiderat, avehere liceret; atque ita post octavum mensem gravissimo bello finis est impositus, tanta cum laetitia pontificis ut magno metu magnoque periculo liberatus, nihil octingentis milibus aureis (tot enim in belli sumptus impenderat) omnino commoveretur.
Dum haec geruntur, Selinus Turcarum imperator, Campsone Gauro Memphitico rege ad Alepum acie caeso, Syriam imperio suo adiecit; progressusque ad Memphim, Tomumbeium, qui post Campsonem imperium ceperat, aliquot praeliis superatum, ac demum ab Aegyptiis proditione traditum necavit, in ipsa Memphi laborioso ac ancipiti pugnae genere Mamaluchis omnibus trucidatis; adeo ut ab Amano monte ad Rubri maris angustias atque item a Cyrenaicis finibus ad Arabum solitudines et Euphratem late omnia in potestatem redegerit. Contuderat et biennio ante Persarum arma victo in Calderanis campis Hysmaele Sopho. Is Parthorum et Medorum copiis ac studiis fretus admirabili celeritate Assyriae et Persidis maiorisque Armeniae regna sibi uni parere coegerat. Quibus de causis Leo pontifex, qui Turcarum potentiam finitimis undique subactis in immensum excrescentem maxime formidandam esse existimabat, supplicationes per Urbem indixit, ipse insigni concepta pietate discalciatus ad Minervae templum profectus est ut reipublicae Christianae incolumitatem Deiparae virgini commendaret. Exinde ad totius Europae reges e cardinalibus virtute ac eloquentia insignes legatos misit, ut sublatis offensionibus, ex authoritate sacrosancti pontificis, communi omnium consilio consociatis viribus, impotenti barbaro bellum terra marique ad publicam salutem ac laudem inferretur. Sed quum singuli reges in id consilium suscipiendi belli praeclarum maxime studium magnificis pollicitationibus ostentarent, nequaquam tamen, ut in unum voluntate ac opibus iungerentur, adduci potuerunt,
Gerendi autem belli ratio sic a Leone adhibitis in consilium peritissimis ducibus fuerat constituta, ut Maximilianus Caesar Germaniae robora in legiones conscriberet, Pannonio autem et Sarmatico equitatu maxime uteretur et secundo amne Danubio in Mysiam atque inde in Thraciam recta contenderet, Franciscus vero Gallorum rex cum florentissimis Galliae ac Italiae copiis a Brundusio in Epirum traiiceret, Hispani Lusitanique ac Britanni, comparata classe ducentarum navium, ad Byzantium usque navigarent. Ipse pontifex verae laudis et gloriae cupidissimus, cum centum rostratis navibus se ab Ancona confestim navigaturum pollicebatur. Erat enim in summa spe trahendi Veneti senatus in partem belli; nam eos tacitis votis nihil magis exoptare intelligebat, quam ut Christiana arma in Turcas veros et proprios hostes ingenti omnium consensu atque apparatu verterentur. Sed mox fatali socordia nostrorum principum, quum quisque alienae gloriae invideret, ea consilia decoris et pietatis longe plenissima perierunt.
Nec multo post Maximilianus Caesar, quum febre laboraret et parum opportune pharmacum sumpsisset, Veltii in Noricis montibus est defunctus. Eo mortuo ad petendum Romani imperii honorem nonnulli candidati prodierunt. Non iam enim Caesares, ut antiquis mos fuit, a militibus creantur, quum inveterata consuetudine septem regulorum suffragiis fiant. Ex his tres sunt sacrati amplissimarum urbium sacerdotiis insignes, Coloniensis, Maguntinus, Treverensis et totidem militares nobilissimi Germaniae reguli, Saxonum dux, comes Palatinus et marchio Brandeburgensis; septimi vero suffragii praerogativam obtinet rex Boemiae, ut si ex aequo dissideant, ipse ad maturandam electionem superante suffragio, in quam voluerit partem, accedat. Petebant ante alios Franciscus et Carolus Christianorum longe maximi ac opulentissimi reges, huic tanquam praeclara indole avitam haereditatem adeunti Germaniae studia non deerant; illum vero mirifica virtus, et bellicae laudis specimen, atque item ingentes opes ad tuendum imperii nomen haud dubie pares vehementissime commendabant.
Ipse Leo Franciscum magnis innixum largitionibus, in ea contentione fovendum adiuvandumque susceperat, Robertumque Ursinum ad id in Germaniam legatum miserat. Sed postquam animadvertit nonnullorum procerum avaritiam vel amplissimis donis expleri nequivisse, et vigere in ingeniis Germanorum vetera odia adversus Gallos, Francisco suadere conatus est, ut pro se petere desisteret, amicorum vero opera uteretur ad sublevandum Brandeburgensem regulum, ne Carolus imperio potiretur. Praevidebat enim uni ei ad maxima quaeque audenda incredibilis potentiae facultates parari; adeo ut Galliae pariter, Italiaeque et pontificio praesertim nomini non temere metuendus esse videretur. Sed Franciscus immoderata spe sua inductus, utpote qui nihil de eorum studio dubitaret, quorum suffragia optima fide venditari existimabat, in decreto ambitiosius et perseverantius quam oporteret perstitit. At Leo Comitiorum eventum minime expectandum ratus, ita Gallo favere desiit, ut Carolum haud dubie gratia superantem suffragatoribus commendare videretur. Atque ita Franciscus dum effusa largitione pro seipso vehementius contendit, nihil earum rerum, uti magnopere cupiebat, est consecutus; nam et ipse imprimis repulsam tulit, consternatis metu Germaniae proceribus ne ad Gallos imperium turpissima licitatione transferretur, et Carolum demum, quem unum maxime esclusum volebat, conversis omnium suffragiis ad summi honoris fastigium provectum vidit.
Eo nuntio pontificem nequaquam, uti praeferebat, sincera hilaritate laetatum ferunt, quanquam prioris studii sui invidiam postremo conversa commendatione detersisset. Divino siquidem ingenio cum tot regna in unum collata conspiceret, nimiam Caesarum potentiam, veluti fatali dissensione pontificiae dignitati semper infestam, vehementissime formidabat; et antiqui quoque vatis carmina eum iuvenem non obscuris formae ac ingenii lineamentis exprimere videbantur, qui a septentrione toti Italiae, Romaeque praesertim et principi sacrorum, summas clades esset illaturus. Sub id tempus quo Maximilianus Caesar excessit e vita habitisque in Germania comitiis, Carclus eius nepos imperator est salutatus. Laurentius Medices ab iuvenili intemperantia concepto laetali morbo Florentiae interiit. Is uxorem duxerat e Gallia regiae cognationis; erat enim e familia Bononia in Ambianorum finibus ad Oceanum valde illustri. Nam Feltrio expulso, recuperatoque Urbino, Laurentius se totum insigni cupiditate ad Francisci regis amicitiam contulerat, Hispanos maxime perosus, qui recenti bello Mediceam domum in extrema salutis et dignitatis pericula coniecissent.
Leo quoque perlibenter cognationem morte Iuliani fratris intercisam cum florentissimo rege renovandam existimaverat. Haec nova nupta incredibili apparatu Florentiae suscepta, post decimum fere mensem maritum ad vitae exitum ultro festinantem quinque diebus antecessit, in supremo morbi impetu puellam enixa, quam hodie Francisci regis nurum conspicimus. Erat Laurentius corpore ad equitandum gestandaque arma peridoneo atque habili, vultu vero admodum atroci et in eam speciem superbe saepe composito; nam adulatione corruptus supra naturae vim et ferus et militaris videri volebat; defuit ei ingenium civile et temperatum, unde illi nullae lachrymae ab civibus quum insigni pompa funeris efferretur. Erat enim fama edita in vulgus eum Lucenses et Senenses subigere, Florentinorum cervicibus munitissimam arcem imponere et denique ab infero mari ad superum late prolatis finibus regnum condere cupivisse, ut ipse Porsenae exemplo, adiuvantibus Gallis, Etruscorum rex appellaretur, quibus consiliis uti nimis ambitiose temereque susceptis, ipse Leo et Iulius cardinalis, moderando ac differendo, obviam semper ivissent.
Laurentio vita functo, pontifex Iulium cardinalem Florentiam misit, ut ad clavum reipublicae sederet. Is incredibili humanitate atque munificentia singulos omnium ordinum cives complexus, ita rempublicam constituit, ut aequissimae libertatis status, renovata felici illa veterum temporum conditione, reductus esse diceretur. Florebat et tum maxime Roma incredibili rerum omnium ubertate, laetitiaque omnis generis hominum. Nam pontifex quietis atque ocii studio Romanorum inimicitias capitalis odii conciliatione edictoque sustulerat. Tradebatur enim posteris dira animorum obstinatione memoria iniuriarum, adeo ut affines innoxii tracti in causam metu mortis publico carere cogerentur. Peregrinos vero immunitate multarum rerum, et perbeata illa saeculi securitate undique ad incolendam augendamque urbem invitabat. Nam ab Insubribus atque Caenomanis Circumpadanisque populis ingens multitudo exagitata diuturnis barbarorum vexationibus fortunas suas Romam avidissime transferebat, adeo ut ad campum Martium extructis domibus peramplam coloniam condere videretur. Nam sicuti eximiis artibus spectatus honor, ita mediocribus opificiis certa merces non deerat. Cuncti enim pro fortuna sua aedificando ornandoque domos et villas, elegantiae magnopere studebant.
Censebantur eo tempore civium et inquilinorum octuaginta quinque milia; ut hinc quoque clades nostras non iniqua aestimatione defleamus, quum ad triginta duo milia capitum urbem redactam proximi censores in annonae caritate repererint. Dabat item operam diligenter, ut in provinciis omnia pacata et laeta praefectorum vigilantia et severitate tenerentur et quum esset natura lenissimus, saepissime patientiam abrumpebat, si renovatis improborum iniuriis post primam delicti veniam contumeliose laederetur; Paulum ante alios Baleonum claris militiae honoribus functum, et erga Mediceam domum studio ac operibus insignem, e Perusia Romam vocatum, eiusque lenitati impense confidentem, quin capitali supplicio afficeret, vel deprecantibus Ursinis exorari non potuit. Vir enim impotens et factiosus apud Perusinos cruentam maxime et rapinis infamem despectis pontificiis epistolis tyrannidem exercebat.
Est et laqueo suspensus Amadeus Recinatium tyrannus, rerum novarum author. Itemque e Fabriano Piceni oppido nobili Zibichius, qui turbulentissimis concionibus passim habitis exules et obaeratos ad arma concitarat. Luit et capite poenas apud Beneventanos Hector Severianus, vir sanguinarius, factione potens et virium robore insignis. Verum ab initio pontificatus singularem strenui expeditique ingenii laudem est consecutus, Rencio Mancino nobilissimae stirpis Romanae cive in arce securi percusso. Is ab immani audacia truculentus affinem suum Cornetanum in templo Minervae confoderat, et vecordi impetu cunctis minitari, magistratus imperia despicere, vexare denique omnes vel in media urbe consueverat. Ab exercitu Veneto, in quo alam sagittariorum equitum ductabat, cum ignominia quondam eiectus, quod turmalem suum de fuga cogitantem deligatum arbori totius alae sagittis crudelissime transfixisset. Exercuit et supra naturae consuetudinem summum ius in damnandis, qui falsos libellos ipsius subscribentis manum mentiti in iudiciis protulissent, adeo ut Sebastianum Tarvisinum tum in gymnasio Romano leges profitentem, et alioqui ea calamitate indignum in campo Flore concremarit.
In caeteris criminibus puniendis eum civilis animi tenorem semper obtinuit, ut ad clementiae laudem avide properare remissa severitate diceretur; caeterum nulla in re ardentius et effusius, quam ad liberalitatis gloriam anhelavit, eos principe loco indignos existimans, qui nequaquam benefica manu fortunae muneribus uterentur. Nemo enim vel civis vel peregrinus, qui paulo nobilioris artis famam teneret, nemo vel malesanus poeta, nemo alicuius optimarum literarum partis non ignarus unquam fuit, qui benignitatem humanissimi principis non senserit. Quinetiam ipsum coenantem spectantes, et ex his adventitios et parum notos homines ultro pecunia donare erat solitus, eo praesertim libentius, quum obsoleta veste indutos conspiceret. Purpuream etenim crumenam quotidie aureis nummis sibi repleri iubebat, ad incertas exercendae liberalitatis occasiones. Sacerdotes quoque, fraterculos et sacras virgines, quae intra septa religiose pudicitiam custodirent, menstruis subsidiis eleemosynae nomine iuvabat. Magnum veteranorum militum ac exulum alebat numerum; nihilque vehementius contendebat, quam ut nemo calamitatem et fortunae adversae mala et incommoda pateretur.
Sed has praeclaras liberalis excelsique animi virtutes, cum nimia saepe vitae luxuria, tum obiectae libidines obscurabant; ita tamen, ut iucunditate blandae facilisque naturae potius, ac regia quadam licentia, quam certo depravati animi iudicio in ea vitia prolabi videretur, quum frequenti blandientium turba cubiculi fores obsessae, paucos admitterent, qui alioqui docilis verecundique hominis solutos mores cohiberent, amicorum optimis ad ea conniventibus ac libenter sese illecebrarum ministris immiscentibus, ne gratiam apud summos principes in lubrico positam in discrimen adducerent, si ingratum auribus potentium repraehensionis officium honestatis atque benevolentiae specie suscepissent.
Verum hominem hilaritati humanisque sensibus facile servientem mirum in modum incitabant plerique cardinales opibus aetateque florentes, qui illustri loco nati, ac liberaliter educati, regio luxu vitam in venationibus, conviviis atque spectaculis libentissime traducebant, cum his pontifex vetere studiorum consuetudine et recentibus comitiorum officiis vehementer esset obligatus. In his fuere Ludovicus Aragonius, Hippolytus Atestinus, Sigismundus Gonzaga, Alfonsus Petrucius, Marcus Cornelius et Federicus Sanseverinus, qui decoras domi familias, plerisque ingenuis ultro se in servitutem ambitiose dicantibus, magnumque equorum et venaticorum canum numerum inusitatis sumptibus alebant. Accesserat et Bibiennae cardinalis ingenium cum ad arduas res tractandas peracre, tum maxime ad movendos iocos accomodatum. Poetices enim et etruscae linguae studiosus, comoedias multo sale multisque facetiis refertas componebat; ingenuos iuvenes ad histrionicam hortabatur; et scenas in Vaticano spatiosis in conclavibus instituebat, propterea, quum forte Calandrum comoediam a mollibus argutisque leporibus periucundam, in gratiam Isabellae Mantuani principis uxoris, per nobiles comoedos agere statuisset, precibus impetravit, ut ipse pontifex e conspicuo loco despectaret.
Erat etiam Bibienna mirus artifex hominibus aetate vel professione gravibus ad insaniam impellendis quo genere hominum pontifex adeo flagranter oblectabatur, ut laudando et mira eis persuadendo, donandoque plures ex stolidis stultissimos et maxime ridiculos efficere consuevisset; uti Evangelistae Tarascono Parmensi ab epistolis honesto seni accidit, qui se repente novo studio ac levi persuasione summum esse musicum putabat; huic adeo industrie ac suaviter est adulatus, ut vana inflatus opinione, incredibilia ac ridenda quaedam musices praecepta commentaretur; citharoedis enim lacertos obligari, ut quadam intentione nervorum in articulis et digitis argutias firmius et clarius exprimerent; quum vero phonascorum chorus induceretur, aulea detrahi iuberet, ut voces nudis parietibus illisae, acutius atque suavius resilirent, quae omnia ad alendam hominis insaniam probabat pontifex, quando ipse in ea arte consumatissimus secum de tonis et chordis totaque numerorum proportione disputaret, ac se omnino superari egregia simulatione fateretur.
Baraballi quoque Caietani eximiae stoliditati, procacius quam sacrosanctum pontificem deceret, illusit, quum ille insulsissimos versus ab omni vocum ac numerorum enormitate ridendos facere et palam recitare soleret, seque alterum Petrarcham in etruscis rythmis esse praedicaret; eo enim perpetuis adulationibus inflammatum gloriae cupiditate perpulit, ut meritum gestandae laureae honorem postularit, ac subinde ut insigni pompa in Capitolium duceretur, quod in Capitolio Petrarcham coronatum quondam fuisse audisset. Tanta vero vis singularis insaniae fuit, ut quum ad famam publici apparatus legatio amicorum et affinium Caietanorum propere in Urbem convolasset, ut hominem a concepto furore deterrerent, acerbissimis verbis eos repulerit, tanquam maligne benignitatem pontificis interpretantes, ac rarissimi honoris immortali gloriae suae prorsus invidentes. Ergo, quod vix credibile foret, nisi ea nos mira cum voluptate vidissemus, sexagenarius senex honesta ortus familia, proceritate, vultu et canicie venerabilis, toga palmata et lato clavo, auro purpuraque nitenti, caeterisque triumphi sumptuosis insignibus exornatus in convivium praecinentibus tibiis deducitur, quum de more pontifex diem festum Cosmae et Damiano Mediceae familiae Divis tutelaribus dedicatum hilarius celebraret. Ibi quum diu ad ostentationem absolutae artis ineptissime multa carmina decantasset, omnibus iam in ipsa risus compressione defatigatis, ad extremum in area Vaticana despectante pontifice elephantem ascendit, aurato ephippio superstante triumphali sella instratum. Caeterum inter tympana et tubas et voces acclamantis populi, consternata bellua, ultra pontem Hadriani deduci pompa non potuit. Cuius triumphi memoriam lignarii caelatores quum tessellato opere lascivirent, in interioris pontificii cubiculi foribus scitissime inscriptam reliquerunt.
Mire quoque favit Pogio seni, Pogii historici filio, itemque Moro nobili a gulae intemperantia, articularibus doloribus distorto, et Brandino equiti Marianoque sannioni cucullato facetissimis helluonibus, et in omni genere popinalium delitiarum eruditissimis. Nam inter alia portenta insanientis eorum gulae lucanicas concisis pavonum pulpis farctas commenti fuerant, quod obsonii genus mox successor Hadrianus vir Batavae frugalitatis mirabundus expavit, quum sumptuarias rationes Leonis inspiceret. Verum festivissimis eorum facetiis, salsisque et perurbanis scommatibus magis quam ullis palati lenociniis oblectabatur. Ii certis anni temporibus, quum genio liberius esset indulgendum, in extrema inferioris mensae parte ea conditione regnabant, ut contumelias, quas citra valetudinis incommodum architriclini et structores inferrent, aequissimis animis paterentur. Multa enim eorum palato ac aviditati aliena cibaria, falsa gratissimarum rerum specie concinnata, uti simias et corvos coenantibus apponebant, quae tametsi iucunda omnibus ac urbano nobilique principe digna erant, in eo tamen, qui augusti pontificis dignitatem sustineret, a severis et tristibus notabantur. Ut vero ea convivia pleniore voluptate exhilararet, Calendis praesertim Augusti amicissimos cardinales ad ludum pictarum chartularum invitabat, in quo seni septenique lusores in coronam ducti versabantur; nec ulla in re blandius liberalitatem exercuit, quum victor pariter ac victus in circumspectantium turbam aureos nummos benigne dispergeret. Aleam damnavit semper, uti rei familiari moribusque pestiferam; latrunculis autem adeo subtiliter et acute vel cum exercitatissimis colludebat, ut nemo ei vel peritia vel celeritate committendi conficiendique praelii aequari posse videretur.
Non caruit etiam infamia, quod parum honeste nonnullos e cubiculariis (erant enim e tota Italia nobilissimi) adamare, et cum his tenerius atque libere iocari videretur. Sed quis vel optimus atque sanctissimus princeps in hac maledicentissima aula lividorum aculeos vitavit? Et quis ex adverso tam maligne improbus ac invidiae tabe consumptus, ut vera demum posset obiectare, noctium secreta scrutatus est? At si aliqua ex parte eo nomine suggillari inclyta virtus potuit, Leo certe cum superiorum principum fama comparatus aestimatione rectissima continentiae laudem feret. Quod si falso notatus (ut credi par est) iniquam subiit invidiam, miserabilem profecto principum conditionem existimaverim, quando eorum mores, ad arbitrium paucorum improborum saevam potius quam benignam interpretationem accipiant. Sed alia principis, alia hominis esse vicia quis nescit? Haec uni privata conditione quum noceant, etiam aliquibus fortasse prosunt; illa vero ab dira potestate, et luctum et calamitatem universis mortalibus apportant; idque verissimum esse constat praeclaro quondam populi Romani testimonio, qui neminem sibi principem Traiano meliorem exoptavit, quanquam eum illicitae libidinis ac ebrietatis censura notasset.
Sed demus aliquid humanitati Leonis uti in summa licentia fervidae aetatis ac prosperae valetudinis aestum aegerrime sustinenti, postquam in magnis salutaribusque virtutibus optimi atque benefici cognomentum facile meruerit. Constat tamen eum, quod a prima adolescentia opinione omnium summam continentiae laudem fuisset adeptus, non importuna quaedam pudicitiae castitatique praesidia quaesivisse, quando nequaquam pristinae vitae more tam multis delicatisque obsoniis uteretur, itemque animo vere pudico, die Mercurii carnes non edere, die autem Veneris nihil gustare praeter legumen et olera, ac die demum Saturni caena penitus abstinere, incorrupta lege instituisset. In his vero quae rem divinam respicerent nequaquam secunda fama praegravari est visus. Nam indulgentias vetera pontificum ad parandam pecuniam instrumenta adeo plene atque affluenter provinciis dedit, ut fidem sacrosanctae potestatis elevare videretur; in hoc etiam detestabili legatorum avaritia deceptus, qui se animas defunctorum singulis acceptis aureis expiare, a purgatoriisque poenis eripere profitebantur. Prolatis enim ingentibus bullatis membranis per templa concionari erant soliti; adeo ut hac impudenti corruptela exciti complures e Germania viri doctissimi, eam pontificis piam benignitatem tanquam avaritiae sordibus involutam irriserint, inducto subinde Luthero ex Augustiniana secta fraterculo, qui malesana vehementique eloquentia dum in pontificem et Romanae aulae mores inveheretur, evulgato passim nefando dogmatis veneno, religionem evertit; unde illi Haeresiarchae cognomen partum, non ambigua fortasse cum laude, si in unum tantum pontificiae causae iugulum nihil turbatis veteribus cerimoniis incubuisset. Sed facundiam eius, sacrarumque literarum peritiam ab infami transfugio abiecta imprimis cuculla et mox assiduae in ganeis compotationes et cum sacra virgine ad libidinem quaesitus thorus magnopere defoedarunt.
Non defuerunt tamen graviora astutioraque ingenia, quae nequaquam vexatis sacris, pontificiam maiestatem avaritiae nomine suggillarent, quando fama esset eam pecuniam cognatis et amicis in profanos sumptus erogari, quum oppugnandis Turcis, aedificandoque divi Petri templo religiosa fide servari debuisset. Diruerat enim Iulius magnam templi partem, ut admirabiliore structura reficeretur; sed insanae vastitatis coepta testudine et pilis ingentibus erectis, tanta absolvendi operis difficultas proponebatur, ut Leo, quem nulli unquam pro laude suscepti sumptus deterruerunt, animum negotii vastitate superatum facile desponderet. Eius quoque sacrae pecuniae partem in Vaticanae domus ornamenta transferri dictitabant, ut ipse pontifex divo Petro melius ac elegantius habitaret. Triplices enim porticus ad orientem obversas, unde subiectam urbem et Neroniana prata iucundissimo prospectu quotidie despectare erat solitus, mirae pulchritudinis extruxerat, condecoratis scilicet fornicum atque testudinum ordinibus excellenti pictura et pavimento ad argumenta insignium Mediceae domus elegantissime variegato. Conclavia quoque per quae aditus est ad intimum cubiculum, laquearibus auratis et iucundissimis signis albario opere depictis in luculentiorem formam redegerat. Quinquaginta etiam milia aureorum nummum impendisse ferebatur in aulea Belgica, ab intertexto auro nobilitateque artificum magnopere pretiosa, quae tametsi supra fortunam praesentis saeculi sumptuosa erant, vel ob id tamen non veniae modo, sed laudis etiam nomen ferre posse videbantur, quando non inanium rerum figuris ostentandae luxuriae, sed expressis Apostolorum historiis Sixti sacello, ad augustiorem altarium et sacrorum maiestatem dicarentur.
Sacerdotium vero nullum unquam venale proposuit, uti Alexander et Iulius saepissime fecerant, quum ab ambitiosis et ditibus pretium duarum aut trium decimarum et biennales etiam redditus antecapere et officiis sacerdotia permutare sibi iure optimo licere arbitrarentur, adeo ut mirum sit Leonem largiore manu pecuniam effundere solitum, ab hoc uberrimo lucri genere abstinere potuisse; praesertim Laurentio Pucio cardinale magno poenitentiario nullum omnino quaestum pontificibus illicitum esse praedicante. Is enim natura officiosus atque beneficus saepissime a veterum decretorum severitate, vel exigua cum spe mercedis, industriam suam et authoritatem ad implenda petentium vota facile transferebat. Acciditque nonnunquam ut pontifex de pudore sollicitus, quum libelli de gravissimis rebus subscribendi porrigerentur, ipsius maxime Pucii, quod divini iuris esset peritissimus, fidem imploraret, obtestando ne se imprudenter in errorem labi pateretur; quando mox ab aliqua enormi concessione aequitatis fines transgresso poenitentia simul atque infamia laborandum foret.
Sed necesse erat unis tantum belli pacisque muneribus deditum ac alieno quaestu potius quam suo gaudentem, nonnunquam inusitatae concessionis infamiam subire; verum ad id adeo invitus trahebatur, ut aliquando Iulium Blancium e cubiculariis sibi gratissimum eluserit, importunis scilicet precibus postulantem, ut iniquo libello subscriberet, quo duo regionibus distincta sacerdotia, tralato alterius redditu, unius tantum templi dedicationem subirent. Leo nanque, quod neque obtemperandum neque omnino negandum censeret, percunctatus quanti ea gratia clienti venderetur, libero ore ducentis aureis respondenti, totidem e crumena numeravit, libellumque discerpsit.
Venationibus etiam et aucupiis nobilioribus adeo perdite studebat, ut spurcissimas saepe tempestates insalubresque ventos, et frequentiam mansionum ac itinerum incommoda obstinate contemneret, confisus aetati ac firmae valetudini, quam equitatione varioque motu corporis se tueri posse existimabat, praesertim si in ambulationibus apertis vagaretur, ac animam innati caloris copia aestuantem et coelo libero et multo spiritu recrearet, quando et super haec antiqui ulceris beneficio iuvaretur, quo ab ima sede, quicquid stomachi vel iecinoris vicio conceptum foret, sensim effluere consuevisset. Manlianam villam secundum Tyberim quinto ab Urbe lapide, quanquam proximi stagni halitu et caliginosi aeris imtemperie prope toto anni tempore infamem, hyeme maxime frequentabat. Ex ea enim veluti ex portu venatorum classes in subiectos salinarum campos cervorum copia celebres educebantur. In venando autem sicuti praecepta artis ad normam exactioris disciplinae patientissime observare erat solitus, ita severitatem aspere admodum vir alioqui lenissimus semper exercuit, in eos praesertim, qui petulanti discursu aut vocibus temere editis improvisa feris effugia praebuissent, ita ut claros saepe viros acerbissimis contumeliis oneraret. At si quando imperitia, vel fortuito errore hominum, aut feris subtiliore aliquo insperatae fugae compendio servatis, vel iis denso in nemore contumacius latentibus infeliciter venaretur, incredibile est quali vultus animique habitu dolorem iracundiamque praeferret. Propterea amici familiares ea temporis momenta provocandae liberalitati maxime adversa sedulo devitabant; quando alias secundum opimam venationem, ac praesertim vario ac insigni labore aliquo nobilem, maxima beneficia incredibili benignitate collocaret.
Ipso ferme semper aestatis exitu, quum primum coelum pleniore pluvia temperatius foret, ac insalubres aestus frigidiore aura mitescere viderentur, Urbe statim Viterbium ad aquas calidas evolabat, ubi coturnicum perdicumque et phasianorum aucupiis aliquandiu erat intentus, quod genus avium accipitribus ac asturibus arte edoctis singulari cum voluptate sectabatur. Ad Vulsinios demum, propter lacus amenitatem ac eximiam eius tractus rerum omnium fertilitatem, ex itinere deflectebat, et in insula et ad exitum Martae amnis piscabatur. Quibus in locis regali apparatu excipere eum solebat Alexander Farnesius cardinalis, qui eam regionem frequentibus villis atque praetoriis ingenti ac erudito sumptu passim aedificatis consitisque fructiferis arboribus exornabat. Inde per Tuscum agrum venabundus modicis itineribus ad mare circa Graviscas et Centumcellas descendebat. Quo viae flexu apud Cornetum in Tarquiniensi longe celeberrima cervorum aprorumque venatio parabatur, et ea quidem in perampla planitie ac maxime ad tendendas insidias opportuna, quae artificio naturae humanis voluptatibus arridentis, perpetuis terrenis collibus cincta, ingentis amphitheatri speciem ad ferarum exitium venantibus praebet. Sub ipsas demum Novembres calendas a Centumcellis per Alsium et Cerveteris sylvas in Urbem redibat, nec multo post in Manlianam revertebatur, vixque inde revelli poterat, nisi aut senatus habendi aut solennium sacrorum causa ad Urbem vocaretur.
Erat enim is locus edendis ardearum ac milvorum praeliis peridoneus, quae geminis aut pluribus mansuefactis falconibus in sublime manu emissis adversus id genus avium, vario ac ob id maxime spectabili eventu, per immensa coeli spatia miscebantur. Tanta autem agrestium ac populorum omnium gratulatione atque laetitia excipiebatur, ut cuncti eius adventum se vel fructuosissimis messibus fertiliorem sentire faterentur, utpote qui senibus ac pueris puellisque in viam effusis ac rustica munera passim offerentibus, non modo pecuniam largissima manu rependeret, sed etiam appellando humaniter ac sciscitando, qua nam maxime in parte rei domesticae acrius a fortuna premerentur, virgines dote praebita sublevaret, affectis autem morbo ac aetate, vel numerosae familiae onere praegravatis aes alienum protinus dissolveret. Nihil enim in magno principe dignius atque praestantius arbitrabatur, quam iuvare mortales, alienae calamitati obviam ire, laetosque omnes ab se dimittere, ut ad beneficium humani generis se, uti antea in minore fortuna concupivisset, supremae potestatis dignitatem appetivisse testaretur.
Eo modo divina ac humana moderantem, et cunctis laeta pace fruentibus, fatalis necessitas Gallico bello implicuit. Caesar enim, qui ab Hispania enavigato Oceano in Germaniam venerat, et Francofordiae ab exercitu acclamatus fuerat imperator, Robertum Sedanium in Eburonibus armis persequebatur; hunc cum Franciscus defendendum suscepisset, repente bellum exarsit valde atrox et maxime diuturnum, quo Europa prope omnis, diffuso late incendio, per novem annos deflagravit. Repetebat ex adverso Navarrae regnum Franciscus, quoniam Ioannes Rex, qui a Ferdinando sub Britannici belli tempus fuerat expulsus, in fide et clientela Galliae regum extitisset. Quibus de causis Galli Asparosio duce pulcherrimam nacti occasionem, Vasconibus et Cantabris arma intulere, quod validissimae ulterioris Hispaniae civitates propter incredibilem Caesarianorum praesidum avaritiam ad arma consternatae, haud obscure rebellarant. Itaque superatis Pyreneis et Pompelone metropoli capta, arceque tormentis expugnata, Galli ad Hiberum usque felici successu signa promoverant.
At Caesar per id tempus totius Germaniae concilium Vormatiae in Vangionibus ad Rheni ripam peragebat, sublatisque liberarum urbium et procerum controversiis, legibusque et foederibus ex authoritate suscepti imperii aequissime constitutis, pio excelsoque ingenio se totum ad cognoscendam Lutheri causam convertebat. Venit in concilium Lutherus sub fide publica, atque ita insano ore causam dixit, ut eius sectae placita veterum haereticorum dogmatibus inclusa damnarentur, quae iampridem in pluribus conciliis et Constantiae Basilaeque praesertim a vere doctis et Christianis hominibus explosa et severe vindicata penitus exolevissent. Summa vero iudicii Caesaris fuit, ut palam diceret Lutherum eloquentem et literatum videri, sed ab insano ingenii impetu pene furiosum. Itaque ipso castigato, eius libros, uti in religione pestilentes, in foro concremari iussit. Quae Caesaris decreta usque adeo Leonis animum ab eo insigni cum publicae tum privatae pietatis officio devinxerunt, ut tum praeclare decerneret a Caesare se staturum, si bellum in Italia ab Hispaniis et Galliis transferretur. Erat Romae Ioannes Manuel Caesaris legatus, usu gravissimarum rerum insignis. Cum hoc Leo transegit, iniitque foedus ut Galli Italia pellerentur, Franciscus Sfortia Mediolanense imperium iure paternae haereditatis obtineret, Placentia vero et Parma Leoni tanquam a Gallis impotenter ereptae redderentur.
Id bellum ingenti animo suscepit; angebant enim virum decoris et laudis studio deflagrantem eae urbes veluti infami pactione et turpissimo metu amissae, quos Iulius pontifex egregia virtute Gallis ademisset. Super id ferre non poterat Gallorum praefectorum superbiam, qui sacerdotia totius Galliae Cisalpinae, despecto plane pontifice, contra eius authoritatem, uti libido ferret, indignis hominibus adiudicabant, quos ad Urbem de more citari et vocari in ius proposita poena vetuerant. Ea res periniquae impotentisque insolentiae plena, Leonem, dignitatis ac existimationis nomen tueri solitum, ab amicitia Francisci regis averterat, qui et dissimulanter Feltrianum bellum aluisse credebatur, non inanibus coniecturis, quum eius auxilia Ambra Carboneque Vasconum ducibus ad Feltrium transfugissent, et a Sisseio equitum praefecto, qui nunquam in conspectum hostium venisset, quaedam oppida ex fidelissimis foede ac hostiliter direpta fuisse constaret; mortuo quoque cum uxore Laurentio et Iuliani fratris uxore in Galliam remissa, regiae affinitatis iura magna ex parte abrupta videbantur.
Eo etiam libentius pontifex ad Caesarem inclinavit, quoniam a Gallis se Florentia pulsum et ad Rhavennam demum captum, Soderinianisque temporibus eorum armis, quominus patriam repeteret, diu prohibitum fuisse memoria retinebat, neque recentis beneficii ingrato animo oblivisci vellet, quum Ferdinandi regis studio ac insigni opera Hispanorum militum Florentiam reductus, ac etiam non obscura eius amicissimi regis commendatione ad pontificatum evectus extitisset. Haeserat quoque memori animo vetus iniuria ab Octaviano Fregosio accepta, qui Franciscum regem, inito cum eo occulto foedere, contra authoritatem atque iudicium benemeriti de se pontificis in Italiam evocasset. Eum enim omnino Genua pellere et acceptam ab eo contumeliam gravissime ulcisci decreverat, Nec ad id cohortator concitatorque vehemens et opportunus deerat Hieronymus Adurnus, ab omni virtute lectissimus, qui cum Manuele Leoneque egerat, ut ipse per amicos factionis eiecto Fregosio Genuae principatum adsequeretur.
Ad haec peragenda in bellicos sumptus ingentem auri vim collegit, nequaquam provincialibus expilatis, sed instituto novo equestri ordine ad numerum quadringentorum, ii equites coemptis privata pecunia eius dignitatis officiis, ex vectigalibus demum quotannis centenos aureos accipiebant et immunitatis praerogativa iuvabantur. Addidit etiam cubiculorum scutiferorumque collegia, officiis eorum venalibus, ad eam spem uberrimi reditus, sicuti ante Iulius officia annonae praesidentium instituisset. Summa belli Prospero Columnae demandata est, cuius prudentiae virtutique bellicae Leo plurimum confidebat. Subsecutus quoque est ipse Piscarius cum Hispanorum cohortibus XX et Antonius Leva cum valido equitatu Praefuit pontificiis Federicus Gonzaga Mantuae princeps, adiunctoque ad Italicam legionem Germanorum ac Helvetiorum peditatu, ad oppugnandam Parmam profecti sunt.
Eam urbem Lescutus Lotrechii proregis frater et Federicus Bozolus imposito praesidio tuebantur. Quassati sunt tormentis muri a Placentina porta, eo eventu, ut pontificii nullo propugnante per ruinas irrumperent et citeriore urbis parte potirentur; nam Galli clam deductis et retractis ultra amnem omnibus copiis, intercisisque pontibus, ampliorem et nobiliorem urbis partem, ubi forum et praetoria et templum maximum visuntur, erectis subitariis munitionibus acerrime defendebant; iamque multis acceptis detrimentis Galli in statione aegre vim tormentorum sustinere coeperant, cum Lotrechius traiecto Pado adiunctis sibi Venetorum copiis, ut fratri obsesso opem ferret, ad Tarrum pervenit. Tum vero nihil dubitatum est quin revocandi educendique occupati praeda milites forent, ne cum duobus simul exercitibus ancipiti praelio et iniqua conditione dimicare cogerentur. Itaque is conatus foedum habuit exitum, dissensione atque emulatione potius quam imperitia ducum, aut militum ignavia; nam haud obscure iam enata erant initia pestiferae simultatis inter Prosperum atque Piscarium, quum hic elato animo alienis consiliis obedire, ille vero inveteratam nominis existimationem praeferre, ac demum uti imperio et provectae aetatis honore concuperet.
Castris ad Niceam amnem retractis, incredibile dictu est, quantam Leo bilem doloremque conceperit, non ferebat enim aequo animo contumeliam acceptam et dedecus militare admissum, quando non hostium virtute, sed suorum contumaci discordia ac exitiali altercatione victus esse videretur. Itaque Leo in unam abolendae ignominiae parandaeque victoriae curam intentus, supremas spes in Iulii patruelis virtute collocat, cuius singulari prudentia in omni graviore negocio, sicuti et moderatione in regenda republica Florentina, nudatis omnibus sensibus utebatur. Ad hunc Florentiae commorantem, manu sua literas, quas nos tum vidimus, in hanc sententiam scripsit « Vides mi Iuli quo loco res nostrae sitae sint, quum eas duces ipsi turpissima dissensione pene praecipites dederint; in hac enim rerum deformitate dignitatis nostrae, quae viris vita potior esse debet, iniquam aleam subimus; tu vero unus omnino es, qui spectata virtute tua atque authoritate dissidentes conciliare facile potes, et quod in summo voto est, victoriam e manibus prope ereptam recuperare, si mature in castra contendis. Obsecro te igitur per decora maiorum nostrorum et per publicam salutem, ut legati nomine, militaris imperii munus suscipias, et confestim ad Niceam provoles. Te enim auspice praeclarum laetumque huic bello exitum Dii superi dabunt, et votis nostris, ut in optima causa, recte pieque susceptis secundissime subscribent. Vale».
Nec mora, Iulius quanquam dubia spe, alacri tamen voluntate fratris precibus paret, profectusque Florentia, et mutatis ad celeritatem iumentis in castra pervenit; tum vero duces eo disceptante atque adhortante, in unum gerendi belli consensum redire, laetari milites, atque optime de victoria sperare. Erat enim in eo viro cum humanarum artium tum bellicarum etiam rerum peritia singularis, longo usu, et variis utriusque fortunae experimentis comparata; super haec vigebat in eo summa authoritas et vis imperii ad explicanda finiendaque consilia, magnumque etiam auri pondus ad stipendia secum attulerat. Quas ob res confirmatis et erectis omnium animis, tota castra ingenti spe atque laetitia complebantur. Eodem die in consilio decernitur Padum amnem, relicta in tergo Parma, ponte confecto superandum, ut ad incitanda Insubrum studia bellum in Hostico gereretur. Nec multo post ad Casale oppidum universus exercitus Padum traiicitur. Idem ad Cremonam facit Lotrechius, minutisque praeliis ad Bebriacum saepe contenditur. Sed Lotrechio ad Olii amnis ripas egregie propugnante, pontificii per Matthaeum Sedunensem cardinalem, ad quem ab initio depulsis Italia Gallis fama gloriaque pertinuit, Helvetios in auxilium evocant, atque illi uberioribus stipendiis invitati, per Bergomatium fines, deturbatis ad Eupilim lacum Gallorum Venetorumque praesidiis, in castra perveniunt; magna siquidem hominum admiratione, quum eodem tempore Francisco regi in Belgio Lotrechioque item in Gallia Cisalpina, atque ipsi maxime pontifici magnis undique susceptis emolumentis stipendia mererent.
Erant etiam relicta cis Padum circiter duo milia Helvetiorum; eos initio belli Antonius Pucius, quem nunc cardinalem videmus, in Italiam adduxerat.
Cum his hic vir sacratus, adiuncto sibi Vitellio cum duabus equitum alis, ad Bondicum Alfonsi Atestini copias profligavit, quo die Ferrariensium res in magnum discrimen adductae fuissent, nisi Vitellius cohortanti Pucio et recenti victoria utendum esse praedicanti, parum pugnaci consilio parere recusasset. At Lotrechius hostes tantis adauctos copiis Abduae amnis transitu prohiberi posse ratus, ad ulteriorem fluminis ripam, extensis ad multa milia passuum perpetuis munitionibus, cum toto tormentorum apparatu consedit; sed dum a Piscario maximaque parte exercitus contra Ripaltam oppidum per simulationem construendi pontis distinetur, Itali pedites in superiore Abduae loco lintribus noctu transvecti, Vaprium oppidum in hostili ripa deiectis Gallorum praesidiis occuparunt.
Ea re cognita Lotrechius Lescutum fratrem cum valida equitum manu, expeditisque Vasconum cohortibus Vaprium misit ut hostes aegre uno atque altero tantum navigio transeuntes ante opprimeret, quam maioribus subsidiis firmarentur. Sed Iulio legato Prosperoque ab adversa ripa administrantibus et cohortantibus, Grisonorum manus duce Teccano et Hispanorum cohortes duae opportunissimo tempore transiverunt, quorum adventu confirmati Itali, qui ab aedificiis omni telorum genere ac ignibus oppugnati acerrime locum defenderant, sese ad conserendas manus effuderunt. Pugnatum est per quatuor horas vario eventu, quum etiam Lescutus ultro dimissis equis, insigni audacia cum cataphractorum globo per angusta viarum pugnam, fessis iam Vasconibus, excepisset. Ad extremum Galli egregie repulsi, multis desideratis amissoque vexillo, ad Lotrechium redierunt. Tum vero exercitus omnis ad transeundum amnem adcurrit, tota scilicet ripa nudata praesidiis.
Nam Lotrechius Mediolano timens, reductis tormentis, sublatisque signis eo contenderat. Is quanquam abstinentiae atque iustitiae laudem ferret, superbia tamen et crudelitate erat invisus; nam per eos dies Manfredum Palavicinum, qui a Lario lacu cum Germanorum manu irruperat, captum in frusta discindi iusserat atque item Bartholomeum Ferrerium eius rei conscium, eximiae nobilitatis equitem, eadem suplicii acerbitate trucidarat; ita ut denegato sepulturae honore, damnatorum capita, hastis infixa propinquis et civibus spectanda in arcis area ponerentur; Christophorum vero Palavicinum opibus et claritate generis illustrem, nequaquam regis iudicio damnatum, postridie quam Mediolanum est reversus, capitali supplicio affecit ut Mediolanenses crudeli exemplo territos, validius in fide contineret. Perversa etenim ratione Lotrechius quaesitis novis amicitiis hostili animo Trivultiorum Palavicinorumque principes fuerat persecutus, qui antea Gallico nomini maxime studuissent, fortemque operam adversus Sfortianos superioribus bellis praestitissent. Nam et ipse Trivultius tantus imperator, qui tot victorias Gallis regibus spectata virtute peperisset, accusante Lotrechio, ad dicendam causam media hieme in Galliam vocatus, concepto ingenti animi dolore apud Carnutes obierat. Caeterum Lotrechio cuncta praesidia in exteriore suburbanae regionis munitione collocante, pontificii et caesariani Placentiae et Cremonae Ticinique ac demum Parmae egregia omnium voluntate recipiuntur.
Quo successu victoriae, duces erecti in spem potiundi Mediolani instructis agminibus ad Romanam portam ire pergunt; erat in urbe otium summae securitatis, adeo ut Lotrechius inermis cum globo ducum interiores urbis regiones obequitaret et nihil omnino de adventu hostium praesentire crederetur; existimabat enim hostes sine tormentis nequaquam aggeribus esse successuros, quod itinera uti pluvio die maxime lutulenta, provehendis curribus inextricabiles difficultates allatura viderentur; sed Piscarii virtus atque celeritas cuncta ad victoriam aperuit. Is enim cum expeditis Hispanorum sclopettariis antecedens, aggeribus successit adortusque Helvetiam stationem et Venetos in proximos tendentes, pene priusquam conspiceretur, intra munitiones irrupit; hos secuti Germani atque Itali tantam imparatis et aegre resistentibus trepidationem intulerunt, ut foeda fuga undique facta, Theodorus Trivultius Veneti exercitus imperator, qui ad tumultum inermis adcurrerat, vulnere accepto caperetur, ipse Grittus legatus vix beneficio noctis non plane cognitus evaderet et Gallorum equitatus magno circuitu intra urbes deferretur. Tum vero direptis hostium castris Piscarius continenti cursu ad Romanam portam contendit, ibi ab amicis demisso ponte recipitur. Nec multo post Iulius legatus et Prosper ipseque Mantuanus, Ticinensi porta, suscipientibus Gibellinae factionis principibus, interiorem urbem intrant. Porro Galli Helvetiique circa arcem signa sistunt, metuque territi eadem nocte Comensi porta effunduntur, tanta deformitate incedentium agminum, ut quum summi duces Lotrechio adessent Lescutus, Vandenesius, M. Antonius Columna et Feltrius Urbinas, his omnibus veluti inopinata calamitate attonitis, omne rei bellicae consilium cum ipsa exercendi imperii authoritate penitus ereptum esse videretur. Defuit pontificiis ad summam victoriam persequendi hostis facultas, haud dubie obscurae noctis tenebris intercepta. Nam multo maxima copiarum pars et totus ferme equitatus, ipsique praesertim Helvetii, qui postremam aciem ea die tenuerant, extra urbem vix accepta per manus rei gestae fama constiterunt.
Tantae victoriae nuntio accepto pontifex, cum in Manliana villa esset, incredibili laetitia est affectus; nam eo triduo literae de Helvetiorum ambigua fide acceptae, animum incerta et ancipiti spe victoriae suspensum solicitis cogitationibus excruciarant. Nec multo post, priusquam coenaret, obriguit, sensimque exorta est febris a quodam miti tepore longe lenissima, sed quae ei suprema extitit; ob id sequente die in Urbem est revectus, iam certius ac plenius erumpente morbo; pessimumque omen imminentis mortis in ipso cubiculi limine accepit in quo constiterat architectus ligneam offerens sepulchri effigiem, quod tum insigni marmoris caelatura Henrico regi in Britannia parabatur. Sed ea febris, quod ex intervallis lacesseret, a medicis adulantibus aut iudicio deceptis, aliquamdiu neglecta, adeo vehementer demum incubuit ut pene priusquam morbus dignosci posset et fatalis hora sentiretur, turbata ratione sit ereptus; paucis tamen ante horis quam e vita migraret, supplex, iunctis elatisque manibus atque oculis in coelum pie coniectis, Deo gratias egit, constantissime professus, sed vel funestum morbi exitum aequo pacatoque animo laturum, post quam Parmam Placentiamque sine vulnere recuperatas, honestissima de superbo hoste parta victoria, conspiceret. Vixit annis quadraginta septem, imperavit octo totidemque mensibus et diebus undeviginti.
Fuere qui existimarent eum indito poculis veneno fuisse sublatum; nam cor eius atri livoris maculas ostendit et lien prodigiosae tenuitatis est repertus. quasi peculiaris et occulta veneni potestas totum id visceris exedisset. Ob id coniectus est in carcerem Barnabos Malaspina minister a poculis, non obscuro indicio, quod Leonem, pridie quam decumberet, in coena post haustum vini calicem, statim obducta et tristi fronte ab eo quaesivisse constabat undenam sibi adeo amarum et insuave vinum propinasset. Adauxit quoque patrati sceleris suspicionem, quod ipse sub auroram, quum septima noctis hora pontifex expirasset, specie venandi cum canibus Vaticanam portam exivisset, adeo ut a praetorianis uti fugitivus caperetur, his scilicet admirantibus dissolutum hominis ingenium, qui intempestivas absque ullo pudore quaereret voluptates, quum tota aula extincto beneficentissimo domino in lachrymis et luctu versaretur.
Sed Iulius Medices, quum e castris ad comitia in urbem esset reversus, insigni prudentia de veneno quaestionem haberi vetuit, ne in nomen alicuius magni principis inexpiabili cum invidia quaereretur. Sed qualiscunque Malespinae animus fuerit, temere non affirmaverim; is certe post nonum annum alterius ambigui criminis reus, quasi reservata a Diis in eum diem impii flagitii poena, Mediolani capitali supplicio punitus est. Sunt et qui potius crederent venenum in pillulis ex aloe, quibus per hebdomadam ad subducendam alvum utebatur, sumptum fuisse, decepto scilicet Serapica cubiculario, qui eas in loculo, uti ad frequentem usum, negligentius servare consuevisset. Nam biduo ante quam Leo moreretur, Lesbius abaci praefectus nullo concepto morbo interiit, quum duas ex his pillulis de more ad tuendam valetudinem forte sumpsisset. Non defuere tamen qui et ministros et principes ea calumnia omnino liberatos vellent, quasi pontifex obstructa iam plane fistula, et ob id saniosis humoribus ad praecordia reiectis, laetalem morbum facile conceperit; praesertim quum et his diebus turbidus auster nebulam pestilentem e palustribus campis ad villam importune detulisset.
Ego certe haud obscuris ab arte medica innixus coniecturis nunquam crediderim ea membrorum robora, eamque vim largissimi caloris, in ipsa corporis temperatura ferme aequali et ob id ad producendam vitam maxime idonea concidere potuisse, nisi alicuius nobilis veneni saevitia multo impetu ad ipsa vitalia penetrasset, quando ad perferendam quamlibet inusitatae vel etiam continuae febris contumeliam, ea firmitate corporis atque animi in multos dies omnino paratus esse videretur. Erat enim statura corporis admodum excelsa, toto habitu succoso potius quam pingui, et eo quidem per singula membra venuste commensurato, teretibus scilicet directisque cruribus, et manibus candore formaque longe pulcherrimis; sed una capitis amplitudo caetera membra, enormi prope excessu, nec tamen sine dignitate superavit, unde illi naturae dono admirabilis ingenii captus et memoria rerum omnium singularis; subtrahebant etiam magna ex parte oris suavitatem obesae malae et oculi extantes convolutique et hebetes, verum si ad pupillam inspicienda propius admoveret, supra fidem acutissimi; supplices enim libellos, vel minutissimis literis et crebris syllabarum compendiis properanter exaratos celerrime et distinctissime lectitabat; admota autem cristallo concava, oculorum aciem in venationibus et aucupiis adeo late extendere erat solitus, ut non modo spatiis et finibus, sed ipsa etiam discernendi felicitate cunctos anteiret.
Ex ore eius voce suavi et tenera sermones profluebant ad omnes affectus exprimendos pervenusti; nam neque in seriis astricta gravitas, neque in communibus liberalis lepor, neque in mollioribus urbana foecunditas unquam defuit. Dictabat epistolas etrusce et latine pereleganter et expedite, componebat etiam versus non illepide latinos, etruscos vero peramoena iucunditate delectabiles, noverat quoque graecas literas, nequaquam ad ostentationem, sed ad praesidia latinae eruditionis. Legendi autem ac relegendi oblata quaeque et praealtos etiam codices absque ulla fastidii suspicione avidissimus aeque et patientissimus fuit, adeo ut quum incomparabili memoria frueretur, omnium gentium saeculorumque historias in exemplum actionum suarum opportunissime recitaret. Sed in eo maxime ad absolutam laudem singulis rebus aestimandis viguit iudicium excellens, eruditum, illustre, tanta admiratione omnium, uti plerique ex academia foecunditate ingenii insignes, non temere aliunde quam ab ipso Leone rerum suarum censuram expeterent.
Sacra confecit, singulaque ceremoniarum obivit munia singulari cum maiestate, ut non falso nemo superiorum pontificum eo augustius et decentius sacrificasse diceretur. Componebat etiam vocem, vultum, gestumque in omni occasione negotii aptissime atque celerrime, transferebatque mores ad personam, divina quadam praesensione petentium votis occurrens, ut quum forte aliquid esset negandum tenerissimis excusationibus supplicantis animum praeoccuparet, speque ultro iniecta novae liberalitatis, totum imminentis repulsae dolorem extingueret; quod si erat, uti ferme semper fiebat, rogantibus obsequendum, tum vero naturae suae propensius indulgebat et ad cumulandum beneficium tota benignitatis et gratiae vela pandebantur. Neminem enim adeo liberaliter beneficio est prosecutus, quin ab eo, veluti concepto pudore exigui muneris, veniam non peteret, ut non obscure multo plura ac uberiora, quam tum concederet, ex occasione daturus esse censeretur. Saepeque accidit ut sibi gratiae a pluribus simul competitoribus agerentur, nemine promissa sibi eripi indignante, quando unus demum e multis subscripti libelli voto potiretur et caeteri explorata benignitate propensi verecundique principis, nequaquam remittendas spes suas, sed omnino adaugendas esse iudicarent.
In deliberationibus gravissimarum rerum diu cuncta excutiebat pensitabatque, ita tamen ut decernendi tarditatem, mira exequendi celeritate compensaret; exigebat autem a ministris non modo taciturnitatem et fidem, sed obediendi extemploque parendi expeditum et vehemens studium, eos maxime perosus, qui ad ostentandum cautae subtilitatis ingenium, quominus prompte iussis parerent, importunis et curiosis interpretationibus uterentur. Tria esse praedicabat, uti a Laurentio patre saepius audisset, quae magno principi in gerendis rebus et laudem et felicitatem pararent: cum amicissimis iudicii atque prudentiae opinione praestantibus diffuse consultare; statimque ab ipso animi decreto maturare ad perficiendum; nunquam oblivisci absentium amicorum et nullam omnino suspicionem superfluam putare, quae vitae principatusque salutem respiceret. Summae vero esse popularitatis ad opulentiam urbis annonae commertia nullis praescriptis pretiis aut legibus violare, sublatisque monopoliis omnia sicuti et ora hominum, libera et vacua metu, privatis negociatorum arbitriis relinquere quoniam, ea proposita libertas mercatorum aviditatem incitaret, quorum concursu et aemulatione cuncta demum vilescerent et urbs ipsa repletis horreis copiosissima redderetur. In vindicandis autem publicis privatisque iniuriis existimabat, uti ipse consuesset, utendum esse temperamento, ratione non omnino difficili, veluti personis atque temporibus accommodata, ut neque ex nimia severitate odium, neque ex ipsa clementia existimationis iactura pararetur,
Volebat enim cum a familiaribus et consanguineis tum a peregrinis et civibus magnopere timeri, verum incolumi omnium erga se benivolentia; nam damnabat illam dirae immanitatis vocem: «Oderint dum metuant», et certe non obscuro nobilissimi consilii proposito id in tota vita praecipue spectavit, ut benefaciendo et promerendo ab omnibus hominum ordinibus amaretur, famaque Medicei nominis ad perennem laudem quam longissime proferretur. Sed qui ab ipsis verae virtutis operibus omni honore dignissimus habebatur, in hoc usque tempus, quo Pauli III summa virtute renascentis Urbis auspicia conspicimus, temporario ac ignobili tumulo conditus iacet; sed meliore fortasse conditione ad spem diuturnae laudis, quam ii, qui inanis elogii caelato e marmore sepulchra propinquorum expedita pietate meruerunt.
Nam et poetae, gratissimum atque liberrimum hominum genus, per aliquot annos deplorata conditione temporum et congestis in Leonem laudibus, certatim carminibus adfixis tumulum nobilitarunt; et nos quoque pari studio et pietate conscribendae eius vitae munus suscepimus, ut postquam sumptuosa condere pro fortuna nostra non licuit, ab exiguo certe, sed eo fortasse immortali liberalis ingenii monumento, iusta et solennia sanctissimo cineri solverentur; et tum profecto non inepte, quum iampridem extinctus princeps, inter tot accumulatas clades, quae postea inciderunt, veluti quotidie renovato funere, verissimis totius populi lachrymis efferretur, quippe tum decedente invidia praeclarissime, ut in publica Urbis et totius Italiae calamitate, Leonis virtus enituit. Haec enim haud dubie ad salutem humani generis auream aetatem condiderat, quum nos statim ab optimi principis excessu vere ferream pateremur, adeo ut quum fatali errore nostro barbara vis caedes, cruciatus, pestilentiam, famem, vastitatem et dira malorum omnium incommoda nobis attulisset, literae imprimis eximiaeque artes et rerum omnium copia, communis item salus et publica hilaritas, et denique bona omnia tanquam eodem sepulchro cum Leone condita lugerentur.
Distichon Leonis X sepulchro inscriptum:
DELITIAE HVMANI GENERIS, LEO MAXIME, TECVM
VT SIMVL ILLVXERE, INTERIERE SIMVL.
Scanned by Roger Pearse. Please copy freely. Corrected 2nd June 2006.
This page has been online since 20th May 2006.
| Home | Constructive feedback is welcomed to Roger Pearse. |